II. HISTORIA PMP

poglądy na prawo międzynarodowe nie rozwinęła się w starożytności nauka PM - brak idei wspólnego dobra różnych narodów

Grecja

Rzym

celem Rzymu było panowanie nad światem, dlatego też stosunki Rzymu z innymi państwami (wojny zaborcze) nie stwarzały warunków do rozwoju PM

jednakże Rzymianie zawierali umowy międzynarodowe z innymi państwami: traktaty przyjaźni (amicitia) i traktaty przymierza (societas, foedus),

charakterystyczne dla Rzymian było zawieranie nierównoprawnych umów przymierza (foedus iniquum) gdzie Rzym był silniejszą stroną zapewniającą obronę słabszej stronie w zamian za dostawy pożywienia itp.

przestrzeganie zasady nietykalności posłów (iure gentium sanci sunt) i zawartych umów

wojna sprawiedliwa - wypowiedziana według przepisanej procedury sakralnoprawnej,

w Rzymie wykształciło się pojęcie prawa narodów (ius gentium). Prawo rzymskie było prawem obywateli (ius civile) i nie przyznawało żadnych uprawnień cudzoziemcom

„Rodzina narodów chrześcijańskich”

Historyczne koncepcje integracji europejskiej, koncepcje integracji europejskiej pojawiające się na przestrzeni dziejów, których genezą była myśl polityczna starożytnego Rzymu a realizacja Pax Romana legła u podstaw jedności kontynentu. Rzym w wyniku podbojów zjednoczył Europę i dał jej wspólne podstawy cywilizacyjne, kulturalne, prawne oraz społeczno-ekonomiczne. Z tej wspólnoty czerpały przez następne wieki rozmaite koncepcje integracji kontynentu:

1) restauracyjne - pomysły odnowienia Imperium Rzymskiego realizowane przez Karola Wielkiego, który w licznych wojnach podbił i zmusił do przyjęcia chrześcijaństwa szereg krajów Zachodniej Europy - odnawiając cesarstwo rzymskie, reaktywował również ideę zjednoczonej Europy, koncepcje Ottona III, cesarza niemieckiego, który w swej polityce dążył do stworzenia uniwersalnego imperium, (w jego kręgu znalazła się tez Polska po zjeździe w Gnieźnie)

2) religijne - realizowana w średniowieczu przez papiestwo koncepcja zwierzchności biskupa Rzymu, jako najwyższego autorytetu religijnego, nad świeckimi władcami Europy (Grzegorz VII, Inocenty III) oraz koncepcje współpracy państw europejskich w obliczu ekspansji Islamu (cywilizację arabską, Imperium Osmańskie) a następnie w wyniku reformacji - m.in.: koncepcja "respublicae christianae" P. Dubois (1306), propozycja Ligi Antytureckiej króla Czech Jerzego z Podiebradu (1462-1464)

wieki XV i XVI były okresem bujnego rozwoju myśli politycznej zarówno w sprawach polityki, prawa wewnętrznego jak i stosunków międzynarodowych; dyplomacja polska w związku z licznymi wojnami prowadzonymi przez państwo polskie np. wojna z Krzyżakami

poglądy dotyczyły głównie problemu wojny sprawiedliwej jako, że Polska także należała do chrześcijańskiej rodziny narodów

polska szkoła prawa wojny - sprawy dyscypliny wojskowej, dozwolone sposoby walki i brania łupów, dopuszczalność przymierzy z państwami pogańskimi

traktaty westfalskie kończyły wojnę trzydziestoletnią - 1648 rok

podpisanie traktatów w Munster przez katolików i w Osnabruck przez protestantów

duże znaczenie dla rozwoju PM i stosunków między państwami: uznanie niepodległości 332 państw i miast niemieckich, które miały tworzyć luźną konfederację z cesarzem na czele, każde mogło decydować o religii (cuius regio eius religio potwierdzenie postanowień pokoju augsburskiego z 1555 roku, z tym, że tutaj uznano kalwinizm jako trzeci, pełnoprawny odłam chrześcijaństwa) - postanowienia te oznaczały ostateczne załamanie się średniowiecznego systemu jedności świata chrześcijańskiego pod przewodnictwem papieża i cesarza; kwestie granic i losów terytoriów; król Francji może wysyłać poselstwa na obrady Sejmu Cesarstwa (związane z triumfem Francji w wojnie); dawał początki istnienia formalnych państw

stwierdzenie, że traktaty wymuszone siłą są nieważne (tylko w odniesieniu do państw Rzeszy)

dodatkowo: uznanie Szwajcarii i Holandii za niepodległe państwa

wypracowanie tzw. systemu westfalskiego w stosunkach międzynarodowych

Cechy charakterystyczne systemu westfalskiego:

Grocjusz (holenderski prawnik, filozof i dyplomata, zwany "ojcem" prawa międzynarodowego, XVI/XVII wiek) i szkoła prawa naturalnego - autor dzieła „O prawie wojny i pokoju” (De iure belli ac pacis), które wywarło ogromny wpływ na rozwój nauki o PM

najważniejsze prawa natury według Grocjusza:

1) pacta sunt servanda - umów należy dotrzymywać

2) należy naprawić wyrządzoną szkodę.

3) nakaz karania za popełnienie przestępstwa

4) prawo do własności

szkoła prawa naturalnego - rozwijała poglądy Grocjusza o związku prawa narodów z prawem naturalnym. Nie przykładali wagi do takich źródeł PM jak umowy i zwyczaj. Wyprowadzali w rozważaniach racjonalistycznych przepisy PM z natury człowieka, z jego przyrodzonych praw. Najbardziej znanymi przedstawicielami tej szkoły byli:

Samuel Pufendorf - odróżniał prawo naturalne ludzi od prawa naturalnego państw (prawa narodów); twierdził, że nie istnieje inne prawo narodów (prawo pozytywne), które miałoby moc obowiązującą ustawy - moc obowiązująca prawa pozytywnego wynika z podstawowej zasady prawa natury - pacta sunt servanda

Jan Chrystian Wolff - państwa tworzą wspólnotę obywatelską, której zasady tkwią w prawie naturalnym

Emeryk de Vattel - rozwinięcie myśli Grocjusza

pozytywiści - odmienne stanowisko w przedmiocie istoty i źródeł PM od szkoły prawa naturalnego. Szkoła pozytywistyczna uważała przepis prawny za przejaw woli państwa, a w konsekwencji za źródła PM uznawali umowę międzynarodowa i zwyczaj. Przedmiotem zainteresowania nauki PM powinny być umowy międzynarodowe jako wyraz woli państw tworzących normy prawne. Pozytywiści gromadzili i opracowywali umowy międzynarodowe

konferencja międzynarodowa przedstawicieli szesnastu państw europejskich, trwająca od września 1814 do 9 czerwca 1815 roku w Wiedniu, zwołana w celu rewizji zmian terytorialnych i ustrojowych spowodowanych wybuchem rewolucji francuskiej i wojnami napoleońskimi oraz wypracowania nowych zasad ładu kontynentalnego.

ustalenia w stosunku do Niemiec i Polski: utworzono Związek Niemiec - luźne zrzeszenie państw pod władzą Austrii; usankcjonowanie rozbiorów Polski („czwarty rozbiór Polski”), utworzenie Wolnego Miasta Krakowa i Królestwa Polskiego

w dziedzinie międzynarodowej postanowiono: uznać neutralność Szwajcarii, regulamin rang dyplomatycznych, zasada wolnej żeglugi na rzekach wspólnych (szczegółowe rozwiązania dot. Renu, Nekaru, Menu, Skaldy i Mozy), deklaracja dotycząca zniesienia handlu niewolnikami,

„Święte Przymierze” zawarte we wrześniu 1815 r. miedzy Rosja, Prusami i Austrią - przestrzeganie przykazań Chrystusa w stosunkach wewnętrznych i zewnętrznych; w listopadzie przyłączyła się Anglia, a w 1818 r. Francja

Najistotniejszym zdarzeniem wpływającym na współpracę międzynarodową oraz rozwój prawa międzynarodowego w XIX wieku był Kongres Wiedeński (patrz wyżej).

Doktryna Monroego

wystąpienie Prezydenta Stanów Zjednoczonych Jamesa Monroe w 1823 r., w którym sformułował zasadę nieinterwencji państw europejskich w sprawy amerykańskie; hegemonia Stanów Zjednoczonych nad kontynentem amerykańskim (dyplomacja dolarowa, „polityka grubego kija”)

Ekspansja społeczności międzynarodowej

wiek XIX - rozwój państw kapitalistycznych; rewolucja przemysłowa doprowadziła do nasilenia współpracy międzynarodowej; walki społeczne (solidaryzacja robotników w skali międzynarodowej) spowodowane wyzyskiem kapitalistów; ruchy narodowowyzwoleńcze w Polsce i na Bałkanach

poszerzenie się społeczności międzynarodowej o kraje pozaeuropejskie takie jak: USA, Turcja, Chiny, Japonia oraz republiki Ameryki Łacińskiej

Ekspansja kolonialna

Traktat paryski

traktat paryski kończący wojnę krymską (1856) był istotny dla rozwoju polityki międzynarodowej i PM

istotne postanowienia traktatu paryskiego: dopuszczenie Turcji do społeczności międzynarodowej, utworzenie Serbii jako państwa wasalnego Turcji, neutralizacja Morza Czarnego, utworzenie Europejskiej Komisji Dunaju z udziałem wielkich mocarstw („państwo rzeczne”), demilitaryzacja Wysp Alandzkich, deklaracja dot. prawa wojny morskiej (rozszerzyła ochronę własności prywatnej w wojnie morskiej)

zjednoczenie Włoch, utworzenie Związku Północnoniemieckiego pod hegemonią Prus, wojna prusko-francuska zakończona odebraniem Francji Alzacji i Lotaryngii; zjednoczenie Niemiec i utworzenie cesarstwa

traktat berliński z 1878 - zakończył wojnę rosyjsko-turecką; proklamowano niepodległość Serbii, Czarnogóry i Rumunii, zapowiedziano utworzenie Bułgarii jako państwa zależnego od Turcji (1908 - niepodległość Bułgarii, 1912 - I wojna bałkańska)

wzrost znaczenia Japonii na arenie międzynarodowej; wygrana wojna z Chinami i uzyskanie Tajwanu (1895); wygrana wojna z Rosją i uzyskanie Półwyspu Liaotuńskiego i protektoratu na Koreą

Rozwój współpracy międzynarodowej i prawa międzynarodowego

rozwój współpracy międzynarodowej doprowadził do utworzenia stałych organizacji międzynarodowych działających w takich dziedzinach jak: telegraf, poczta, ujednolicenie miar i wag, publikacji taryf celnych (związki celowe lub unie administracyjne); np. Powszechny Związek Pocztowy (1874)

humanitaryzacja wojny w umowach międzynarodowych:

konwencje o zwalczaniu handlu niewolnikami (Akt Antyniewolniczy 1890 r.), handlu kobietami i dziećmi (1904 i 1910), w sprawie zakazu pracy nocnej kobiet (1906) oraz zakazu używania białego fosforanu przy produkcji zapałek (1906)

Konferencje haskie

duże znaczenie dla rozwoju PM:

Pierwsza wojna światowa

nowy okres w stosunkach międzynarodowych otwarty przez wojnę 1914-1918 i rewolucje październikową w Rosji w 1917 r.; nowe zasady stosunków międzynarodowych obowiązujących po Wielkiej Wojnie (orędzie Woodrow'a Wilson'a z 22 stycznia 1918 r.; 14 punktów): zasada jawności umów międzynarodowych, zasada wolności żeglugi na morzach, usuniecie barier hamujących rozwój handlu międzynarodowego, redukcja zbrojeń, wspaniałomyślne załatwianie spraw kolonialnych, sprawiedliwe uregulowanie spraw terytorialnych w Europie, utworzenie Ligi narodów

wojna zakończona została podpisaniem traktatów pokojowych na Konferencji Pokojowej w Paryżu; traktat z Niemcami - Wersal 28 czerwca 1919 r.; mały traktat wersalski z Polską o poszanowaniu mniejszości; traktaty w Saint-Germain, Neuilly, Trianon, Sevres.

Okres międzywojenny

Liga Narodów - antagonistyczne stosunki między kapitalistami a Rosją oraz zwycięzcami a zwyciężonymi po Wielkiej Wojnie; wielostronne konferencje w Genui 1922 r., w Lozannie w 1923 r. (traktat w Rapallo 1922 r. między Rosją a Niemcami o nawiązaniu stosunków dyplomatycznych i gosp.)

negatywny stosunek Rosji Radzieckiej do Ligi Narodów nie przeszkodził w uczestniczeniu przez Rosję w wielu konferencjach poświęconych rozbrojeniu itp. Dopiero w sytuacji dojścia Hitlera do władzy w Niemczech, Rosja przystąpiła do organizacji w 1934 r.

utrwalanie pokoju i rozwijanie współpracy międzynarodowej i równoczesna rewizja traktatu wersalskiego (Niemcy) - Pakt Branda-Kellogga z 1922 r. o wyrzeczeniu się wojny i pokojowym rozstrzyganiu sporów międzynarodowych

umowy lokarneńskie z 1925 r. - układy regionalne w celu zapewnienia sobie bezpieczeństwa

traktat laterański z 1929 r. - wyposażenie Stolicy Apostolskiej w terytorium - utworzenie państwa - miasta Watykan

Mała Ententa 1933 (Czechosłowacja, Rumunia i Jugosławia), porozumienie bałkańskie 1934 (Grecja, Turcja, Rumunia, Jugosławia), pakt bałtycki 1934 (Litwa, Łotwa i Estonia)

brak reakcji ze strony Ligi narodów na łamanie postanowień traktatu wersalskiego przez Niemcy hitlerowskie; Anschluss Austrii w 1938 przez Niemcy

kolonializm - polityka państw rozwiniętych gospodarczo polegająca na utrzymywaniu w zależności politycznej i ekonomicznej krajów słabo rozwiniętych, wykorzystywaniu ich zasobów ludzkich i surowcowych. Początki kolonializmu wiążą się z okresem wielkich odkryć geograficznych przełomu XV i XVI wieku.

imperium kolonialne - imperium, które składa się z państwa macierzystego (tzw. metropolii) oraz kolonii, położonych zazwyczaj w różnych częściach świata.

Pojęcie kolonializmu wiąże się już z odkryciami geograficznymi, kiedy to Hiszpanie i Portugalczycy zaczęli tworzyć pierwsze kolonie na nowo odkrytych terytoriach. Kolonie stanowiły dla metropolii źródło surowców i taniej siły roboczej oraz były rynkami zbytu dla gotowych produktów. Metropolie nie inwestowały więc w rozwój swoich posiadłości kolonialnych, lecz prowadziły wobec nich politykę rabunkową.

Rozwój przemysłu fabrycznego w dziewiętnastym wieku powodował wzrost zapotrzebowania na surowce i rynki zbytu. Państwa najbardziej uprzemysłowione zwróciły uwagę na Afrykę i Azję, gdzie dopatrzyły się „terenów niczyich” i zaczęły je kolonizować.

Anglia:

AFRYKA: Republika Południowej Afryki, brytyjska Afryka Wschodnia, Przylądek Dobrej Nadziei i Nigeria, a po wykupieniu akcji Kanału Sueskiego Anglia zaczęła rozszerzać swoje wpływy w Egipcie

AZJA: Indie oraz Birma i Półwysep Malajski

OCEANIA: Australia i liczne wyspy na Oceanie Spokojnym

Francja:

AFRYKA: Francuską Afrykę Zachodnią i Francuską Afrykę Równikową oraz Madagaskar

AZJA: Półwysep Indochiński

Belgia - Kongo

Włochy - Libia

Portugalia - Angola i Mozambik

Holandia - Indonezja.

Pod koniec XIX w. ekspansję kolonialną zaczęła również Rosja zajmując tereny na południe ku Morzu Czarnemu oraz obszary azjatyckie na wschód od Morza Kaspijskiego.

Na przełomie XIX i XX w. pojawiły się nowe potęgi ekonomiczne: Niemcy, USA i Japonia. Państwa te przeszły pewne wewnętrzne przeobrażenia i w szybkim tempie doganiały stare potęgi gospodarcze.

Niemcy, które zjednoczyły się w 1871, a w czasie wojny z Francją zajęły uprzemysłowione tereny- Alzacje i Lotaryngię, oraz otrzymały od Francji znaczne odszkodowanie wojenne dogoniły Anglię w produkcji przemysłowej i szybko zaczęło im brakować surowców i rynku zbytu. Posiadały wprawdzie kolonie na terenie Afryki - Niemiecka Afryka Południowo-Zachodnia, Niemiecka Afryka Wschodnia, Kamerun i Togo, ale domagały się nowego podziału świata, by poszerzyć swoje posiadłości - konferencja berlińska - 1885 rok - podział wpływów w Afryce

USA, które powstały jako niepodległe państwo w II połowie XVIII w. początkowo koncentrowały się tylko na podboju kontynentu Ameryki Północnej głosząc hasło izolacjonizmu, czyli nie mieszania się w sprawy Europy. W wyniku zakupu lub wojen ukształtowało się państwo o współczesnym kształcie terytorialnym. Rząd amerykański zakupił Luizjanę, Florydę, Alaskę, a po wojnie z Meksykiem przyłączone zostały nowe stany, Nowy Meksyk, Karolina, Utah. Pod koniec XIX w. Stany Zjednoczone zaczęły interesować się także wschodnimi wybrzeżami Azji. Opanowały Hawaje, a po zwycięskiej wojnie z Hiszpanią zmusiły ją do odsprzedania Filipin. USA liczyły, że będą to bazy wypadowe do penetracji kontynentu azjatyckiego. Ponieważ nie było już „terenów niczyich”, niczyich państwa europejskie szykowały się do podboju Chin Stany Zjednoczone zaproponowały prowadzenie w Chinach tzw. polityki otwartych drzwi, co miało oznaczać, że wszystkie państwa będą mogły prowadzić tu własne interesy

Wielka Brytania była największym imperium kolonialnym zarządzanym przez brytyjskich urzędników. Oprócz pełnych kolonii posiadała również dominia, czyli terytoria zamieszkałe w większości przez ludność pochodzenia europejskiego cieszącą się większymi uprawnieniami. Należały do nich Kanada, Australia, Nowa Zelandia oraz Związek Południowej Afryki. Anglia posiadała również silną flotę i liczne bazy na terenie Malty, Cypru, Gibraltaru ochraniające jej szlaki handlowe.

Francja posiadała tereny uboższe gospodarczo i z wyjątkiem Algieru w koloniach mieszkało niewielu Francuzów z uwagi na niski przyrost naturalny we Francji. Do armii stacjonującej w koloniach często rekrutowali stacjonującą ludność.

Polityka imperialistyczna państw europejskich doprowadziła do skolonizowania bądź uzależnienia niemal całej Afryki i Azji (w Afryce niepodległa tylko Etiopia - Abisynia). Dokonując podbojów wykorzystywano często waśni plemienne, łatwowierność i naiwność miejscowej ludności, a czasem przekonywano lokalnych kacyków obiecując im poparcie i sprawowanie władzy.

W rezultacie kolonizacji na początku XX w. ogromne kolonialne imperia zajmowały ponad 73 mln km2, tj. około 55% powierzchni globu. Mieszkało w nich około 35% ogółu ówczesnej ludności Ziemi. Do zakończenia II wojny światowej kolonie zajmowały około 38 mln km2, a zamieszkiwało je prawie 670 mln ludzi. Były to terytoria podporządkowane 12 państwom kolonialnym (m. in. Wielkiej Brytanii, Hiszpanii, Portugalii, Francji, Belgii, Holandii, Niemcom, Włochom).

Narastanie procesów, które doprowadziły do załamania się systemu kolonialnego, odbywało się przez wiele lat. Najpierw objęły one Azję, a następnie Afrykę. Proces emancypacji przebiegał w różnych regionach w odmiennych warunkach i w rozmaitym czasie. Tam, gdzie warunki polityczne i społeczne sprzyjały prowadzeniu walki zbrojnej, wybuchały powstania antykolonialne (np. Indochiny, Kenia, Algieria). Jednak w większości przypadków do dekolonizacji dochodziło drogą pokojową. W ciągu 45 powojennych lat system kolonialny praktycznie został zlikwidowany i powstało ponad 130 niepodległych państw, w których żyje około 80% ludności Ziemi.

Czynniki decydujące o dekolonizacji:

Ważnym czynnikiem była II wojna światowa, która przyczyniła się do wzrostu świadomości społecznej i narodowej ludności w koloniach. Biorące udział w wojnie państwa kolonialne, korzystając ze środków masowego przekazu, prowadziły kampanie propagandowe w celu uzyskania poparcia ludności kolonii. Przyczyniło się to do wzrostu zainteresowania problemem walki o niepodległość

Wojna osłabiła potęgę państw kolonizujących, zarówno wygranych (np. Anglii), jak i przegranych (o pozycji Włoch w dużej mierze decydowały posiadłości kolonialne).

Działalność ONZ

Ważną rolę w likwidacji kolonializmu odegrała ONZ. 14 XII 1960 r. Zgromadzenie Ogólne ONZ uchwaliło jeden z najważniejszych dokumentów w historii stosunków międzynarodowych - deklarację o przyznaniu niepodległości krajom i narodom kolonialnym. Potwierdzała ona prawo do samookreślenia i ustanowienia według własnego uznania statusu politycznego oraz prawo do swobodnego rozwoju gospodarczego, społecznego i kulturalnego. Zawierała również wezwanie do szybkiego i bezzwłocznego położenia kresu kolonializmowi we wszystkich jego przejawach, gdyż stanowi on zaprzeczenie podstawowych praw człowieka i jest sprzeczny z Kartą NZ.

W rezultacie dekolonizacji powstało ponad 130 państw o zróżnicowanym szczeblu rozwoju cywilizacyjnego, ekonomicznego i społeczno - politycznego. W odniesieniu do tych państw często używane są zamienne pojęcia: państwa rozwijające się i Trzeci Świat.

Druga wojna światowa

Rozpad imperiów kolonialnych

Okres powojenny