II. HISTORIA PMP
Poglądy starożytnych na prawo międzynarodowe.
poglądy na prawo międzynarodowe nie rozwinęła się w starożytności nauka PM - brak idei wspólnego dobra różnych narodów
przedmiotem rozważań przede wszystkim zjawisko wojny - jako normalne zjawisko w stosunkach między państwami
w Prawach Platona: „w istocie rzeczy z natury trwa zawsze wojna pomiędzy wszystkimi państwami, a pokój jest tylko słowem”
w Rzymie wojna była uważana za najbardziej uznany tytuł prawny nabycia terytorium
u wielu ludów rozpowszechniona legenda o „złotym wieku ludzkości” - bez wojen
Seneka i jego pogląd na wojnę sprawiedliwą: „żadna wojna nie jest sprawiedliwa, jeżeli nie została wypowiedziana i jeżenie nie została wszczęta na skutek doznanej krzywdy” - koncepcja recypowana przez doktrynę chrześcijańską, choć różna od formalistycznej koncepcji wojny sprawiedliwej
Greckie i rzymskie „instytucje” prawa międzynarodowego.
Grecja
w państwach miastach związanych wspólnym językiem i historią stosunki międzynarodowe były bardziej intensywne, wynikiem czego była bogatsza treść PM. Umowy zawierane między miastami greckimi dotyczyły różnych dziedzin: przymierza (symmachie) np. zawieszenia broni, traktaty pokojowe „na wieczne czasy”; stosowano represalia (sylia) w celu wymuszenia respektowania prawa np. androlepsja - schwytanie i więzienie obywatela drugiego państwa do czasu uzyskania zadośćuczynienia; azyl (asylia) - nie stosowanie represaliów wobec jednostki; proksenia - opieka nad obywatelem obcego państwa przebywającego w kraju, którego nie jest obywatelem przez obywatela państwa przyjmującego (pierwowzór opieki konsularnej);
arbitraż był stosowany w sporach między miastami greckimi; izopolitije - umowy o przyznaniu obywatelom drugiego miasta na zasadzie wzajemności praw obywatelskich.
amfiktionie - organizacje w starożytnej Grecji (związki państw) o charakterze religijno-politycznym mające na celu ochronę miejsca kultu religijnego. Np. amfiktionia pylijsko-delficka (jej organem Rada Amfiktionów złożona z 24 członków, po 2 z każdego plemienia), związek ateńsko-delijski i peloponeski (od początku instrumentem hegemonistycznej polityki najpotężniejszych - Aten i Sparty)
Rzym
celem Rzymu było panowanie nad światem, dlatego też stosunki Rzymu z innymi państwami (wojny zaborcze) nie stwarzały warunków do rozwoju PM
jednakże Rzymianie zawierali umowy międzynarodowe z innymi państwami: traktaty przyjaźni (amicitia) i traktaty przymierza (societas, foedus),
charakterystyczne dla Rzymian było zawieranie nierównoprawnych umów przymierza (foedus iniquum) gdzie Rzym był silniejszą stroną zapewniającą obronę słabszej stronie w zamian za dostawy pożywienia itp.
przestrzeganie zasady nietykalności posłów (iure gentium sanci sunt) i zawartych umów
wojna sprawiedliwa - wypowiedziana według przepisanej procedury sakralnoprawnej,
w Rzymie wykształciło się pojęcie prawa narodów (ius gentium). Prawo rzymskie było prawem obywateli (ius civile) i nie przyznawało żadnych uprawnień cudzoziemcom
gdy Rzym stał się światową metropolią konieczne było rozwiązanie trudności w rozstrzyganiu sporów między cudzoziemcami i Rzymianami. Powołano specjalnego sędziego (praetor peregrinus). Stosował on pewne ogólnie przyjęte zasady, kierując się zasadą słuszności.
ius gentium regulowało także w pewnym stopniu stosunki między państwami: „Ius gentium dotyczy zajęcia, zabudowy i umocnienia miejscowości, wojny, jeńców, niewolnictwa, traktatów pokojowych, zawieszenia brani, świętego obowiązku nieznieważania posłów i zakazu małżeństwa z cudzoziemcami
Tendencje humanitarne w średniowiecznym prawie międzynarodowym.
„Rodzina narodów chrześcijańskich”
okres średniowiecza nie sprzyjał rozwojowi stosunków międzynarodowych ani prawa regulujących te stosunki
struktura międzynarodowego układu średniowiecznego składała się z państw o ustroju monarchii stanowej, powstało kilka państw o podobnych ustroju politycznym, gosp. i społecznym oraz o wspólnej religii i kulturze tzw. rodzina narodów chrześcijańskich
cechą tego układu politycznego był dualizm: w stosunkach wewnętrznych (władza podzielona między monarchie i stany) i zewnętrznych (rywalizacja o supremacje między cesarzem a papieżem)
prowadzone były liczne wojny zarówno wewnętrzne jak i zewnętrzne; Kościół dążył do humanitaryzacji wojen wprowadzając pokoje boże zakazujące wojen w pewnych okresach roku bądź przeciwko konkretnej kategorii ludzi np. rolnikom. Monarchowie idąc podobna drogą wprowadzili pokoje cesarskie lub królewskie
instytucja trauga Dei zabraniała prowadzenia wojen przez pewne okresy roku, bądź też przeciwko pewnym kategoriom osób (studenci, duchowni, rolnicy, kupcy)
tendencje do humanitaryzacji wojny dotyczyły głównie wojen pomiędzy władcami chrześcijańskimi i nie obejmowały wojen przeciwko „niewiernym”
kanony laterańskie - II Sobór Laterański : „zakazuje się pod groźbą klątwy używać przeciwko chrześcijanom i katolikom sztuki śmiercionośnej i znienawidzonej przez Boga w postaci urządzeń strzelających i łuków” - 1139 rok
złagodzono los jeńców (nie zabijano, nie czyniono z nich niewolników) praktyka wykupu oraz osadzania ich na roli jako chłopów pańszczyźnianych
chrześcijańska Europa pozostawała w okresie średniowiecza w stanie nieustannej wojny z państwami islamu. Prowadzone były wyprawy krzyżowe mające na celu odzyskanie Ziemi Świętej. Wezwanie papieża do świętej wojny było równoznaczne z ogłoszeniem pokoju bożego miedzy państwami europejskimi. Humanitaryzacja wojen dotyczyła tylko wojen między chrześcijanami; w okresie średniowiecza złagodzono los jeńców (koncepcja rycerza chrześcijańskiego opiewanego np. w „Pieśni o Rolandzie”)
zgodnie z zakazem (wynikającym z prawa islamskiego) nie można było zawierać Muzułmanom pokoju z chrześcijanami, w stosunkach między państwami europejskimi i islamskimi zawierano 10-letnie rozejmy.
Średniowieczne koncepcje integracyjne.
Historyczne koncepcje integracji europejskiej, koncepcje integracji europejskiej pojawiające się na przestrzeni dziejów, których genezą była myśl polityczna starożytnego Rzymu a realizacja Pax Romana legła u podstaw jedności kontynentu. Rzym w wyniku podbojów zjednoczył Europę i dał jej wspólne podstawy cywilizacyjne, kulturalne, prawne oraz społeczno-ekonomiczne. Z tej wspólnoty czerpały przez następne wieki rozmaite koncepcje integracji kontynentu:
1) restauracyjne - pomysły odnowienia Imperium Rzymskiego realizowane przez Karola Wielkiego, który w licznych wojnach podbił i zmusił do przyjęcia chrześcijaństwa szereg krajów Zachodniej Europy - odnawiając cesarstwo rzymskie, reaktywował również ideę zjednoczonej Europy, koncepcje Ottona III, cesarza niemieckiego, który w swej polityce dążył do stworzenia uniwersalnego imperium, (w jego kręgu znalazła się tez Polska po zjeździe w Gnieźnie)
2) religijne - realizowana w średniowieczu przez papiestwo koncepcja zwierzchności biskupa Rzymu, jako najwyższego autorytetu religijnego, nad świeckimi władcami Europy (Grzegorz VII, Inocenty III) oraz koncepcje współpracy państw europejskich w obliczu ekspansji Islamu (cywilizację arabską, Imperium Osmańskie) a następnie w wyniku reformacji - m.in.: koncepcja "respublicae christianae" P. Dubois (1306), propozycja Ligi Antytureckiej króla Czech Jerzego z Podiebradu (1462-1464)
Polska szkoła prawa wojny - przedstawiciele i ich poglądy.
wieki XV i XVI były okresem bujnego rozwoju myśli politycznej zarówno w sprawach polityki, prawa wewnętrznego jak i stosunków międzynarodowych; dyplomacja polska w związku z licznymi wojnami prowadzonymi przez państwo polskie np. wojna z Krzyżakami
poglądy dotyczyły głównie problemu wojny sprawiedliwej jako, że Polska także należała do chrześcijańskiej rodziny narodów
polska szkoła prawa wojny - sprawy dyscypliny wojskowej, dozwolone sposoby walki i brania łupów, dopuszczalność przymierzy z państwami pogańskimi
Stanisław ze Skarbimierza - Kazanie o wojnach sprawiedliwych - 1410 rok
sprawy związane z dopuszczalnością przymierzy z państwami pogańskimi - dopuszczenie takich przymierzy, wywodząc to z prawa naturalnego: „prawo naturalne upoważnia monarchów do odparcia siły siłą, a ponieważ prawo naturalne jest takie samo dla wszystkich, wolno użyć pogan w tym celu”
dozwolone sposoby walki i brania łupów
sprawy dyscypliny wojskowej
Paweł Włodkowic z Brudzenia - rektor Akademii Krakowskiej - poglądy wyrażone przede wszystkim na soborze w Konstancji, gdzie jako członek polskiej delegacji brał udział w procesie między Polską a Zakonem Krzyżackim
określenie wojny sprawiedliwej: wojna dla odzyskania zagrabionych przedmiotów i w obronie ojczyzny
przestępstwo międzynarodowe: prowadzenie wojny w celach łupu
prawo pogan do tworzenia państw i posiadania terytorium w oparciu o prawo narodów
„wiara nie powinna pochodzić z przymusu”
Andrzej Frycz Modrzewski (XVI w.) - zajmował się zagadnieniami prawnymi wojny, zalecał procedurę rozjemczą w celu uniknięcia wojny, humanitaryzacja wojny, właściwe traktowanie ludności na terytoriach zajętych, wojna sprawiedliwa to ta, która ma usunąć bezprawie i bronić ludność
arianie czyli bracia polscy - poglądy pacyfistyczne - przeciwko karze śmierci i wojnie
korespondencja dyplomatyczna Zygmunta Augusta zawierała jedno z pierwszych sformułowań zasad wolności mórz (przeciwko panowaniu Szwecji na Bałtyku)
Znaczenie pokoju westfalskiego dla rozwoju prawa międzynarodowego.
traktaty westfalskie kończyły wojnę trzydziestoletnią - 1648 rok
podpisanie traktatów w Munster przez katolików i w Osnabruck przez protestantów
duże znaczenie dla rozwoju PM i stosunków między państwami: uznanie niepodległości 332 państw i miast niemieckich, które miały tworzyć luźną konfederację z cesarzem na czele, każde mogło decydować o religii (cuius regio eius religio potwierdzenie postanowień pokoju augsburskiego z 1555 roku, z tym, że tutaj uznano kalwinizm jako trzeci, pełnoprawny odłam chrześcijaństwa) - postanowienia te oznaczały ostateczne załamanie się średniowiecznego systemu jedności świata chrześcijańskiego pod przewodnictwem papieża i cesarza; kwestie granic i losów terytoriów; król Francji może wysyłać poselstwa na obrady Sejmu Cesarstwa (związane z triumfem Francji w wojnie); dawał początki istnienia formalnych państw
stwierdzenie, że traktaty wymuszone siłą są nieważne (tylko w odniesieniu do państw Rzeszy)
dodatkowo: uznanie Szwajcarii i Holandii za niepodległe państwa
wypracowanie tzw. systemu westfalskiego w stosunkach międzynarodowych
Cechy charakterystyczne systemu westfalskiego:
formami organizowania wspólnot politycznych stały się scentralizowane państwa narodowe, a ukształtowany system międzynarodowy był systemem państwowo centrycznym
państwa stały się strukturami terytorialnymi, ich funkcjonowanie wiązało się z uprawnieniami zwierzchnimi w stos. do określonego, wytyczonego granicami terytorium
wprowadzał zasadę terytorialności jako atrybut państwowości (obok władcy)
Hugo Grocjusz i jego doktryna prawa międzynarodowego.
Grocjusz (holenderski prawnik, filozof i dyplomata, zwany "ojcem" prawa międzynarodowego, XVI/XVII wiek) i szkoła prawa naturalnego - autor dzieła „O prawie wojny i pokoju” (De iure belli ac pacis), które wywarło ogromny wpływ na rozwój nauki o PM
podzielił prawo na prawo stanowione, pozytywne (ius civile) oraz prawo natury (ius naturale); prawo stanowione jest wyborem historii, zależnym od przemian politycznych i historycznych, samo więc ulega zmianom; prawo natury wypływa z trwałej natury ludzkiej, dlatego jest niezmienne i może być badane jedynie drogą filozoficzną
za źródło prawa międzynarodowego (ius gentium, czyli prawa narodów) Grocjusz uznał zwyczaj i praktykę, wypływające z prawa natury oraz umowy; prawo międzynarodowe powinno się jego zdaniem opierać na zasadach racjonalizmu i humanizmu.
„Wolność morza”, „O prawie łupu” - bronił zasady wolności mórz, najważniejsze tezy:
odkrycie nowego lądu nie daje jeszcze prawa do panowania nad nim
nikt nie może mieć monopolu na żeglugę po morzach
nikt nie ma prawa ograniczać innym państwom handlu z Indiami
wydzielenie nauki PM z nauk teologicznych i powiązanie mocy obowiązującej prawa narodów z naturą rzeczy i rozumem ludzkim
prawo pozytywne dzieli się na cywilne i prawo narodów (można udowodnić przez zwyczaj i świadectwo biegłych)
teoria umowy społecznej - przejście ze stanu natury do stanu społecznego poprzez umowę społeczna, którą należy przestrzegać zgodnie z zasada pacta sunt servanda
rozważania na temat prawa wojennego, odpowiedzialności państw, zawierania i wykładni umów międzynarodowych, prawa dyplomatycznego
zgodne z prawem natury jest istnienie niewolnictwa i panowanie jednego narodu nad innymi
tendencja do ograniczania liczby wojen, do humanitaryzmu wojennego i ograniczania samowoli władców absolutnych
najważniejsze prawa natury według Grocjusza:
1) pacta sunt servanda - umów należy dotrzymywać
2) należy naprawić wyrządzoną szkodę.
3) nakaz karania za popełnienie przestępstwa
4) prawo do własności
Szkoła prawa naturalnego w prawie międzynarodowym.
szkoła prawa naturalnego - rozwijała poglądy Grocjusza o związku prawa narodów z prawem naturalnym. Nie przykładali wagi do takich źródeł PM jak umowy i zwyczaj. Wyprowadzali w rozważaniach racjonalistycznych przepisy PM z natury człowieka, z jego przyrodzonych praw. Najbardziej znanymi przedstawicielami tej szkoły byli:
Samuel Pufendorf - odróżniał prawo naturalne ludzi od prawa naturalnego państw (prawa narodów); twierdził, że nie istnieje inne prawo narodów (prawo pozytywne), które miałoby moc obowiązującą ustawy - moc obowiązująca prawa pozytywnego wynika z podstawowej zasady prawa natury - pacta sunt servanda
Jan Chrystian Wolff - państwa tworzą wspólnotę obywatelską, której zasady tkwią w prawie naturalnym
Emeryk de Vattel - rozwinięcie myśli Grocjusza
Pozytywistyczna doktryna prawa międzynarodowego.
pozytywiści - odmienne stanowisko w przedmiocie istoty i źródeł PM od szkoły prawa naturalnego. Szkoła pozytywistyczna uważała przepis prawny za przejaw woli państwa, a w konsekwencji za źródła PM uznawali umowę międzynarodowa i zwyczaj. Przedmiotem zainteresowania nauki PM powinny być umowy międzynarodowe jako wyraz woli państw tworzących normy prawne. Pozytywiści gromadzili i opracowywali umowy międzynarodowe
do przedstawicieli szkoły pozytywistycznej należeli: Ryszard Zouche, Korneliusz van Bynkershoek, Jakob Moser (badanie jakie normy znajdują zastosowanie we wzajemnych stosunkach między państwami, a źródeł PM należy doszukiwać się w traktatach i innych pismach dyplomatycznych)
Jerzy Fryderyk Martens - jego dzieło zdobyło uznanie na arenie europejskiej jako wykład PM. Prawem Narodów nazywa on ogół praw i obowiązków przyjętych przez większość lub wszystkie państwa Europy, bądź w drodze umów, bądź przez milczące stosowanie w praktyce; wydawał zbiory traktatów
Decyzje kongresu wiedeńskiego i ich wpływ na rozwój prawa międzynarodowego.
konferencja międzynarodowa przedstawicieli szesnastu państw europejskich, trwająca od września 1814 do 9 czerwca 1815 roku w Wiedniu, zwołana w celu rewizji zmian terytorialnych i ustrojowych spowodowanych wybuchem rewolucji francuskiej i wojnami napoleońskimi oraz wypracowania nowych zasad ładu kontynentalnego.
ustalenia w stosunku do Niemiec i Polski: utworzono Związek Niemiec - luźne zrzeszenie państw pod władzą Austrii; usankcjonowanie rozbiorów Polski („czwarty rozbiór Polski”), utworzenie Wolnego Miasta Krakowa i Królestwa Polskiego
w dziedzinie międzynarodowej postanowiono: uznać neutralność Szwajcarii, regulamin rang dyplomatycznych, zasada wolnej żeglugi na rzekach wspólnych (szczegółowe rozwiązania dot. Renu, Nekaru, Menu, Skaldy i Mozy), deklaracja dotycząca zniesienia handlu niewolnikami,
„Święte Przymierze” zawarte we wrześniu 1815 r. miedzy Rosja, Prusami i Austrią - przestrzeganie przykazań Chrystusa w stosunkach wewnętrznych i zewnętrznych; w listopadzie przyłączyła się Anglia, a w 1818 r. Francja
w ten sposób powstał „syndykat monarchów” który miał decydować o sprawach europejskich; tępienie idei wolnościowych i utrzymanie zasady legitymizmu; realizując politykę „Świętego Przymierza” państwa należące często interweniowały w sprawy wewnętrzne innych państw
Współpraca międzynarodowa i prawo międzynarodowe w XIX wieku.
Najistotniejszym zdarzeniem wpływającym na współpracę międzynarodową oraz rozwój prawa międzynarodowego w XIX wieku był Kongres Wiedeński (patrz wyżej).
Doktryna Monroego
wystąpienie Prezydenta Stanów Zjednoczonych Jamesa Monroe w 1823 r., w którym sformułował zasadę nieinterwencji państw europejskich w sprawy amerykańskie; hegemonia Stanów Zjednoczonych nad kontynentem amerykańskim (dyplomacja dolarowa, „polityka grubego kija”)
Ekspansja społeczności międzynarodowej
wiek XIX - rozwój państw kapitalistycznych; rewolucja przemysłowa doprowadziła do nasilenia współpracy międzynarodowej; walki społeczne (solidaryzacja robotników w skali międzynarodowej) spowodowane wyzyskiem kapitalistów; ruchy narodowowyzwoleńcze w Polsce i na Bałkanach
poszerzenie się społeczności międzynarodowej o kraje pozaeuropejskie takie jak: USA, Turcja, Chiny, Japonia oraz republiki Ameryki Łacińskiej
Ekspansja kolonialna
intensywna ekspansja kolonialna; Anglia objęła zwierzchnictwo w Indiach, Birmie, Egipcie; Francja podbiła tereny Północnej i Zachodniej Afryki oraz Indochiny; Belgia objęła zwierzchnictwo w Kongo; Włochy objęły władzę w Afryce Wschodniej (Somalia i Abisynia); Rosja zwierzchnictwo aż po Amur i objęła protektorat nad Chiwą i Bucharą
Chiny - po wojnie opiumowej stały się przedmiotem ekspansji gosp. i politycznej. Traktat nankiński 1842 r.- Anglia objęła zwierzchnictwo nad wyspą Hongkong (zmuszenie do otwarcia portów, przyjęcie sądownictwa kapitulacyjnego i inne przywileje); rywalizacja miedzy Anglią, USA, Francją, Rosją i Niemcami o koncesje gosp. i przywileje dla swych obywateli w Chinach - podzielenie Chin na tereny wpływów;
konferencja Berlińska z 1885 r.- dokonano na niej podziału wpływów w Afryce
USA weszły również na drogę polityki imperialistycznej, zajmując - w wyniku wojny z Meksykiem - Teksas, Kalifornię i Arizonę, a pod koniec stulecia - po wojnie z Hiszpanią - rozciągnęły swe wpływy na Kubę i Filipiny
Traktat paryski
traktat paryski kończący wojnę krymską (1856) był istotny dla rozwoju polityki międzynarodowej i PM
w wojnie krymskiej Francja i Anglia stanęły po stronie Turcji w jej konflikcie z Rosją, oznaczało to całkowity rozpad „Świętego Przymierza”
istotne postanowienia traktatu paryskiego: dopuszczenie Turcji do społeczności międzynarodowej, utworzenie Serbii jako państwa wasalnego Turcji, neutralizacja Morza Czarnego, utworzenie Europejskiej Komisji Dunaju z udziałem wielkich mocarstw („państwo rzeczne”), demilitaryzacja Wysp Alandzkich, deklaracja dot. prawa wojny morskiej (rozszerzyła ochronę własności prywatnej w wojnie morskiej)
zjednoczenie Włoch, utworzenie Związku Północnoniemieckiego pod hegemonią Prus, wojna prusko-francuska zakończona odebraniem Francji Alzacji i Lotaryngii; zjednoczenie Niemiec i utworzenie cesarstwa
traktat berliński z 1878 - zakończył wojnę rosyjsko-turecką; proklamowano niepodległość Serbii, Czarnogóry i Rumunii, zapowiedziano utworzenie Bułgarii jako państwa zależnego od Turcji (1908 - niepodległość Bułgarii, 1912 - I wojna bałkańska)
wzrost znaczenia Japonii na arenie międzynarodowej; wygrana wojna z Chinami i uzyskanie Tajwanu (1895); wygrana wojna z Rosją i uzyskanie Półwyspu Liaotuńskiego i protektoratu na Koreą
Rozwój współpracy międzynarodowej i prawa międzynarodowego
rozwój współpracy międzynarodowej doprowadził do utworzenia stałych organizacji międzynarodowych działających w takich dziedzinach jak: telegraf, poczta, ujednolicenie miar i wag, publikacji taryf celnych (związki celowe lub unie administracyjne); np. Powszechny Związek Pocztowy (1874)
humanitaryzacja wojny w umowach międzynarodowych:
Genewa 1864 r. konwencja w sprawie polepszenia losu rannych wojskowych w armiach w polu będących
Petersburg 1868 r. państwa wyrzekły się używania w czasie wojny pocisków wagi mniejszej niż 400 g, wybuchających lub zawierających materiały piorunujące lub zapalne
konwencje o zwalczaniu handlu niewolnikami (Akt Antyniewolniczy 1890 r.), handlu kobietami i dziećmi (1904 i 1910), w sprawie zakazu pracy nocnej kobiet (1906) oraz zakazu używania białego fosforanu przy produkcji zapałek (1906)
Konferencje haskie
duże znaczenie dla rozwoju PM:
I konferencja haska 1899 r. - zwołana z inicjatywy cara Mikołaja II; sprawa kodyfikacji i reformy prawa wojennego oraz prawa dotyczącego pokojowego załatwiania sporów międzynarodowych; uzgodniono i podpisano trzy konwencje: o pokojowym załatwianiu sporów międzynarodowych; o prawach i zwyczajach wojny lądowej; o zastosowaniu do wojny morskiej przepisów konwencji Czerwonego Krzyża z roku 1864
rozbrojenie ogólnikowa rezolucja, w której uznano ograniczenie wydatków na wojsko, ciążących na budżetach państwowych za „ogromnie pożądane dla podniesienia materialnego i moralnego dobrobytu ludzkości”
II konferencja haska 1907 r. - uzupełniono i rozwinięto prawa ustalone na pierwszej konferencji; podpisanie 13 konwencji i 1 deklaracji dotyczące prawa wojny morskiej, państw zachowujących neutralność w czasie wojny
III konferencja w Londynie 1908/1909 r. w celu skodyfikowania prawa wojny morskiej (stanowisko Anglii, która przeciwstawiała się ograniczeniu swobody działania floty wojennej, nie pozwoliło jednak na dokonanie kodyfikacji)
Rozwój prawa międzynarodowego po I wojnie światowej.
Pierwsza wojna światowa
nowy okres w stosunkach międzynarodowych otwarty przez wojnę 1914-1918 i rewolucje październikową w Rosji w 1917 r.; nowe zasady stosunków międzynarodowych obowiązujących po Wielkiej Wojnie (orędzie Woodrow'a Wilson'a z 22 stycznia 1918 r.; 14 punktów): zasada jawności umów międzynarodowych, zasada wolności żeglugi na morzach, usuniecie barier hamujących rozwój handlu międzynarodowego, redukcja zbrojeń, wspaniałomyślne załatwianie spraw kolonialnych, sprawiedliwe uregulowanie spraw terytorialnych w Europie, utworzenie Ligi narodów
wojna zakończona została podpisaniem traktatów pokojowych na Konferencji Pokojowej w Paryżu; traktat z Niemcami - Wersal 28 czerwca 1919 r.; mały traktat wersalski z Polską o poszanowaniu mniejszości; traktaty w Saint-Germain, Neuilly, Trianon, Sevres.
Okres międzywojenny
Liga Narodów - antagonistyczne stosunki między kapitalistami a Rosją oraz zwycięzcami a zwyciężonymi po Wielkiej Wojnie; wielostronne konferencje w Genui 1922 r., w Lozannie w 1923 r. (traktat w Rapallo 1922 r. między Rosją a Niemcami o nawiązaniu stosunków dyplomatycznych i gosp.)
negatywny stosunek Rosji Radzieckiej do Ligi Narodów nie przeszkodził w uczestniczeniu przez Rosję w wielu konferencjach poświęconych rozbrojeniu itp. Dopiero w sytuacji dojścia Hitlera do władzy w Niemczech, Rosja przystąpiła do organizacji w 1934 r.
utrwalanie pokoju i rozwijanie współpracy międzynarodowej i równoczesna rewizja traktatu wersalskiego (Niemcy) - Pakt Branda-Kellogga z 1922 r. o wyrzeczeniu się wojny i pokojowym rozstrzyganiu sporów międzynarodowych
umowy lokarneńskie z 1925 r. - układy regionalne w celu zapewnienia sobie bezpieczeństwa
traktat laterański z 1929 r. - wyposażenie Stolicy Apostolskiej w terytorium - utworzenie państwa - miasta Watykan
Mała Ententa 1933 (Czechosłowacja, Rumunia i Jugosławia), porozumienie bałkańskie 1934 (Grecja, Turcja, Rumunia, Jugosławia), pakt bałtycki 1934 (Litwa, Łotwa i Estonia)
brak reakcji ze strony Ligi narodów na łamanie postanowień traktatu wersalskiego przez Niemcy hitlerowskie; Anschluss Austrii w 1938 przez Niemcy
Ekspansja kolonialna i rozpad imperiów kolonialnych.
kolonializm - polityka państw rozwiniętych gospodarczo polegająca na utrzymywaniu w zależności politycznej i ekonomicznej krajów słabo rozwiniętych, wykorzystywaniu ich zasobów ludzkich i surowcowych. Początki kolonializmu wiążą się z okresem wielkich odkryć geograficznych przełomu XV i XVI wieku.
imperium kolonialne - imperium, które składa się z państwa macierzystego (tzw. metropolii) oraz kolonii, położonych zazwyczaj w różnych częściach świata.
Pojęcie kolonializmu wiąże się już z odkryciami geograficznymi, kiedy to Hiszpanie i Portugalczycy zaczęli tworzyć pierwsze kolonie na nowo odkrytych terytoriach. Kolonie stanowiły dla metropolii źródło surowców i taniej siły roboczej oraz były rynkami zbytu dla gotowych produktów. Metropolie nie inwestowały więc w rozwój swoich posiadłości kolonialnych, lecz prowadziły wobec nich politykę rabunkową.
Rozwój przemysłu fabrycznego w dziewiętnastym wieku powodował wzrost zapotrzebowania na surowce i rynki zbytu. Państwa najbardziej uprzemysłowione zwróciły uwagę na Afrykę i Azję, gdzie dopatrzyły się „terenów niczyich” i zaczęły je kolonizować.
Anglia:
AFRYKA: Republika Południowej Afryki, brytyjska Afryka Wschodnia, Przylądek Dobrej Nadziei i Nigeria, a po wykupieniu akcji Kanału Sueskiego Anglia zaczęła rozszerzać swoje wpływy w Egipcie
AZJA: Indie oraz Birma i Półwysep Malajski
OCEANIA: Australia i liczne wyspy na Oceanie Spokojnym
Francja:
AFRYKA: Francuską Afrykę Zachodnią i Francuską Afrykę Równikową oraz Madagaskar
AZJA: Półwysep Indochiński
Belgia - Kongo
Włochy - Libia
Portugalia - Angola i Mozambik
Holandia - Indonezja.
Pod koniec XIX w. ekspansję kolonialną zaczęła również Rosja zajmując tereny na południe ku Morzu Czarnemu oraz obszary azjatyckie na wschód od Morza Kaspijskiego.
Na przełomie XIX i XX w. pojawiły się nowe potęgi ekonomiczne: Niemcy, USA i Japonia. Państwa te przeszły pewne wewnętrzne przeobrażenia i w szybkim tempie doganiały stare potęgi gospodarcze.
Niemcy, które zjednoczyły się w 1871, a w czasie wojny z Francją zajęły uprzemysłowione tereny- Alzacje i Lotaryngię, oraz otrzymały od Francji znaczne odszkodowanie wojenne dogoniły Anglię w produkcji przemysłowej i szybko zaczęło im brakować surowców i rynku zbytu. Posiadały wprawdzie kolonie na terenie Afryki - Niemiecka Afryka Południowo-Zachodnia, Niemiecka Afryka Wschodnia, Kamerun i Togo, ale domagały się nowego podziału świata, by poszerzyć swoje posiadłości - konferencja berlińska - 1885 rok - podział wpływów w Afryce
USA, które powstały jako niepodległe państwo w II połowie XVIII w. początkowo koncentrowały się tylko na podboju kontynentu Ameryki Północnej głosząc hasło izolacjonizmu, czyli nie mieszania się w sprawy Europy. W wyniku zakupu lub wojen ukształtowało się państwo o współczesnym kształcie terytorialnym. Rząd amerykański zakupił Luizjanę, Florydę, Alaskę, a po wojnie z Meksykiem przyłączone zostały nowe stany, Nowy Meksyk, Karolina, Utah. Pod koniec XIX w. Stany Zjednoczone zaczęły interesować się także wschodnimi wybrzeżami Azji. Opanowały Hawaje, a po zwycięskiej wojnie z Hiszpanią zmusiły ją do odsprzedania Filipin. USA liczyły, że będą to bazy wypadowe do penetracji kontynentu azjatyckiego. Ponieważ nie było już „terenów niczyich”, niczyich państwa europejskie szykowały się do podboju Chin Stany Zjednoczone zaproponowały prowadzenie w Chinach tzw. polityki otwartych drzwi, co miało oznaczać, że wszystkie państwa będą mogły prowadzić tu własne interesy
Wielka Brytania była największym imperium kolonialnym zarządzanym przez brytyjskich urzędników. Oprócz pełnych kolonii posiadała również dominia, czyli terytoria zamieszkałe w większości przez ludność pochodzenia europejskiego cieszącą się większymi uprawnieniami. Należały do nich Kanada, Australia, Nowa Zelandia oraz Związek Południowej Afryki. Anglia posiadała również silną flotę i liczne bazy na terenie Malty, Cypru, Gibraltaru ochraniające jej szlaki handlowe.
Francja posiadała tereny uboższe gospodarczo i z wyjątkiem Algieru w koloniach mieszkało niewielu Francuzów z uwagi na niski przyrost naturalny we Francji. Do armii stacjonującej w koloniach często rekrutowali stacjonującą ludność.
Polityka imperialistyczna państw europejskich doprowadziła do skolonizowania bądź uzależnienia niemal całej Afryki i Azji (w Afryce niepodległa tylko Etiopia - Abisynia). Dokonując podbojów wykorzystywano często waśni plemienne, łatwowierność i naiwność miejscowej ludności, a czasem przekonywano lokalnych kacyków obiecując im poparcie i sprawowanie władzy.
W rezultacie kolonizacji na początku XX w. ogromne kolonialne imperia zajmowały ponad 73 mln km2, tj. około 55% powierzchni globu. Mieszkało w nich około 35% ogółu ówczesnej ludności Ziemi. Do zakończenia II wojny światowej kolonie zajmowały około 38 mln km2, a zamieszkiwało je prawie 670 mln ludzi. Były to terytoria podporządkowane 12 państwom kolonialnym (m. in. Wielkiej Brytanii, Hiszpanii, Portugalii, Francji, Belgii, Holandii, Niemcom, Włochom).
Narastanie procesów, które doprowadziły do załamania się systemu kolonialnego, odbywało się przez wiele lat. Najpierw objęły one Azję, a następnie Afrykę. Proces emancypacji przebiegał w różnych regionach w odmiennych warunkach i w rozmaitym czasie. Tam, gdzie warunki polityczne i społeczne sprzyjały prowadzeniu walki zbrojnej, wybuchały powstania antykolonialne (np. Indochiny, Kenia, Algieria). Jednak w większości przypadków do dekolonizacji dochodziło drogą pokojową. W ciągu 45 powojennych lat system kolonialny praktycznie został zlikwidowany i powstało ponad 130 niepodległych państw, w których żyje około 80% ludności Ziemi.
Czynniki decydujące o dekolonizacji:
Ważnym czynnikiem była II wojna światowa, która przyczyniła się do wzrostu świadomości społecznej i narodowej ludności w koloniach. Biorące udział w wojnie państwa kolonialne, korzystając ze środków masowego przekazu, prowadziły kampanie propagandowe w celu uzyskania poparcia ludności kolonii. Przyczyniło się to do wzrostu zainteresowania problemem walki o niepodległość
Wojna osłabiła potęgę państw kolonizujących, zarówno wygranych (np. Anglii), jak i przegranych (o pozycji Włoch w dużej mierze decydowały posiadłości kolonialne).
Działalność ONZ
Ważną rolę w likwidacji kolonializmu odegrała ONZ. 14 XII 1960 r. Zgromadzenie Ogólne ONZ uchwaliło jeden z najważniejszych dokumentów w historii stosunków międzynarodowych - deklarację o przyznaniu niepodległości krajom i narodom kolonialnym. Potwierdzała ona prawo do samookreślenia i ustanowienia według własnego uznania statusu politycznego oraz prawo do swobodnego rozwoju gospodarczego, społecznego i kulturalnego. Zawierała również wezwanie do szybkiego i bezzwłocznego położenia kresu kolonializmowi we wszystkich jego przejawach, gdyż stanowi on zaprzeczenie podstawowych praw człowieka i jest sprzeczny z Kartą NZ.
W rezultacie dekolonizacji powstało ponad 130 państw o zróżnicowanym szczeblu rozwoju cywilizacyjnego, ekonomicznego i społeczno - politycznego. W odniesieniu do tych państw często używane są zamienne pojęcia: państwa rozwijające się i Trzeci Świat.
Rozwój i kodyfikacja prawa międzynarodowego po II wojnie światowej.
Druga wojna światowa
pogwałcenie zobowiązań prawnomiędzynarodowych przez Niemcy w momencie napaści na Polskę we wrześniu 1939 r.
inwazja na państwa neutralne (Belgia, Holandia, Dania, Norwegia)
druga wojna światowa była wstępem do stworzenia trwałego pokoju międzynarodowego: podpisanie w 1941 r. Karty Atlantyckiej (1 stycznia 1942 r.) przez Roosvelta i Churchilla
30 października 1943 r. deklaracja moskiewska (ZSRR, USA, Wielka Brytania) nt. utworzenia nowej organizacji międzynarodowej zamiast LN
konferencje w Teheranie 1943, Jałcie luty 1945 i Poczdamie lipiec-sierpień 1945 - rozwiązywano problemy polityki światowej;
konferencja w San Francisco kwiecień-czerwiec 1945r.; 26 czerwca 1945 podpisano Kartę Narodów Zjednoczonych, która powoływała Organizację Narodów Zjednoczonych mająca na celu zachowanie międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa, i pokojowe rozwiązywanie sporów międzynarodowych.
Rozpad imperiów kolonialnych
tradycyjne PM dopuszczało podboje kolonialne; Karta NZ stworzyła system powiernictw uznających prawo narodów kolonialnych do samostanowienia i traktujących zarząd powierniczy jako formę przejściową (system powiernictw objął 11 obszarów: byłe terytorium mandatowe i kolonie odebrane państwom zwyciężonym w II wojnie światowej)
dekolonizacja Afryki i Azji oraz Oceanii i Karaibów
deklaracja ONZ o kresie kolonizacji (1960) zobowiązanie państw kolonialnych do położenia kresu kolonializmowi we wszystkich jego formacjach i przejawach, uznanie prawa wszystkich narodów do samostanowienia oraz stwierdzenie, że brak należytego przygotowania politycznego, gospodarczego, społecznego i kulturalnego nie może stanowić pretekstu do zwlekania z przyznaniem niepodległości
w rezultacie w skład społeczności międzynarodowej weszły 3 grupy państw - rozwinięte państwa kapitalistyczne, państwa typu socjalistycznego i tzw. kraje rozwijające się
Okres powojenny
zimna wojna między państwami kapitalistycznymi a blokiem państw socjalistycznych, zakończona w Europie w pracach Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie 1 sierpnia 1975 r. podpisanie Aktu Końcowego w Helsinkach;
rozrost organizacji międzynarodowych uniwersalnych i regionalnych; rodzina ONZ czyli ONZ plus wszystkie organizacje wyspecjalizowane; Pakt Północnoatlantycki NATO 1949 r. (charakter polityczno-militarny); w odpowiedzi - 1955 r. Układ Warszawski; konferencja w Bandungu 1955 r. (polityka „państw niezaangażowanych”)
integracja państw Europy Zachodniej - Unia Europejska;
rozwój i kodyfikacja PM:
konwencje kodyfikujące prawo morza (4 konwencje genewskie 1958 r. i konwencje na Jamajce w 1982 r.)
prawo dyplomatyczne (konwencje wiedeńskie 1961)
prawo konsularne (konwencja wiedeńska 1963)
humanitarne prawo konfliktów (4 konwencje genewskie 1949 i 2 protokoły z 1977)
prawo traktatów (konwencja wiedeńska 1969)
ochrona praw człowieka;
zasady PM skodyfikowane w Deklaracji zasad PM dot. przyjaznych stosunków i współpracy między państwami uchwalonej przez ZO ONZ 24 października 1970 r.
nowe działy PM np. prawo kosmiczne, prawo dotyczące korzystania z energii atomowej;
hierarchia norm PM:
1. imperatywne normy PM (ius cogens) - zasady o charakterze konstytucyjnym,
2. ogół norm PM umownego i zwyczajowego
3. reguły zawarte w uchwałach organizacji międzynarodowych (miękkie PM).