PLAN HIPPODAMEJSKI- regularny plan miasta według ,którego został odbudowany Milet, zniszczony zupełnie przez Persów w r.494 p.n.e. Stanowi on właściwie tylko dalsze rozwinięcie regularnych planów stosowanych przez kolonistów okresu archaicznego w doryckich koloniach na ternie Wielkiej Grecji i Sycyli( W takich miastach jak Agrygent, Paestum czy Metapont). Plan nowego Miletu (RYS) opracował zapewne słynny urbanista, Hippodames z Miletu, prawdopodobnie najpierw dla miasta obejmującego tylko północną część półwyspu nad zatoką portową, Wąska zatoka rozdzielała tą partię miasta na dwie części. Podstawową jednostką planu był blok mieszkalny długości 29,24 m i szerokości 23.66m, otoczony ulicami przechodzącymi pod kątem prostym. Szerokość ulic była w zasadzie jednakowa i wynosiła 4- 4,5m. Południowa dzielnica otrzymała około dwóch razy większe kwartały mieszkalne (51,60 na 29,50 m) oraz ulice nieco szersze niż dzielnica północna. Dwie główne arterie komunikacyjne tej dzielnicy biegnące w dwóch prostopadłych do siebie kierunkach, miały szerokość 7,5 i 7,7 m. Całe miasto zajęło obszar około 90 ha i mogło pomieścić około 80-90 tysięcy mieszkańców. Pomiędzy obydwiema ulicami utworzono plac rynkowy o powierzchni około 7 ha. W okresie hellenistycznym istniały na nim dwie oddzielne agory otoczone portykami kolumnowymi. Wszystkie obiekty publiczne i okręgi kulturowe zostały tak jak i bloki mieszkalne włączone w szachownicowy plan miasta.
Na Hippodamosa być może miała wpływ nauka Pitagorasa. O Hippodamosie pisze w „Polityce” Arystoteles „wynalazł sztukę planowania miast i Pireus równymi ulicami poprzecinał” [.] „Człowiek ten, który chciał ponadto uchodzić za znawcę wszelkich tajemnic natury, być też pierwszym, który nie będąc czynnym mężem stanu, pokusił się o to, by coś powiedzie o najlepszym ustroju.” (1267 b). Ten nieco technokratyczny. obraz Hippodamosa podtrzymują pozostali wspominający o nim autorzy: Strabon (Strab. XIV 654) przypisujący mu przebudowę Rodos i Diodor Sycylijski (Diod. Sic. XII 10), wspominający o jego działalności w Thurioj(Turioj). Jest jednak bardzo mało prawdopodobne, żeby jeden człowiek mógł zająć się wielką odbudową Miletu ok. 479 r.
przed Chr., a 60 lat później działać w Rodos i Thurioj.Nawet przy założeniu długowieczności Hippodamosa, dwa ostatnie miasta nie mogły być miejscami jego pracy. Również przypisywanie Hippodamosowi przez Arystotelesa
koncepcji urbanistycznej równych kwartałów (insulae) nie ma podstaw w świetle wykopalisk archeologicznych. Greckie kolonie w Italii już w VI w. przed Chr. otrzymywały siatkę równoległych i prostopadłych ulic (gridion) tworzącą prostokątne, podobnej wielkości kwartały zabudowy.
Hippodamejskim novum względem tzw. italskiej szkoły urbanistycznej było zaplanowanie układu przestrzennego całego miasta z góry (pierwotnie puste kwartały odbudowanego przez Hippodamosa Miletu zapełniały się zabudową kilkadziesiąt lat po wytyczeniu ulic) oraz świadome i konsekwentne zastosowanie idei strefowania funkcjonalnego (wyznaczenie dzielnic publicznych, mieszkalnych różnego standardu, handlowych, portowych).
Koncepcja „planu generalnego” koresponduje z próbą stworzenia wielkiej teorii polis, z ujmowaniem przestrzeni miasta w kategoriach porządku wszechrzeczy i z potrzebą planowania jako wysublimowanej formy refleksji skierowanej ku przyszłości. Grecka teoria polis jak stwierdza Sabine .”była jednocześnie etyką, socjologią ekonomią polityczną, tak samo jak polityką w węższym znaczeniu nowoczesnym” nie dziwi więc dodanie urbanistyki do tego katalogu dyscyplin. Optowałby za tym pewnie empiryk Arystoteles, dla którego sztuka budowy i planowania miast była elementem sztuki rządzenia. Koncepcję strefowania funkcjonalnego wywieść można z różnych koncepcji planowania politycznego. Hippodamos, antyczny planista, wszak .pokusił się o to, by coś powiedzieć o najlepszym ustroju.. W swojej koncepcji państwa, którą znamy z relacji Arystotelesa
(Polityka, 1267 b) proponuje podział społeczeństwa na trzy grupy: rzemieślników, rolników
i wojowników. I dalej:
Na trzy części również podzielić kraj, tak że
Część jedna przeznaczona została na cele
kultu, druga na cele państwowe, trzecia za.
na własność prywatną, przy czym z dochód
ów pierwszej, zwanej .świętą, pokrywać
należałoby zwykłe wydatki związane z kultem
bogów, z drugiej . stanowiącej wspólną
własność . utrzymanie wojowników, trzecia
zaś na własność prywatną przeznaczona -przypadałaby rolnikom.
Uwzględnienie nowych teorii nie oznaczało oczywiście ,że od V wieku zakładano tylko regularne miasta. W tej formie realizowano tylko Milet, Rodos, Pireus a później także Smyrnę czy Efez. Regularny plan przeprowadzona tam pomimo pewnych niezgodności z terenem. Program uformowanej polis znalazł swój wyraz nie tylko w zagospodarowaniu dużych centrów Grecji lecz także ośrodków mniejszych jak Chersonez Taurydzki na Krymie czy Olint(powstały 440-430 p.n.e. To ostatnie miasto dostarczyło znakomitych danych z zakresu urbanistyki i wyglądu domów ponieważ zostało systematycznie przebadane przez archeologów amerykańskich. Duże znaczenie miał fakt ,że po zniszczeniu przez Filipa Macedońskiego w 348 p.n.e. Olint nigdy nie został odbudowany. Orientacja planu wynikała z ukształtowania terenu. Wielkie aleje biegnące wzdłuż miały kierunek z południa na północ, ulice poprzeczne przecinały je dokładnie pod kątem prostym. Modułem planu była działka o wymiarach mniej więcej 90 na 35 m. Kwartały mieszkalne zostały regularnie zabudowane złączonymi ze sobą konstrukcyjnymi domami. W każdym bloku było ich po 5 od strony północnej i południowej a ich tylnie partie rozdzielała wąska alejka.
Przed urbanistyką już w początkach okresu hellenistycznego stanęły nowe wyzwania. Należała do nich przede wszystkim zabudowa bardzo licznych nowych miast, powstałych w tym czasie. Sam Aleksander miał założyć 70 nowych miast na świeżo zdobytych terenach. Między innymi założył on w r. 322 p.n.e u ujścia Nilu na miejscu wioski Rakotis Aleksandrię. Zabudowa miasta oparta została na planie opracowanym przez Dejnokratesa.(RYS) Badania wykopaliskowe na razie niewiele odsłoniły z tego wielkiego miasta antycznego na terenie ,którego istnieje dziś miasto nowożytne. Miasto starożytne miało dwie głowne ulice ,które przecinały się pod kątem prostym. Znaczną część zajął pałac królewski z licznymi budowlami i ogrodami. Wśród tych zabudowań Ptolemeusz I albo II założył słynny instytut naukowy tzw. Musejon, wyposażony w pracownie naukową i bibliotekę. Po północnej stronie pałacu zbudowano wille królewską na półwyspie Lochias, osłaniającym od wschodu całe wybrzeże portowe, gdzie umiejscowiono teatr i agorę. Przy głównej ulicy (Kanope), biegnącej na osi wschód-zachód i zakończonej bramą słońca i bramą księżyca, usytuowano liczne świątynie oraz gimnazjon i Pałac sprawiedliwości. W pobliżu tzw. komisji Pompejusza znajdował się Serapejon a poniżej stadion. Naprzeciwko miasta znajdowała się wyspa Faros na której zbudowano słynną latarnie morską. Wyspę połączono z miastem wielkim molem Heptastadionem. Wszystkie budowle były dokładnie wplecione w system szachownicowy planu miasta.
Regularny plan miasta stosowano nie tylko do zakładania wielkich miast ale też miast mniejszych. Przykładem jest cypryjskie Nea Pafos ,które zostało założone pod koniec IV w. Miasto było ośrokiem wielu bóstw. Obejmowała spory obszar, ok. 95 ha, otoczona była murami. Cypr stanowił część zamorskiego imperium ptolemejskiego. Pod koniec III stulecia siedziba stratega zarządzającego Cyprem została przeniesiona z Salaminy do Nea Pafos.
Hippodamejski system planowania był realizowany z wielką dokładnością przy zabudowie wszystkich w zasadzie nowych miast. Uzewnętrznia to się szczególnie w rozplanowaniu miast na terenach o znacznych różnicach poziomu jak Priene (RYS) i Kremna. Priene miasto położone w Azji Mniejszej nad brzegiem rzeki meander zostało ponownie w nowym miejscu założone albo w połowie IV w. p.n.e. albo później gdyż stare miejsce było zalewane przez rzekę. To niewielki miasteczko zostało w znacznym stopniu przebadane przez ekspedycję niemiecką która odsłoniła sporą jego część. Zlokalizowane na czterech tarasach na stoku wzgórza zwróconego w stronę doliny rzeki liczyło prawdopodobnie 4 tysiące mieszkańców zostało zbudowane na planie szachownicowym, choć było to trudne ze względu na niedogodność terenu. Miasto przecinały ulice równoległe i prostopadłe do siebie a odległości między nimi określała insula ,która miała podone wymiary jak ta w Olincie 35,40 na 47,20 m. Ulice biegnące na osi wchód zachód znajdowały się mniej więcej na równym poziomie co umożliwiało ruch kołowy, natomiast na osi północ- południe często przechodziły w schody. Siatka ulic ,dokładnie wytyczona w dzielnicach mieszkalnych była zakłócona w miejscach gdzie znajdowały się budynki użyteczności publicznej jak np. agora czy sanktuarium Ateny. Centrum miasta z agorą ,budowlami publicznymi i świątynią Zeusa usytuowano na drugim tarasie ,powyżej znajdowało się sanktuarium Ateny Polias, teatr i górny gimnazjon ,na najwyższym tarasie sanktuarium Demeter na najniższym zaś dolny gimnazjon i stadion. Na północ od miasta wznosiło się wzgórze ,które stanowiło akropol. Całość czyli akropol i dolne miasto otaczał mur obronny.
Wyjątkowym przykładem kwadratowego planu jest bityńskie miasto Nikaja. Centralną częśc miasta stanowiło gimnazjon z którego środka widoczne były cztery bramy miejskie u wylotu krzyżujących się kątem prostym dwu głównych ulic. Już wcześniej zaplanowane i powstałe miasta jak Milet i Priene dopiero w ciągu okresu hellenistycznego zostały w pełni zabudowane w ramach pierwotnych planów.
Inne miasta z siatką hippodamejską to Pella (RYS) liczneAntiochie,liczne Selucje Herapolis(RYS)