Wyrok Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości 1976-04-08, C 43/75

Gabrielle Defrenne przeciwko Société Anonyme Belge de Navigation Aerienne Sabena

Opubl: OETS 2002, poz. 12

Teza:

1. Ustanowiona w art. 119 [141] TWE zasada równego wynagradzania kobiet i mężczyzn za jednakową pracę stanowi jedną z podstawowych zasad Wspólnoty. Można się na nią powoływać

przed sądami krajowymi, które mają obowiązek zapewnić ochronę praw zagwarantowanych jednostkom w tym przepisie, w szczególności przed dyskryminacją mającą swe źródło w przepisach

ustaw lub układach zbiorowych pracy, jak również gdy kobiety i mężczyźni nie otrzymują równego wynagrodzenia za jednakową pracę wykonywaną w tym samym podmiocie, bez względu na to

czy jest on prywatny czy publiczny.

2. (a) Zastosowanie zasady równego wynagradzania kobiet i mężczyzn za jednakową pracę miało być w pełni zapewnione przez państwa członkowskie, będące założycielami, od 1.1.1962 r., tj.

od zakończenia pierwszego okresu przejściowego. Nie naruszając możliwych skutków tego terminu polegających na przyśpieszeniu pełnego zastosowania art. 119 [141], Rezolucja państw

członkowskich z 31.12.1961 r. nie mogła zmienić terminu wyznaczonego przez Traktat. Z wyjątkiem szczególnych przypadków, Traktat może być modyfikowany jedynie zgodnie z procedurą

określoną w art. 236 [309] TWE.

(b) Wobec braku przepisów przejściowych, zasada równego wynagradzania kobiet i mężczyzn za jednakową pracę obowiązywała w pełni w nowo przyjętych państwach członkowskich, licząc od

wejścia w życie traktatów akcesyjnych, tj. od 1.1.1973 r. Dyrektywa Rady nr 75/117 nie mogła ograniczyć skutków art. 119 [141] TWE lub zmienić daty wejścia w życie określonego w nim

obowiązku.

3. Zasada pewności prawa, odnosząca się do wszystkich wchodzących w grę interesów, zarówno publicznego jak i prywatnego, uniemożliwia w zasadzie ponowne podnoszenie roszczeń

płacowych dotyczących wypłaconych wynagrodzeń. Nie można powoływać się na bezpośrednią skuteczność art. 119 [141] TWE celem dochodzenia roszczeń dotyczących wynagrodzeń

należnych za okres sprzed daty wydania niniejszego wyroku, z wyjątkiem tych pracowników, którzy już wszczęli postępowania lub wystąpili z odpowiednimi żądaniami.

4. Nawet w obszarach, w których art. 119 [141] TWE nie jest bezpośrednio skuteczny, przepisu tego nie można interpretować w taki sposób, że zachowuje on na rzecz krajowego ustawodawcy

wyłączne uprawnienia do implementowania zasady jednakowej płacy, bowiem w zakresie, w jakim taka implementacja jest konieczna, może zostać dokonana przy pomocy przepisów krajowych i

wspólnotowych.

Uzasadnienie:

Podstawy wyroku:

1. Zarządzeniem z 23.4.1975 r. , [...], Cour du Travail z Brukseli przedłożył ETS na podstawie art. 177 [234] TWE dwa pytania dotyczące skutku i implementacji art. 119 [141] TWE

ustanawiającego zasadę równego wynagradzania kobiet i mężczyzn za jednakową pracę.

2. Powyższe pytania podniesiono w toku postępowania toczącego się pomiędzy stewardesą a jej pracodawcą, spółką Sabena S.A., w sprawie odszkodowania z tytułu dyskryminacji ze względu na

płeć, której powódka doświadczyła ze strony pracodawcy w okresie od 15.2.1963 r. do 1.2.1966 r., otrzymując niższe wynagrodzenie w stosunku do kolegów zatrudnionych na stanowisku

stewarda samolotowego.

3. Z wniosku o wydanie orzeczenia wstępnego wynika, że strony zgodziły się, iż praca stewardesy odpowiada w pełni zakresowi pracy na stanowisku stewarda. W związku z powyższym,

niedopuszczalne było dyskryminowanie stewardes pod względem wynagrodzenia.

Bezpośrednia skuteczność art. 119 [141] TWE

4. Pierwsze pytanie dotyczy tego, czy art. 119 [141] TWE wprowadza bezpośrednio do narodowych porządków prawnych państw członkowskich zasadę równego wynagradzania kobiet i

mężczyzn za jednakową pracę i w związku z powyższym, czy niezależnie od jakichkolwiek przepisów krajowych, uprawnia pracowników do wszczynania postępowań przed sądami krajowymi w

celu zapewnienia przestrzegania powyższej zasady?

5. Jeżeli odpowiedź na pierwsze pytanie będzie twierdząca, kolejne pytanie dotyczy daty, od której art. 119 wywołuje tego rodzaju skutek.

6. Zatem odpowiedź na końcową część pierwszego pytania będzie powiązana z odpowiedzią na drugie pytanie.

7. Pytanie o bezpośredni skutek art. 119 [141] TWE należy rozważyć w świetle istoty zasady równej płacy, tj. celu powyższego przepisu oraz jego miejsca w układzie Traktatu.

8. Art. 119 [141] zmierza do osiągnięcia dwóch celów.

9. Po pierwsze, w świetle różnic występujących w poszczególnych państwach członkowskich dotyczących ustawodawstwa społecznego, celem art. 119 [141] jest uniknięcie sytuacji, w której

przedsiębiorstwa działające w państwach członkowskich, które stosują zasadę równego wynagradzania kobiet i mężczyzn za jednakową pracę, doświadczą ujemnych skutków w zakresie

konkurencji w ramach wspólnego rynku, w stosunku do przedsiębiorstw działających w państwach, które jeszcze nie wyeliminowały dyskryminacyjnego wynagradzania kobiet.

10. Po drugie, powyższy przepis stanowi jeden z celów socjalnych Wspólnoty, która nie sprowadza się jedynie do unii gospodarczej, ale w równym stopniu zmierza do zapewnienia wzrostu

społecznego i stałej poprawy warunków życia i pracy jej obywateli, co wyraźnie podkreśla preambuła Traktatu.

11. Nacisk na realizację powyższego celu akcentuje umieszczenie art. 119 [141] TWE w głównej części rozdziału poświęconego polityce społecznej, którego wstępnym przepisem jest art. 117

[136] TWE, wyznaczający potrzebę podnoszenia standardu warunków pracy oraz poziomu życia pracowników.

12. Ten podwójny cel, mający wymiar zarówno gospodarczy jak i socjalny, pokazuje, iż zasada równego wynagradzania kobiet i mężczyzn za jednakową pracę stanowi jedną z podstawowych

zasad Wspólnoty.

13. Ponadto, tłumaczy ona, dlaczego terminem wyznaczonym przez Traktat na pełną implementację powyższej zasady jest koniec pierwszego okresu przejściowego.

14. Interpretując art. 119 [141] TWE nie można uzasadniać opóźnienia w implementowaniu powyższej zasady przez pewne państwa członkowskie ze względu na ich opieszałość lub opór.

15. W szczególności, z uwagi na fakt, iż art. 119 [141] TWE dotyczy harmonizacji warunków pracy, należy odrzucić zarzut jakoby przestrzeganie warunków powyższego przepisu miało się

odbywać w inny sposób niż przez podniesienie najniższych wynagrodzeń.

16. Na mocy art. 119 [141] ust. 1 TWE, państwa członkowskie są zobowiązane do zapewnienia i wspierania zastosowania zasady równego wynagradzania kobiet i mężczyzn za jednakową pracę.

17. Art. 119 ust. 2 i 3 [141] doprecyzowują ten obowiązek, uszczegółowiając pojęcia wynagrodzenia oraz pracy użyte w ust. 1.

18. Dla celów implementacji tych przepisów należy rozróżnić, jeżeli chodzi o zakres zastosowania art. 119 [141] TWE, pomiędzy, po pierwsze, bezpośrednią i jawną dyskryminacją, którą można

stwierdzić wyłącznie przy pomocy kryteriów opartych na jednakowej pracy i jednakowym wynagrodzeniu w rozumieniu tego przepisu, a po drugie, pośrednią i ukrytą dyskryminacją, którą można

stwierdzić jedynie poprzez odwołanie się do bardziej szczegółowych przepisów o charakterze wspólnotowym lub krajowym.

19. Nie można nie uznać, że całkowita implementacja celu, do którego osiągnięcia dążył art. 119 [141] TWE za pomocą eliminacji dyskryminacji bezpośredniej i pośredniej pomiędzy

pracownikami różnej płci, nie tylko w odniesieniu do indywidualnych przedsiębiorców, lecz również całych gałęzi przemysłu czy systemu gospodarczego jako całości, może w pewnych

przypadkach wymagać opracowania kryteriów, których implementacja wymaga podjęcia stosownych środków na poziomie narodowym i wspólnotowym.

20. Potwierdza to fakt, że środki wspólnotowe, których dotyczy wniosek o wydanie orzeczenia wstępnego, wprowadzają w życie postanowienia art. 119 [141] TWE z punktu widzenia

rozszerzenia wąskiego pojęcia "jednakowej pracy", zgodnie z przepisami Konwencji nr 100 w sprawie jednakowego wynagrodzenia przyjętej przez Międzynarodową Organizację Pracy w 1951 r.

Art. 2 powyższej Konwencji ustanawia zasadę jednakowego wynagradzania za pracę o "jednakowej wartości".

21. Wśród form bezpośredniej dyskryminacji, które mogą być ujawnione poprzez odwołanie się do kryteriów ustanowionych przez art. 119 [141] TWE, należy w szczególności zaliczyć te, które

mają swoje źródło w przepisach ustaw lub zbiorowych układach pracy i które mogą być ujawnione na podstawie samej analizy prawnej stanu faktycznego.

22. Znajduje to najczęściej zastosowanie w przypadkach, gdy mężczyźni i kobiety otrzymują nierówne wynagrodzenie za jednakową pracę wykonywaną w tym samym podmiocie lub służbie, bez

względu na to czy jest on prywatny lub publiczny.

23. Jak pokazują ustalenia zawarte we wniosku o wydanie orzeczenia, sąd może ustalić wszystkie fakty, które są niezbędne do rozstrzygnięcia tego, czy kobieta otrzymuje niższe wynagrodzenie w

porównaniu do mężczyzny wykonującego takie same zadania.

24. W takich przypadkach art. 119 [141] TWE stosuje się bezpośrednio. Może on przyznawać prawa podmiotom indywidualnym, które podlegają ochronie ze strony sądów krajowych.

25. Jeżeli chodzi o zasadę jednakowej pracy, krajowe przepisy wydane w celu implementacji zasady równej płacy mogą jedynie powielać treść art. 119 [141] TWE jeśli chodzi o formy

bezpośredniej dyskryminacji.

26. Odpowiedniego przykładu dostarcza w tym zakresie belgijskie ustawodawstwo, ponieważ art. 14 Dekretu Królewskiego nr 40 z 24.10.1967 r. w sprawie zatrudniania kobiet przyznaje każdej

kobiecie prawo do wniesienia powództwa do właściwego sądu celem zastosowania zasady jednakowego wynagradzania zawartej w art. 119 [141] TWE, odwołując się wprost do tego przepisu.

27. Nie można się opierać na art. 119 [141] TWE celem obalenia powyższej konkluzji.

28. Po pierwsze, językowa wykładnia pojęcia "zasada" nie daje żadnych argumentów przeciwko bezpośredniej skuteczności art. 119 [141] TWE, ponieważ terminu tego używa się w celu

podkreślenia fundamentalnego charakteru określonych przepisów. Przemawia za tym m.in. tytuł pierwszej części Traktatu, która jest poświęcona "zasadom" oraz art. 113 [133] TWE, zgodnie z

którym wspólnotowa polityka handlowa opiera się na jednolitych zasadach.

29. Gdyby powyższe pojęcie ograniczyć tylko do poziomu niejasnej deklaracji, mogłoby to w pośredni sposób naruszyć podstawy, na których opiera się Wspólnota, oraz spójność jej

zewnętrznych stosunków.

30. Nie można również uznać argumentów przemawiających przeciwko bezpośredniej skuteczności art. 119 [141] TWE, które opierają się na stwierdzeniu, że art. 119 [141] TWE odnosi się

wyraźnie tylko do "państw członkowskich".

31. Istotnie, jak Trybunał uznał to w innych sprawach, fakt, że poszczególne przepisy Traktatu są formalnie adresowane do państw członkowskich, nie oznacza, że nie jest możliwe powoływanie się

na powyższe przepisy przez podmioty indywidualne, które mają interes w wykonaniu określonych w nich obowiązków.

32. Samo brzmienie art. 119 [141] TWE uwidacznia, że nakłada on na państwa bezwzględny obowiązek doprowadzenia do osiągnięcia określonego skutku w wyznaczonym terminie.

33. Na skuteczność powyższego przepisu nie wpływa fakt, iż nałożony przez Traktat obowiązek nie został wykonany przez pewne państwa członkowskie, zaś wspólnotowe instytucje nie podjęły

skutecznych i energicznych działań przeciwko państwu.

34. Przyjęcie odmiennego stanowiska mogłoby naruszyć prawo do dokonywania wykładni. Byłoby to nie do pogodzenia z zadaniami przyznanymi Trybunałowi na mocy art. 164 [220] TWE.

35. Art. 119 [141] TWE odwołując się do państw członkowskich, wzywa je do skorzystania z wszystkich dostępnych im mechanizmów, które mogą przyczynić się do implementacji zasady

równego wynagradzania.

36. Zatem, przeciwnie do oświadczeń złożonych w toku postępowania, powyższy przepis jest daleki od przekazania tej materii wyłącznie do kompetencji krajowego ustawodawcy.

37. Z tego powodu użycie w art. 119 [141] TWE zwrotu "państwa członkowskie" nie może być interpretowane jako wyłączenie możliwości bezpośredniego stosowania Traktatu przez sądy.

38. Ponadto, nie można podtrzymać zarzutów, iż zastosowanie zasady jednakowego wynagradzania przez sądy krajowe mogłoby w konsekwencji sprowadzić się do modyfikacji indywidualnych

umów lub zbiorowych układów pracy.

39. W rzeczywistości, ponieważ art. 119 [141] TWE ma charakter wiążący, zakaz dyskryminacji kobiet i mężczyzn odnosi się nie tylko do działań władz publicznych, ale również rozciąga na

wszystkie porozumienia, które zbiorowo regulują stosunki pracy wykonywanej odpłatnie, jak również porozumienia zawarte pomiędzy podmiotami indywidualnymi.

40. Udzielając zatem odpowiedzi na pierwsze pytanie należy stwierdzić, że zasada równego wynagradzania zawarta w art. 119 [141] TWE, może być powoływana przed sądami krajowymi, które

mają obowiązek zapewnić ochronę praw przyznanych podmiotom indywidualnym w powyższym przepisie, w szczególności jeśli chodzi o przypadki dyskryminacji wynikające bezpośrednio z

przepisów prawnych lub zbiorowych układów pracy, jak również w wypadku, gdy mężczyźni i kobiety otrzymują nierówne wynagrodzenie za jednakową pracę, która jest wykonywana w tym

samym podmiocie, niezależnie od tego, czy jest on prywatny czy publiczny.

Implementacja art. 119 [141] TWE oraz podział kompetencji pomiędzy państwa członkowskie a Wspólnotę

41. Drugie pytanie dotyczy kwestii, czy art. 119 [141] TWE stosuje się w prawie wewnętrznym państw członkowskich na podstawie środków podjętych przez władze Wspólnoty, czy też jedynym

kompetentnym organem w tej dziedzinie jest prawodawca krajowy.

42. W związku z powyższym zasadne jest połączenie tego pytania z problemem daty, od której można mówić o bezpośredniej skuteczności art. 119 [141] TWE.

43. Najpierw należy ustalić chronologiczną kolejność środków podjętych na szczeblu wspólnotowym w celu realizacji przepisu, którego dotyczy niniejsza sprawa.

44. Art. 119 [141] TWE stanowi, iż najpóźniej do końca pierwszego okresu przejściowego zapewni się zastosowanie zasady równego wynagradzania.

45. Z informacji dostarczonych przez Komisję wynika, że pomiędzy poszczególnymi państwami istnieją poważne rozbieżności co do implementacji tej zasady.

46. Chociaż w niektórych państwach członkowskich wdrożono w dużej mierze powyższą zasadę przed wejściem w życie Traktatu, na mocy przepisów rangi konstytucyjnej lub ustawowej bądź za

pomocą zbiorowych układów pracy, w innych państwach członkowskich pełna implementacja jest poważnie opóźniona.

47. W świetle powyższej sytuacji 30.12.1961 r., w przededniu upływu terminu wyznaczonego przez art. 119 [141] TWE, państwa członkowskie przyjęły rezolucję dotyczącą harmonizacji

wysokości wynagrodzenia mężczyzn i kobiet, która miała szczegółowo wyjaśnić pewne aspekty treści zasady jednakowego wynagradzania, jednocześnie przyjmując rozłożony w czasie

harmonogram opóźniający jej realizację.

48. Zgodnie z warunkami powyższej rezolucji wszelka dyskryminacja, zarówno bezpośrednia jak i pośrednia, miała być całkowicie wyeliminowana z dniem 31.12.1964 r.

49. Z informacji dostarczonej przez Komisję wynika, iż część z państw członkowskich założycieli nie zdołała dostosować się do powyższej rezolucji. Z tego powodu, w ramach realizacji zadań

powierzonych Komisji na podstawie art. 211 [105] TWE, Komisja została upoważniona do zwołania zebrania przedstawicieli rządów krajowych oraz partnerów społecznych reprezentujących obie

strony gospodarki celem dokonania analizy sytuacji i podjęcia wspólnej decyzji w przedmiocie środków koniecznych do przyspieszenia pełnego osiągnięcia celu wyznaczonego przez art. 119 [141]

TWE.

50. Pozwoliło to na opracowanie kolejnych raportów dotyczących sytuacji w założycielskich państwach członkowskich. Najnowszy z nich, datowany na 18.7.1973 r. przytacza wszystkie fakty.

51. W konkluzji powyższego raportu Komisja wyraziła zamiar wszczęcia postępowania na podstawie art. 169 [226] TWE przeciwko tym państwom członkowskim, które nie wypełniły

obowiązków nałożonych przez art. 119 [141] TWE z upływem daty wyznaczonej przez powyższy przepis. Zamiar ten nie został poparty żadnymi działaniami.

52. Po podobnej wymianie zdań z kompetentnymi władzami nowo przyjętych państw członkowskich, Komisja w swoim raporcie datowanym na 17.7.1974 r. stwierdziła, że termin pełnej realizacji

postanowień art. 119 [141] TWE upłynął 1.1.1973 r. oraz że z upływem tego terminu sytuacja prawna tych państw została zrównana z sytuacją państw będących członkami założycielami.

53. Ze swojej strony, w celu przyspieszenia pełnej implementacji art. 119 [141] TWE, Rada przyjęła 10.2.1975 r. Dyrektywę nr 17/117 w sprawie harmonizacji przepisów prawnych państw

członkowskich dotyczących zastosowania zasady równego wynagradzania kobiet i mężczyzn (dz.Urz. L45, s. 19).

54. Dyrektywa doprecyzowuje zakres art. 119 [141] TWE, a także zawiera szereg przepisów, których zasadniczym celem jest poprawa ochrony prawnej pracowników, którzy mogli doznać

szkód przez niezastosowanie zasady równego wynagrodzenia ustanowionej w art. 119 [141] TWE.

55. Art. 8 powyższej dyrektywy wyznaczył państwom członkowskim termin 12 miesięcy na wprowadzenie w życie odpowiednich ustaw, rozporządzeń i przepisów administracyjnych.

56. Z art. 119 [141] TWE bezpośrednio wynika, iż zastosowanie zasady równouprawnienia kobiet i mężczyzn w zakresie wynagrodzenia miało być w pełni zapewnione z zakończeniem pierwszego

okresu przejściowego, tj. 1.1.1962 r.

57. Nie naruszając możliwych skutków, w postaci przyspieszenia pełnej implementacji art. 119 [141] TWE, rezolucja państw członkowskich z 30.12.1961 r. nie mogła w żaden sposób zmienić

terminu określonego w Traktacie.

58. Z wyjątkiem przepisów szczególnych, Traktat może być modyfikowany jedynie zgodnie z procedurą określoną w art. 236 [309] TWE.

59. Nadto, jak wynika z powyższych rozważań, wobec braku przepisów przejściowych zasada zawarta w art. 119 [141] TWE stała się w pełni skuteczna w nowo przyjętych państwach

członkowskich z dniem wejścia w życie Traktatu Akcesyjnego, tj. od 1.1.1973 r.

60. Dokonanie jakiejkolwiek modyfikacji skutków temporalnych lub ograniczenie skuteczności art. 119 [141] TWE na mocy Dyrektywy nr 75/117, wydanej na podstawie art. 100 [94] TWE

dotyczącego zbliżania praw, której celem było wsparcie prawidłowej implementacji art. 119 [141] TWE za pomocą przyjęcia na szczeblu krajowym szeregu środków, przede wszystkim w celu

eliminacji pośrednich form dyskryminacji, nie było możliwe.

61. Chociaż art. 119 [141] TWE jest bezpośrednio adresowany do państw członkowskich, ponieważ nakłada na nie obowiązek zapewnienia w wyznaczonym terminie, a następnie utrzymania,

zasady równego wynagrodzenia, nie wyklucza to istnienia wspólnotowych kompetencji w tej materii.

62. Wręcz przeciwnie, istnienie kompetencji na poziomie wspólnotowym potwierdza fakt, że art. 119 [141] TWE wyznacza jeden z celów Traktatu w ramach polityki socjalnej, który stanowi

przedmiot tytułu III, pojawiając się w trzeciej części Traktatu, regulującej polityki wspólnotowe.

63. Wobec braku wyraźnego odwołania w art. 119 [141] TWE do możliwości podjęcia działań ze strony Wspólnoty w celu implementacji polityki społecznej, należy odnieść się do generalnego

układu Traktatu oraz przewidzianych w nim procedur, w rodzaju ustanowionych w art. 100 [94], 155 [211] i art. 235 [308] TWE.

64. Jak stwierdzono w odpowiedzi na pierwsze pytanie, żaden przepis, bez względu na to, czy wydany przez instytucje wspólnotowe czy władze krajowe, nie może niekorzystnie wpływać na

bezpośrednią skuteczność art. 119 [141] TWE.

65. Odpowiadając na drugie pytanie należy stwierdzić, iż zastosowanie art. 119 [141] TWE powinno być w pełni zapewnione przez państwa założycieli od 1.1.1962 r., tj. początku drugiego

okresu przejściowego. Z kolei nowo przyjęte państwa członkowskie powinny dopełnić powyższych obowiązków 1.1.1973 r., tj. z dniem wejścia w życie Traktatu Akcesyjnego.

66. Pierwszy z powyższych terminów nie został zmieniony w drodze rezolucji państw członkowskich z 30.12.1961 r.

67. Jak wskazano w odpowiedzi na pierwsze pytanie, Dyrektywa Rady nr 75/117 nie naruszyła bezpośredniej skuteczności art. 119 [141] TWE, zaś wyznaczony przez nią okres na dostosowanie

przepisów krajowych do zawartych w niej warunków, nie wzruszył terminów ustalonych przez art. 119 [141] TWE oraz Traktat Akcesyjny.

68. Nawet w obszarach, w których art. 119 [141] TWE nie jest bezpośrednio skuteczny, powyższy przepis nie może być interpretowany jako gwarantujący krajowemu ustawodawcy wyłączne

uprawnienia do implementowania zasady jednakowej płacy, w zakresie, w jakim taka implementacja jest konieczna, ponieważ powyższy skutek może być osiągnięty poprzez łączne zastosowanie

przepisów krajowych i wspólnotowych.

Temporalne skutki wyroku

69. Rządy Irlandii i Wielkiej Brytanii zwróciły uwagę Trybunału na ewentualne konsekwencje gospodarcze bezpośredniej skuteczności art. 119 [141] TWE, która mogłaby pociągnąć za sobą, w

wielu gałęziach gospodarki, występowanie z roszczeniami powstałymi przed dniem, w którym uznano jego bezpośrednią skuteczność.

70. Zważywszy na potencjalnie dużą liczbę osób mogących wystąpić z takimi roszczeniami, czego przedsiębiorstwa nie mogły przewidzieć, może to poważnie wpłynąć na płynność finansową tych

przedsiębiorstw, a nawet doprowadzić je do bankructwa.

71. Mimo, że przy każdym rozstrzygnięciu sądowym należy brać pod uwagę jego praktyczne konsekwencje, nie może to prowadzić do zatracenia obiektywnego charakteru prawa oraz zaniechania

jego zastosowania w przyszłości ze względu na możliwe reperkusje.

72. Jednakże, w świetle zachowania niektórych państw członkowskich, opinii Komisję oraz wielokrotnego zwracania uwagi tym państwom, należy wyjątkowo wziąć pod uwagę fakt, iż przez długi

czas zainteresowane strony w dalszym ciągu dopuszczały się praktyk sprzecznych z art. 119 [141] TWE, mimo że nie były one jeszcze zakazane przez prawo krajowe.

73. Fakt, że, pomimo ostrzeżeń, Komisja nie wszczęła na podstawie art. 169 [226] TWE postępowania przeciwko zainteresowanym państwom członkowskim ze względu na zaniechanie

wypełnienia ciążących na nich obowiązków, prawdopodobnie utrwaliło błędne wyobrażenie co do skutków art. 119 [141] TWE.

74. W tych okolicznościach należy wskazać, że biorąc pod uwagę niemożliwość ustalenia wysokości wynagrodzenia, zasada pewności prawa, dotycząca wszystkich zaangażowanych interesów, nie

pozwala na wznowienie postępowań w odniesieniu do faktów z przeszłości.

75. W związku z powyższym, nie można powoływać się na bezpośrednią skuteczność art. 119 [141] TWE przy dochodzeniu roszczeń dotyczących wynagrodzeń za okres sprzed daty wydania

niniejszego wyroku, z wyjątkiem tych pracowników, którzy wystąpili już z roszczeniami.

Miejsca publikacji:

OETS 2002, poz. 12

Dodatkowe informacje:

Gabrielle Defrenne przeciwko Société Anonyme Belge de Navigation Aerienne Sabena