Parenetyzm literatury średniowiecza

Literatura średniowieczna była parenetyczna. Parenetyzm z gr. parainesis oznacza radę, ostrzeżenie, zachętę. Głównym zadaniem tej literatury było wychowanie, pouczanie, napominanie, moralizowanie, powiększanie wiedzy, potępianie zła. Przede wszystkim zaś utwory literackie przesycone były „przykładami”, tzw. egzemplami.

Literatura tego okresu dostarcza wielu przykładów życia zgodnego z ideałami, w który mnóstwo jest poświęceń, wyrzeczeń czy niezwykłego zaangażowania w głoszenie idei. Pełno jest przykładów szalonej odwagi, męstwa, uczuć wzniosłych: przyjaźni czy miłości. Obok pobożności i szlachetności pojawiają się jednak również okrucieństwo, bezwzględność i zakłamanie.

Wizerunki bohaterów, jakie zawiera ta literatura, mają sporo cech wspólnych z autentycznymi postaciami ze średniowiecza. Nie są tylko wytworem wyobraźni, marzeń czy wierzeń ludzi. Literackie wizerunki często niedaleko odbiegały od rzeczywistości. Zarówno twórcy literatury świeckiej, jak i religijnej kształtowali wzorcowe wizerunki świętego (np. polska Legenda o św. Aleksym), rycerza (Pieśń o Rolandzie), władcy (Kronika Galla Anonima). Wzorce te uznawane były za godne naśladowania.

W literaturze religijnej istniało kilka ideałów osobowych. Zazwyczaj były to postacie świętych, których dzieje obfitowały w legendarne uczynki i cuda. Zaliczamy do tej literatury legendy, żywoty świętych, biografie, opowiadania. Z żywotów świętych męczenników mamy w literaturze polskiej żywoty św. Wojciecha - zakonnika (przełom X, XI w.), który zginął w 997 r. w czasie pełnienia misji w Prusach. Podobny charakter mają Vita quinque fratrum (Żywot pięciu braci męczenników) Niemca, Brunona z Kwerfurtu - przyjaciela Bolesława Chrobrego oraz utwory o Stanisławie Szczepanowskim, zabitym na rozkaz Bolesława Śmiałego.

W literaturze zachodniej istniały dwa wzory osobowe. Pierwszy to postać z czasów chrystianizacji krajów pogańskich - doskonałego wojownika, ginącego za wiarę. Drugi to postać ascety, który wyrzekł się dóbr ziemskich, osobistego szczęścia i w pokorze (jak Aleksy) znosił cierpienia, upokorzenia. Prowadził życie pozbawione wygód, pobożne, opromienione dobrocią albo poddane wyrzeczeniom i próbom. W średniowieczu panował pogląd, iż wszystko co ziemskie, jest przemijające, złudne, marne, a majątek i powodzenie - nietrwałe. Dopiero po śmierci osiągalne jest lepsze życie. Ten odrzucający w stosunku do rzeczy materialnych gest świętego nie omijał niestety również osób mu najbliższych. Aleksy porzuca rodziców, ale przede wszystkim swą nowo poślubioną, kochającą go żonę, którą pozostawia w skrajnej rozpaczy. Warunkiem średniowiecznej ascezy jest bowiem samotność. Śmierci świętego nieodmiennie towarzyszy cykl cudów.

Literatura świecka wykształciła wzór szlachetnego rycerza, obdarzonego niezwykłymi cechami np. szczodrością, odwagą, dzielnością, pobożnością, wiernością i posłuszeństwem wobec władzy. Rycerz przeżywał wiele przygód; z każdej udawało mu się wyjść zwycięsko. Nagrodą były sława i ręka ukochanej. Niebagatelną rolę w przygodach rycerzy odgrywały elementy fantastyczne (smoki, potwory, itp.). Z ideałami chrześcijańskimi cudownie łączyły się tu wierzenia pogańskie, zabobony i gusła. Czary, zaklęcia, wróżki to nieodłączne elementy świata przedstawionego wszystkich legend

z kręgu epiki rycerskiej. Na pierwszym planie jednak zawsze znajdowały się postaci i wartości takie jak: Bóg, honor, wasal - zwykle władca potężny tak jak Karol Wielki, przyjaźń, wiara. Najbardziej zagadkowy i tajemniczy jest cykl legend związanych z poszukiwaniem św. Graala. Do dziś nie wiemy naprawdę kim lub czym jest św. Graal (interpretuje się go jako kielich, w którym podczas Ostatniej Wieczerzy znajdowała się krew Chrystusa).

Przykłady epiki rycerskiej znajdziemy w literaturze zachodniej, zwłaszcza francuskiej, skąd pochodzi Pieśń o Rolandzie (najstarsza wersja z poł. XII w.). W literaturze germańskiej mamy Pieśń o Nibelungach (ok. 1200 r.), w Bretanii legendy o królu Arturze i rycerzach Okrągłego Stołu.

W literaturze polskiej niewiele mamy przykładów literatury rycerskiej. Pisana po łacinie Kronika Galla Anonima jest peanem na cześć polskich królów (Bolesława Chrobrego i Bolesława Krzywoustego). Ideał rycerza ulega tu pewnej modyfikacji, ponieważ w Kronice mamy do czynienia z ideałem doskonałego władcy. Oprócz cech rycerza jest on także sprawiedliwy, opiekuńczy wobec poddanych, miłosierny. A przede wszystkim to oddany sprawom ojczyzny patriota, który obok Boga i wiary broni interesów państwa i ma na uwadze dobro kraju. Istnieje też okolicznościowy utwór Adama Świnki Epitafium Zawiszy (XV w.), w którym autor chwali męstwo i śmierć bohatera. Wzorce postaw i działania utrzymane są w tonie patetycznym, pochwalnym.

Autorzy średniowiecznych utworów literackich o tematyce średniowiecznej oprócz wzorów postaw podawali również praktyczne wskazówki. Wiersz Słoty O zachowaniu się przy stole (ok. 1415 r.) to najdawniejszy polski wiersz dydaktyczny; prawie podręcznik savoir-vivre'u (reguł grzeczności). Autor, który znał obyczaje dworów zachodnich, przekazuje tę wiedzę swoim rodakom. Neguje złe zachowanie podczas biesiady oraz zachęca do okazywania należnego kobietom szacunku. Słota, podobnie jak autorzy Satyry na leniwych chłopów i Wiersza o zabiciu Andrzeja Tęczyńskiego, pokazuje początki polskiego piśmiennictwa szlacheckiego. Satyra... i Wiersz... przedstawiają szlachecki punkt widzenia na konflikty szlachty z chłopami (pierwszy wiersz) i szlachty z mieszczanami (drugi wiersz). Od chłopów wymagano posłuszeństwa i rzetelnego odrabiania pańszczyzny. Wiersz o zabiciu Andrzeja... jest opisem dobroci krakowskiego kasztelana, podkreślając, że „śmierć poniósł z rąk ludzi mu nierównych”.

Dzieła średniowiecznej literatury świeckiej obok praktycznych wskazówek (O zachowaniu się przy stole) bądź budujących porad zawierają także opisy dotyczące spraw ostatecznych (Rozmowa Mistrza Polikarpa ze śmiercią XV w.) bądź dobre rady, dotyczące „sztuki dobrego umierania” (Skarga umierającego, XV w.).

Rozmowa... jest najdłuższym średniowiecznym wierszem o charakterze moralizująco-dydaktycznym. Wywodzi się, jak wiele innych w tym czasie, z rozważań na temat śmierci. Ze śmiercią powiązana była sztuka umierania (ars moriendi), której znawcy udzielali rad, jak właściwie przygotować się do śmierci. Rozważania o śmierci związane były z wojnami, głodem, epidemiami i kryzysem cesarstwa i papiestwa w XIV, XV w. To wszystko sprawiało, że człowiek czuł się zagrożony, niepewny życia i przemijających, ziemskich wartości. Wszystko, co żyje, podlega władzy śmierci. Jest to naczelna myśl całego utworu. Autor wykorzystuje znany i rozpowszechniony w średniowieczu motyw tańca śmierci.

Średniowieczna literatura parenetyczna zawierała zalecane do naśladowania wzory osobowe, wzorce postępowania ludzkiego, dawała budujące wskazówki i praktyczne porady. Z drugiej strony jej twórcy kpili i krytykowali, negowali i przekreślali wszelkie wzorce religijne czy rycerskie. Wyśmiewana była wiara w zjawiska nadprzyrodzone, cuda i świętych, wzór nieustraszonego „rycerza bez skazy”, wzniosłość tej literatury. W schyłkowym okresie średniowiecza nie było wartości, która nie zostałaby skrytykowana.