Absolut (łac. absolutus - bezwarunkowy, nieograniczony, oddzielny), jest to, co jest niezależne od czegoś innego; byty doskonałe, pierwotne, posiadające przyczyny swego istnienia w sobie (istnienie jest tożsame z istotą); pełnia bytu, który istniejąc eksterioryzuje z siebie (Hegel) nie-byty.

apokaliptyka (gr. apokalyptikos - dotyczacy apokalipsy), rodzaj religijno-społecznej literatury, głównie judaistycznej i wczesnochrześcijańskiej, rozwijającej się między II wiekiem p.n.e. a II wiekiem n.e.; apokaliptyka stanowi zmistyfikowane odbicie dążeń wyzwoleńczych, narodowych i społecznych; opisuje współczesne wydarzenia w formie zapowiedzi przyszłości; treścią utworów apokaliptycznych są głównie objawienia eschatologiczne (dotyczące rzeczy ostatecznych, pośmiertnych); szczególna jest ich forma, operująca tajemniczą symboliką i celowo niejasnym stylem; rozwijała się głównie wśród sekt żydowskich, np. esseńczyków i wśród pierwszych chrześcijan; z licznych utworów apokaliptycznych tylko Apokalipsa Jana weszła do kanonu Nowego Testamentu, inne uznano za apokryfy.

dualizm (łac. dualis - podwójny), pogląd filozoficzno-religijny głoszący, że cała rzeczywistość lub jej każdy wycinek ma dwa sprzeczne, niesprowadzalne do siebie bieguny, dwie zasady, np. idea i materia, duch i przyroda.

fideizm (łac. fides - wiara), postawa światopoglądowa, w której religię. wiarę w ogóle uznaje się za coś wyższego, głębszego od nauki.

jaskinia platońska alegoria, w której nasze poznanie zmysłowe porównane zostało do cieni obserwowanych przez więźnia siedzącego w jaskini tyłem do wejścia i patrzącego na przeciwległą ścianę; na niej widoczne były cienie wędrujących przed jaskinią ludzi; to, co człowiek poznaje w świecie zjawiskowym to są właśnie owe cienie; rzeczywiste byty są poza ludzkim poznaniem.

Kapitalizm system ekonomiczny i społeczno-polityczny, w którym środki produkcji są prywatną własnością; podstawowe elementy struktury kapitalizmu: wolny rynek, własność prywatna, swobodna konkurencja.

racjonalizm (łac. rationalis - rozumny, odnoszący się do rozumu), pogląd filozoficzny uznający to, że jedynym źródłem wiedzy o świecie jest rozum ludzki; jest przeciwstawny empiryzmowi, który z kolei absolutyzował doświadczenie (empiria).

abstrakt (łac. abstractio - odciągnięcie, oderwane), to, co jest oddzielone, rozpatrywane w oderwaniu; abstrakty przedstawia się w postaci pojęć ogólnych, które wyrażają to, co wspólne dla danego zbioru konkretów; powszechniki.

bigot człowiek nazbyt gorliwie przestrzegający zewnętrznych obrzędowych form życia religijnego.

absurd (łac. absurdus - nierozumny, sprzeczny, niedorzeczny), powiedzenie, sąd sprzeczny sam w sobie; w logice: sprzeczny z logicznymi prawami myślenia; złożenie w całość sprzecznych elementów, np. kwadratowe koło; niesłusznie tłumaczony jako nonsensowny - sprzeczne, absurdalne mogą być twierdzenia sensowne.

brahma (sanskr. rzecz), w hinduizmie personifikacja mocy, Absolut, Bóg będący czystą abstrakcją; w formie osobowej Brahma jest bóstwem pełniącym rolę stwórcy świata, stawiany na równi z Wisznu i Siwą, stanowiąc z nimi triadę; Brahma stworzył świat i dał ludziom Wedę z polecenia Wisznu i Siwy.

fanatyk (łac. fanaticus - zagorzały, szalony, zaślepiony), 1) człowiek ślepo oddany danej religii, nietolerancyjny w stosunku do innych przekonań, zapaleniec; 2) człowiek ze szczególną pasją oddający się jakiemuś dziełu, niezwykle oddany, przywiązany do jakiejś idei.

joga (sanskr yoga - zaprzężenie, ćwiczenie, trening), technika opanowywania zmysłów, swoista kultura fizyczna, której uprawianie ma na celu osiągnięcie stanu doskonałości duchowej połączonej z cudownymi zdolnościami zapewniającymi ostatecznie zbawienie; w ćwiczeniach wielką rolę odgrywa sterowanie oddechem, ćwiczenie różnych pozycji ciała (jest ich ok. 84), koncentracja wzroku i słuchu, pogrążanie się w medytacji.

pragmatyzm stanowisko filozoficzne preferujące doświadczenie, w którym użyteczność praktyczna stanowi kryterium prawdy.

ad acta do akt, odłożyć sprawę

brewe (łac. breve - krótki), urzędowy dokumant papieski.

fatalizm (łac. fatalis - wyznaczony losem), pogląd, którego przedstawiciele są przekonani, że przebieg zdarzeń w przyrodzie i społeczeństwie jest raz na zawsze ustalony przez siły przyrody lub nadnaturalne (fatalizm religijny) i stąd każda działalność człowieka jest z góry skazana na niepowodzenie; człowiek może jedynie podporządkować się owym siłom, fatalizm jest konsekwencją ludzkiej niewiedzy, charakteryzuje go potoczne stwierdzenie: „tak już jest”, które wypowiadane jest w sytuacji, gdy człowiek nie potrafi wyjaśnić sobie określonego zdarzenia.

kabała (hebr. quebbel - otrzymać; quabbalah - teoria objawienia), w tradycji żydowskiej tajemnicza interpretacja Biblii.

realizm (łac. realis - rzeczywisty), stanowisko w średniowiecznym sporze o uniwersalia głoszące, że pojęciom ogólnym odpowiadają przedmioty ogólne będące samoistnymi, niezmiennymi, wiecznymi bytami; w teorii poznania realizmem określamy stanowisko, zgodnie z którym przyjmuje się, że istnieje świat rzeczywisty, materialny, niezależny od poznającego człowieka; świat ten człowiek poznaje i wykorzystuje dla zaspokajania swoich potrzeb; „Wyróżnia się zazwyczaj realizm skrajny, realizm umiarkowany, konceptualizm i nominalizm. Realiści obu autoramentów twierdzą zgodnie, że istnieją powszechniki <<poza umysłem>>; jednakże według realistów skrajnych istnieją one również i <<poza rzeczami>> (poza desygnatami odpowiedniego terminu ogólnego), gdy realiści umiarkowani dopuszczają tylko istnienie powszechników <<w rzeczach>>. Realizm skrajny przyjęto też nazywać platońskim, umiarkowany - arystotelesowym. Konceptualizm obstaje przy istnieniu powszechników wyłącznie w <<umyśle>>. Nominaliści wreszcie odrzucają zgoła istnienie powszechników”.

ad hoc do tego, ze względu na dany wypadek, w danym celu, specjalnie w tym celu; doraźnie, bez uprzedniego przygotowania.

bulla (łac. bulla - bańka, bąbel, pieczęć); urzędowy dekret papieski dotyczący spraw ważnych (np. dogmatycznych, kanonizacyjnych, jubileuszowych) napisany na pergaminie, opatrzony pieczęcią ołowianą (rzadziej srebrną lub złotą), stąd nazwa.

fenomen (gr. phainomenon, odfphainomai - pojawiam się), zjawisko, przejaw rzeczy.

kapitał (łac. capitalis - główny), kategoria ekonomiczna, za pomocą której Marks określał taką wartość, która pozwala uzyskiwać wartość dodatkową; w kapitalizmie kapitał jest podstawowym stosunkiem społecznym, głównym elementem struktury bytu społecznego.

redukcjonizm stanowisko w fenomenologii polegające na zmienianiu zawartości wyobrażenia dla wydobycia istoty rozpatrywanego zjawiska; jest to redukowanie fenomenów do ich istoty.

ad rem do rzeczy, nawrócenie do właściwej treści.

byt pojęcie używane w filozofii dla określenia tego, co jest i istnieje samo z siebie.

filogeneza (gr. fyle - pień, ród, pokolenie, rasa; genesis - powstanie), proces powstawania nowych linii rozwojowych form żywych od pni form już istniejacych.

Karma jedno z podstawowych pojęć w filozofii i religii indyjskiej, także buddyzmu. Okresla ono postępowanie człowieka , każda jego sytuacje życiową determinowaną dobrymi i złymi uczynkami poprzednich egzystencji . skutki owych uczynków decydują o nastepnych wcieleniach (im lepszy karman, tym wyzsze jest wcielenie) w łańcuchu reinkarnacji.

reifikacja urzeczowienie.

ad verbum dosłownie.

byt dla siebie człowiek świadomy, posiadający „dookreślony” sens swego życia, sprecyzowane cele swej działalności, określone wartości uznane i im podporządkowane myślenie oraz działanie.

fetyszyzm trwały i powszechnie obecny element wierzeń pierwotnych występujący także w religiach rozwiniętych, np. kult obrazów, relikwii w chrześcijaństwie; kult przedmiotów materialnych, którym przypisuje się nadnaturalne właściwości; w miejsce naturalnych cech przedmiotu czciciele fetysza widzą w nim tajemnicze siły, które mogą przyczyniać się do skuteczniejszego zaspokojenia ludzkich potrzeb.

kategoria (gr. kategoria - sąd, orzeczenie), pojęcie filozoficzne.

reinkarnacja (łac. re - z powrotem, incarnatio - wcielenie), ponowne narodziny, ponowne wcielenie się duszy w ciało.

ad vocem (łac. ad vocem, ad - do, dop. vocis - głos), w sprawie, właściwie, stosownie.

byt w sobie rzeczywistość materialna istniejąca „obok” człowieka i niezależnie od niego.

filozofia (gr. philein - lubić, kochać; sophia - mądrość; filosofia - umiłowanie mądrości) jest to historycznie zmienna istotowa całość poglądów człowieka na otaczającą go rzeczywistość; poglądów wyjaśniających istotę, strukturę i sposób istnienia owej rzeczywistości; możliwości jej poznania i przekształcania; poglądów dotyczących sensu bytowania jednostki ludzkiej, społeczeństwa i wartości, ku którym one dążą; w potocznym języku filozofem nazywamy człowieka mądrego, nie przejmującego się losem, codziennymi drobiazgami, kłopotami, który zawsze w trudnej sytuacji znajduje jakieś wyjście; według Arystotelesa filozofia jest przyjemnością per se (samą w sobie, w czystej postaci); jest poszukiwaniem prawdy; jest poznawaniem istoty rzeczy; jest teoretyczną formą życia; jest jednym z trzech celów życia obok sławy i pieniędzy.

katolicyzm (gr. katholikos - powszechny), religia rzymskokatolicka będąca jedną z religii chrześcijańskich; zawiera doktrynę, kult i organizację.

relatywizm (łac. relativus - względny), jest to przekonanie o względności i subiektywnym charakterze wiedzy ludzkiej; również jako względne uznaje się normy moralne.

adwersarz (łac. adversanius), człowiek nieprzychylnie usposobiony, będący przeciwnego zdania.

cel przyszły wyobrażony stan rzeczy.

filozofia człowieka pojęcie, którym określamy rozważania dotyczące jednostkowego bytu ludzkiego, spraw związanych z istnieniem i doznaniami człowieka, jego stosunku do społeczeństwa, zakresu możliwości i wolności w świecie społecznym; losu jednostki ludzkiej i jej szczęścia, indywidualnych konfliktów i wyborów moralnych, determinant działania oraz zakresu osobistej odpowiedzialności moralnej; istotne miejsce zajmuje w niej koncepcja sensu życia

klerykalizm dążenie do podporządkowania życia społeczno-politycznego, kulturalnego duchowieństwu i Kościołowi; ideałem klerykalizmu jest teokracja, czyli sprawowanie władzy przez kler.

religia (łac. religare - więź, związywać), wiara w istnienie sfery sacrum.

agape (gr. agape - miłość), uczta pierwotnych chrześcijan o charakterze religijnym; porządek agapy z początku III wieku zawiera: modlitwę wstępną, dziękczynną podczas zapalania świateł, śpiewy psalmów, alleluja, spożywanie poświęconego chleba, wspólny posiłek wiernych, przemówienie biskupa, końcowe śpiewy, modlitwy; obecnie - miłość do Boga i do bliźniego.

charyzmat (gr. charisma - dar łaski), oznacza przejaw łaski bożej; rozróżniamy charyzmat osobisty i urzędowy - ten ostatni związany jest z funkcją, stanowiskiem piastowanym przez kogoś w danej wspólnocie religijnej, zaś osobisty jest wynikiem posiadania przez kogoś

szczególnych cech osobistych.

filozofia historii -(także historiozofia), dziedzina rozważań filozoficznych podejmująca problemy praw rozwoju historycznego oraz metody ich poznania tych praw.

komunizm (łac. communis - wspólny, powszechny), kategoria posiadająca następujące znaczenia: 1) rewolucyjna ideologia partii komunistycznych; 2) ideał formacji społeczno-ekonomicznej stanowiący kolejny etap rozwoju ludzkości, który ma nastąpić po kapitalizmie; w komunizmie ma nastąpić: a) całkowite uspołecznienie środków produkcji; b) zniknięcie społecznego podziału pracy; c) przekształcenie się pracy w twórczą potrzebę życiową; d) taki poziom sił wytwórczych, który umożliwi urzeczywistnienie zasady „od każdego według zdolności, każdemu według potrzeb”; e) zastąpienie państwa społecznym samorządem

rzeczywistość ogół rzeczy i zjawisk istniejących niezależnie od poznającego je podmiotu; wyróżniony tu podmiot jest również elementem rzeczywistości.

agnostycyzm (gr. agnostos - nie do poznania, niezrozumiały, niepoznawalny), stanowisko w filozofii uznające ograniczoność zdolności ludzkiego poznania obiektywnej rzeczywistości lub uznające, iż otaczająca człowieka obiektywna rzeczywistość jest tylko częściowo poznawalna, że w swojej istocie jest ona niepoznawalna.

chiliazm (gr. Chiliasmos - tysiąc), inaczej milenaryzm; zbiorcza nazwa ruchów społeczno-religijnych opartych na przekonaniu, że powtórne przyjście Chrystusa związane będzie z jego tysiącletnim panowaniem.

filozofia transcendentalna filozofia czystej świadomości poszukująca podmiotowych i apriorycznych warunków możliwości istnienia zjawisk i ich poznania (inaczej: warunków transcendencji podmiotu); twórcą był I. Kant, który w konstruowanej teorii poznania starał się określić ostateczne zasady używania rozumu; uznał, że człowiekowi dostępne są tylko kreowane przez niego „przejawy”, „zjawiska” (fenomeny); natomiast noumeny, „rzeczy same w sobie” są niepoznawalne, dlatego metafizyka jest niemożliwa.

konceptualizm (łac. conceptus animi - myśl, wyobrażenie), jeden z kierunków w średniowiecznym sporze o uniwersalia, odmiana nominalizmu; pogląd filozoficzny uznający odrębność wiedzy abstrakcyjnej; pojęcia są ogólnymi określeniami rzeczy, nie istnieje odrębna rzeczywistość pojęć ogólnych, istnieją tylko rzeczy jednostkowe; pojęcia ogólne są narzędziami poznania ukazują kilka przedmiotów pod jakimś względem.

sacrum świętość, uznanie pewnych zjawisk jako świętych.

agora (gr. agora), plac, rynek w staroż. Grecji, na którym odbywały się publiczne zgromadzenia.

cnota uporządkowana postawa moralna pozwalająca spełniać czyny uznane za dobre, godne; jest jednym z elementów doskonałości osobowości człowieka; cnotą jest rozumność, roztropność, umiarkowanie, sprawiedliwość, męstwo; człowiek poprzez nabywanie i rozwijanie cnoty kształtuje się jako osoba odpowiedzialna za swoje czyny i jako osoba, która spełnia się w swoim istnieniu.

finalizm (łac. finis - koniec, cel), postawa filozoficzna wyrażająca przekonanie, że procesy zachodzące w przyrodzie i społeczeństwie podporządkowane są z góry określonym celom.

Konieczność właściwość cechujaca związki zjawisk wyznaczone prawami rozwoju rzeczywistości względne przeciwieństwo przypadku

sansara (sanskr. - wędrowanie, przechodzenie), „wędrówka dusz” - metempsychoza; wierzenie religii indyjskich, zgodnie z którym głosi się, że człowiek po śmierci żyje nadal w innym świecie; dusza ludzka może wcielić się w innego człowieka, zwierzę lub w inną „gorszą”, postać w zależności od jakości uczynków popełnianych za życia; wędrówka ta nie ma ani początku ani końca, podlegają jej również bogowie; uwolnienie od reinkarnacji zapewnia tylko połączenie się z brahmanem-absolutem, osiągnięcie nirwany lub rozniesienie się do miejsca wiecznego spokoju.

ahinsa (sanskr. a - nie, hinsa, himsa - krzywdzenie, wyrządzanie zła), w religiach hinduskich - termin oznaczający zakaz wyrządzania krzywdy ludziom, zwierzętom i wszystkim istotom żyjącym, w tym również roślinom; pojęcie to można odnaleźć w jednej z najstarszych upaniszad (ok. VII w. p.n.e.); zasadniczą rolę odgrywa w buddyzmie, hinduizmie oraz w dźnizmie; wyraża lęk człowieka przed naruszeniem uniwersalnego procesu życia - naruszenie to może wywołać fatalne skutki w życiu sprawcy; z czasem lęk ten legł u podstaw ukształtowania się moralności, której zasady mają zapewnić spokój i bezpieczeństwo; praktycznym przejawem przestrzegania zasad moralnych jest m.in. oddawanie czci krowie i innym zwierzętom; u ascetów ahinsa jest warunkiem rozpoczęcia procesu wyzwolenia - zbawienia, panowania nad sobą, pokonywania namiętności, umiłowania prawdy;
w technice jogi ahinsa jest głównym nakazem; przekształciła się również w wiarę w obecność Boga we wszystkim co żyje.

chrześcijaństwo nazwa pochodzi od imienia Chrystusa; religia Jezusa Chrystusa; początkowo chrześcijan nazywano: „uczniowie Chrystusa”, „wybrani”, „powołani”, „święci”, nazwą „chrześcijan” dla określenia wyznawców religii chrześcijańskiej posłużono się po raz pierwszy ok. 43 roku, w Antiochii; Piotr Apostoł posługuje się tą nazwą jako powszechnie przyjętą; chrześcijaństwo wykształciło się na podstawie judaizmu; o ile w judaizmie główny akcent jest położony na czynności rytualne i studiowanie ksiąg świętych - Talmudu, o tyle w chrześcijaństwie dominuje wiara i miłość jako specyficzna postawa duchowa; obecnie w łonie chrześcijaństwa jest wiele wyznań, główne to katolicyzm, protestantyzm i prawosławie.

hedonizm (gr. hedone - rozkosz), doktryna etyczna głosząca, że przyjemność, rozkosz jest dobrem najwyższym, którego osiąganie jest właściwym motywem działań człowieka.

konklawe (łac. conclave - pomieszczenie zamknięte na klucz), zgromadzenie kardynałów w zamkniętej części Watykanu w celu dokonania wyboru papieża.

sceptycyzm (gr. skeptikos - rozpatrujący), pogląd filozoficzny negujący możliwości uzyskania przez człowieka obiektywnej wiedzy o świecie.

akademia (gr. akademeia - akademia), nazwa szkoły filozoficznej założonej przez Platona w gaju herosa Akademosa, stąd nazwa (Akademos to imię mitycznego herosa ateńskiego; a grób i sanktuarium znajdowało się w Atenach); Akademia Platońska funkcjonowała do 529 roku, do czasu zamknięcia jej przez Justyniana jako ostatniego ośrodka rozwijającego myśl niechrześcijańską.

cogito ergo sum myślę, więc jestem.

Forma i treść kategorie współwystępujące (pojęcia) w filozofii -„formą” określamy strukturę, ogólne zasady konstrukcyjne, trwałą kompozycję, zewnętrzny układ elementów określonego tworu; „treścią” określamy całokształt wszystkich oddziaływań wzajemnych pomiędzy elementami bytu materialnego a wywołanymi przez nie zmianami zachodzącymi w danym bycie; będąc strukturą treści, forma jest zawsze wypełniona treścią, a treść jest zawsze uformowana, co znaczy, że nie istnieją jedna bez drugiej.

konkordat umowa normująca wzajemne stosunki miedzy Watykanem (Kościołem katolickim) a określonym państwem, zapewniająca Kościołowi określone uprawnienia polityczne, religijne, społeczne, prawne i inne.

schizma rozłam w określonym kościele (strony organizacyjnej religii), czyli organizacyjne oddzielenie się określonej grupy wiernych.

akatalepsja (gr. a - przeczenie, katalepsis - ujmowanie), niepojętość świata; niemożliwość odnalezienia kryterium prawdy.

człowiek 1) egzemplarz gatunku ludzkiego; 2) zorganizowana całość psychofizyczna i społeczno-kulturowa, na którą składa się różnorodność aspektów i procesów biologicznych, społecznych oraz psychologicznych określających reakcje psychofizyczne jednostki na oddziałujące na nią warunki społeczno-przyrodnicze, które z kolei są kształtowane przez gatunek ludzki.

formalizm - (łac. formalis - dotyczący kształtu), kierunek epistemologicznoaksjologiczny głoszący, że forma decyduje o wartości ludzkich działań lub wytworów; potocznie: kierowanie się literą prawa.

kosmogonia religijna wiedza na temat powstania świata.

scholastyka filozofia chrześcijańska średniowiecza; metoda uprawiania nauki, którą cechuje pedanteria słowna, dogmatyzm, autorytaryzm, dedukcyjność.

akcydentalny (łac. accidentali - przypadłość, cecha nieistotna), zjawiska lub przypadkowe cechy zjawisk, od których można abstrahować.

cywilizacja aspekt kultury obejmujący wiedzę i specyficzne zachowania się ludzi polegające na ciągłym tworzeniu i doskonalącym się wykorzystaniu techniki dla osiągania celów określanych przez kulturę.

gnoza (gr. gnosis - wiedza, poznanie), określenie różnych stanowisk filozoficzno-religijnych; pierwotnie oznaczające poznanie prawdy.

kreacjonizm (łac. creatio - płodzenie, tworzenie), koncepcja religijna, która głosi, że świat został stworzony przez Boga wskutek celowego i wolnego aktu woli przez wypowiedzenie słowa „fiat” (stań się); w teologii chrześcijańskiej idea kreacjonizmu występuje od św. Augustyna jako „creatio ex nihilo”; w idei tej zawiera się myśl o tym, że dusze są stworzone każdorazowo bezpośrednio i z osobna przez Boga.

sekularyzacja zeświecczenie dotyczące: 1) majątku (dóbr) i prerogatyw organizacji religijnych, np. Kościoła; 2) organizacji społeczno-politycznych.

aksjologia (gr. axios - mający wartość, godność, postanowienie, logos - rozum, teoria, nauka), teoria wartości, wartościowania; zajmuje się badaniem istoty wartości, kryteriów wartości, rodzajów wartości oraz sposobów powstawania wartości.

dajmonion z gr.daimonion głos wewnętrzny pochodzacy od Boga , powstrzymujący od czynów złych

gnoseologia (gr. gnosis - poznanie, logos - nauka, słowo), teoria poznania; jeden z działów filozofii zajmujący się sposobami poznania przez ludzi rzeczywistości społeczno - przyrodniczej.

kult (łac. cultus - uprawianie), oddawanie czci religijnej; ogół obrzędów religijnych jakiejś religii; cześć, uwielbienie.

sensualizm (łac. sensus - wrażenie, zmysł), stanowisko gnoseologiczne uznające, że ludzka wiedza o świecie posiada swe źródło tylko i wyłącznie we wrażeniach zmysłowych.

aksjomat (gr. axioma - godność, postanowienie, wartość); założenie, zdanie nie dowodzone, przyjęte bez dowodu.

dedukcja (łac. deductio - wyprowadzanie), rozumowanie polegające na wyprowadzaniu sądów, twierdzeń, wniosków z przesłanek bardziej ogólnych; przechodzenie od jednych sądów uznanych za prawdziwe do innych, które z nich logicznie wynikają i są uznawane za prawdziwe.

guna (sanskr. nić, cecha, przymiot, zaleta), w systemie snkhji i jogi oznacza składnik rzeczywistości nie jako część, ale jako natura, sposób, funkcja, właściwość, cecha; w filozofii Wedanty oznacza różne cechy brahmana osobowego.

kultura ogół wytworów człowieka.

socjalizm (łac. socialis - społeczny), zakładany w teorii marksistowsko leninowskiej ustrój społeczny mający być etapem przejściowym od kapitalizmu do komunizmu; utopie socjalistyczne formułowane były już w starożytności, polegały one na głoszeniu zasad egalitaryzmu, zniesienia niesprawiedliwości społecznej, urzeczywistnienia zasad: równości ludzi, braterstwa i wolności; Marks dowodził, że socjalizm nie jest postulatem marzycieli, ale wynikiem obiektywnego rozwoju możliwości produkcyjnych kapitalizmu; że socjalizm nie jest celem, ale środkiem dojścia do komunizmu; socjalizm w swych założeniach znosi prywatną własność środków produkcji; wolny rynek zostaje zastąpiony przez gospodarkę planową, wprowadza zasadę, że praca człowieka jest miernikiem jego udziału w konsumpcji dóbr, ustanawia dyktaturę klasy pracującej, która wykorzystuje państwo do realizacji celów budownictwa socjalistycznego, przekształca dyktaturę w system demokracji socjalistycznej; w sferze socjalnej zasady socjalizmu miały unormować czas pracy, gwarantować wypoczynek i świadczenia socjalne, umożliwić szeroki dostęp do kultury i nauki; wśród propozycji teoretycznych występują ponadto: socjalizm chrześcijański; socjalizm demokratyczny, socjalizm drobnomieszczański, etyczny, humanistyczny, integralny, katedralny.

alienacja (łac. alienus - obcy, alienatio - wyobcowanie), określenie procesu, w którym człowiek tworzy „coś", następnie ten wytwór usamodzielniając się, wyobcowując się, podporządkowuje sobie swego wytwórcę; rozróżniamy szereg typów alienacji: ekonomiczną, produktu, polityczną, religijną itp.

de facto w istocie, w rzeczywistości.

laicyzacja zeświecczenie, ogół procesów społecznych powodujących pogłębianie się racjonalistycznych postaw ludzkich.

sofizm błędne rozumowanie z intencją wprowadzenia w błąd.

anachoreta (gr. anachoretes - pustelnik), człowiek żyjący w odosobnieniu, który zerwał z życiem wśród ludzi dla wewnętrznego doskonalenia się.

deifikacja ubóstwianie, wyniesienie ludzi, istot żywych lub rzeczy do godności bóstwa.

herezja (gr. hairesis - wybór), początkowo (w hellenizmie) określenie jakiegoś kierunku „szkoły” filozoficzno-religijnej; w judaizmie rabinistycznym nazwa wszelkiej fałszywej wiary; w chrześcijaństwie określenie poglądów sprzecznych z dogmatami i tradycją Kościoła.

laik (gr. laikos - ludowy), wierni w Kościele, stan świecki w odróżnieniu od kleru; niewtajemniczeni.

solipsyzm (łac. solus - sam; jeden, ipse - sam), skrajna forma idealizmu subiektywnego, według którego niewątpliwą realnością jest jedynie myślący podmiot.

argumentum ad populum argument odwołujący się do tłumu; demagogiczny sofizmat, który odwołuje się do instynktów grupowych słuchaczy, ich dumy, egoizmu, aby uzyskać aprobatę dla głoszonej tezy.

erystyka (gr. eristikos - kłótliwy), sztuka prowadzenia sporów słownych oraz przekonywania przeciwników i słuchaczy o prawdziwości głoszonych poglądów lub nakłaniania ich do określonego postępowania poprzez stosowanie „chwytów” erystycznych.

noumen (gr. nooumenon - myślane), w filozofii Kant nazwał tak przedmiot, jaki jest on sam w sobie, nieuchwytny dla doświadczenia, a więc w ogóle niepoznawalny; świat noumenów może być tylko przedmiotem moralnego postulatu.

politeizm wiara w wielu bogów; najczęściej każdy z bogów jest opatrznością dla określonej formy działalności człowieka, dziedziny jego życia; jedna z form rozwojowych religii.

argumentum ad vanitatem argument odwołujący się do próżności słuchaczy, najczęściej za pomocą wyrafinowanych zestawień w sferze ambicjonalnej i egotycznej.

ekstrapolacja (łac. extra - na zewnątrz, polatio - wstawienie do środka), hipotetyczne rozszerzenie zakresu zdań jednostkowych, praw i teorii poza obszar doświadczenia, na podstawie którego zostały ustalone.

asceza (gr. askesis - ćwiczenie), stałe dobrowolne ograniczanie własnych potrzeb, połączone z samoudręczaniem się, kontemplacją i ucieczką od świata w celu osiągnięcia doskonałości religijnej.

eros (gr. Eros - bóg miłości), miłość, w filoz. Platona - pęd miłosny, estetyczno-poznawczy do dobra.

państwo organizacja polityczna obejmująca swym działaniem całe społeczeństwo zamieszkujące określone terytorium, zapewniająca klasie panującej ekonomicznie panowanie polityczne i ideologiczne przy pomocy aparatu przymusu.

atman (sanskr. dusza, duch, dech), w upaniszadach występuje jako podmiot widzenia, słyszenia i myślenia, jako „kierownik wewnętrzny” w człowieku i zwierzęciu; element nieśmiertelny, podlega cierpieniu i radości, ale tylko wtedy, gdy przebywa w ciele; będąc poza ciałem jest absolutnie szczęśliwy; z czasem atman stał się zasadą świata, źródłem wszystkiego, wszystkich istot, w tym również bogów; utożsamiany z Absolutem; jaźń, istota osobowości człowieka; w kulturze europejskiej tożsamy z duszą, duchem, a zatem z czymś, co nie ulega przemianom w zmieniającym się świecie.

esencja (łac. essentia - istota, byt), istota rzeczy, ogół cech konstytutywnych, istotowych.

hic Rhodos, hic salto tu Rodos, tu skacz; nie opowiadaj, pokaż co potrafisz.

istota esencja, natura, właściwość jakiejś rzeczy, bytu stanowiąca jej treść. Istota i zjawisko - dwie współwystępujące w filozofii kategorie; „istotą” określa się wewnętrzne trwałe związki - to, co powtarzalne w badanej rzeczywistości; „zjawiskiem” oznacza się zewnętrzną, zmienną stronę badanej rzeczywistości.

nota bene zauważ dobrze.

podmiot człowiek posiadający umysł poznający; jest sprawcą i jest odpowiedzialny za czyny.

joga (sanskr yoga - zaprzężenie, ćwiczenie, trening), technika opanowywania zmysłów, swoista kultura fizyczna, której uprawianie ma na celu osiągnięcie stanu doskonałości duchowej połączonej z cudownymi zdolnościami zapewniającymi ostatecznie zbawienie; w ćwiczeniach wielką rolę odgrywa sterowanie oddechem, ćwiczenie różnych pozycji ciała (jest ich ok. 84), koncentracja wzroku i słuchu, pogrążanie się w medytacji.

ontogeneza (gr. on; w dopełniaczu ontos - byt; genesis - powstawanie), indywidualny rozwój organizmu obejmujący zmiany od chwili zapłodnienia do końca życia.

transcendentalny poznawany dzięki sądom a priori, bez konieczności udziału doświadczenia.

wolnomyślicielstwo postawa intelektualna wroga wszelkim dogmatom, głównie religijnym, polegająca na racjonalistycznym traktowaniu wszelkich twierdzeń.

palingeneza - (gr. palin - od nowa; genesis - narodziny), odrodzenie; pojęcie używane przez filozofów dla oznaczenia periodycznej śmierci i narodzin takich samych zdarzeń.

panteizm (grec. pan - wszystko; theos - bóg), pogląd głoszący jedność Boga i przyrody.

irracjonalizm (łac. irrationalis - nierozumowy), pojęcie, oznaczające taką doktrynę filozoficzną, w której odrzuca się racjonalne poznawanie rzeczywistości; poznawaniu racjonalnemu przeciwstawia się kontemplację, intuicję (przeczucia), instynkt lub wiarę w siły nadprzyrodzone.

życie sposób istnienia rzeczywistości społeczno-przyrodniczej.

utylitaryzm pogląd filozoficzny w etyce głoszący, że pożyteczne jest to, co przynosi najwięcej szczęścia

intencjonalny aktywny stosunek umysłu do przedmiotu wiedziony jakimś celem, zamiarem; umysł konstytuuje sens przedmiotu; w każdym przedmiocie jest obecność umysłu (Husserl).

prozelityzm dążenie wyznawców jednej religii do pozyskania nowych wyznawców.

soteriologia (gr. soteria - ratunek, zbawienie), ogół mitów, wierzeń i doktryn religijnych związanych z pojęciem winy człowieka i odkupienia go przez bóstwa; dział teologii katolickiej traktującej o zbawieniu ludzi przez Chrystusa; społeczeństwo - grupa ludzi żyjąca na określonym terytorium według wspólnych praw, zasad kultury; społeczeństwo jest częścią składową obiektywnej rzeczywistości stanowiącym szczególny układ, w którym żyje jednostka ludzka; układ ten stanowią różne formy życia zbiorowego, które tworzą kulturalne warunki życia ludzkiego.

indeks ksiąg zakazanych urzędowy wykaz dzieł uznawanych przez Kościół katolicki za szkodliwe i zakazane do czytania; pierwszy papieski indeks ogłosił Paweł VI w 1559r.; z późniejszych spisów ważniejsze to: Piusa IV z 1564 roku i „trydencki”; papież Leon XIII w 1897 roku zreformował indeks; ostatnie jego wydanie za Piusa XII w 1948 roku z wkładką z 1959 roku; na indeksie spotkać można dzieła takich autorów, jak Balzak, Hugo, Kant, Kopernik, Kartezjusz, Mickiewicz, Pascal; został zniesiony w 1966 roku wraz z Kongregacją św. Officium; powołana na jej miejsce Kongregacja Doktryny Wiary ma prawo publicznego potępienia bez konsekwencji prawnych.

emanacja (łac. emanatio - wypływ), proces wyłaniania się w hierarchii doskonałości kolejnych postaci bytu niższego z bytu wyższego.

heteronomia (gr. heteros - inny, nomos - prawo), podporządkowanie się obcym prawom; niesamodzielność; antynomia autonomii.

ortodoksja (gr. orthodoksia - słuszny sąd, od orthos - prosty, słuszny i doksa - nauka, sąd), prawowierność, niezachwiane wyznawanie jakiejś doktryny, szczególnie religijnej, we wszystkich szczegółach; poglądy i postępowanie nie odstępujące od zasad wyznawanej wiary.

antropologizm (gr. anthropos - człowiek, logos - słowo, nauka), wyjaśnie zjawisk poprzez odszukiwanie ich zależności od biologicznych cech człowieka pojmowanych ahistorycznie i abstrakcyjnie.

eudajmonizm (gr. eudaimonismos - szczęśliwość), pogląd etyczny uznający, że osiągnięcie szczęścia jest najwyższym dobrem moralnym oraz ostatecznym ideałem życia człowieka.

dialektyka (gr. dialektike - sztuka dyskutowania), nazwa metody, teorii ujmującej rzeczywistość w rozwoju, który jest wynikiem pozostawania zjawisk w przeciwieństwie, w sprzeczności; pojęciem tym najczęściej określa się naturę sposobu bytowania rzeczywistości oraz funkcjonowania rozumu, a także metody dyskursywnego poznania świata; jedna z podstawowych kategorii w filozofii marksistowskiej oznaczająca: sposób istnienia bytu, teorię bytu oraz metodologię badania (poznawania bytu).

ex promptu bez przygotowania.

indyferentyzm zobojętnienie, brak zainteresowania dla problemów religijnych.

monoteizm wiara w jednego Boga.

eklektyzm (gr. eklektikos - wybierający, wybrać, wybiórczość), nazwa systemu teoretycznego łączącego ze sobą różne elementy pochodzące z odmiennych systemów; w filozofii eklektyzm przejawia się w postaci łączenia różnych, nierzadko przeciwstawnych teorii w jedną całość; metoda, polegająca na zapożyczaniu od kilku doktryn zasad, które złożone w całość tworzą system.

in statu nascendi w chwili powstawania.

metoda (gr. methodos - badanie), świadomy sposób postępowania dla osiągnięcia jakiegoś celu; sposób badania rzeczy, zjawisk; ogół reguł postępowania w procesie badawczym.

perypatetyzm (gr. peripatetikos - przechadzający się), szkoła filozoficzna założona przez Arystotelesa; nazwa wywodzi się stąd, że Arystoteles miał zwyczaj przechadzania się po ogrodzie, (w którym mieściła się szkoła - liceum), prowadząc dysputy filozoficzne.

eschatologia teoria „rzeczy ostatecznych” oczekujących człowieka, społeczeństwo i świat. Zawiera w sobie religijną koncepcję śmierci (tanatologia) i życia pozagrobowego człowieka lub duszy zmarłego; opis „sądu ostatecznego”, czyli sposobu przejścia ze świata widzialnego do wiecznego.

ataraksja (gr. ataraksia - spokój ducha), zupełny spokój ducha; obojętność mędrca.

determinizm (łac. determinare - ograniczać, wyznaczać, określać), stanowisko w filozofii wyrażające przekonanie o istnieniu w rzeczywistości społeczno-przyrodniczej prawidłowości i przyczynowego uwarunkowania wszelkich zjawisk.

ewolucjonizm pogląd, którego zwolennicy uważają, że istniejąca rzeczywistość społeczno-przyrodnicza jest produktem długotrwałego rozwoju odbywającego się według określonych praw.

Indeterminizm (łac. in - nie, determinare - określać), pogląd filozoficzny zaprzeczający determinizmowi, który nie uznaje: 1) istnienia obiektywnych i naturalnych zależności między zjawiskami, na mocy których każde zjawisko byłoby wymuszone przez warunki, w jakich zachodzi; 2) istnienia obiektywnej powszechnej prawidłowości w świecie.

nominalizm (łac. nominalis - dotyczy imienia), stanowisko filozoficzne w sporze o uniwersalia uznające, że pojęciom, wiedzy abstrakcyjnej nie odpowiada żadna rzeczywistość, a ogólność jest tylko nazwą; naprawdę istnieją tylko rzeczy jednostkowe.

archetyp (gr. archetypon - oryginał, dzieło autentyczne), dzieło autentyczne, model, który jest prawzorem dla urzeczywistnienia dzieła duchowego lub materialnego, termin ten stosował Platon.

historiozofia (gr. historia - wiedza, sophia - mądrość), filozofia historii; nauka zajmująca się ogólnymi prawami rządzącymi historią.

ontologia - (gr. ontos - byt, istniejące; logos - nauka pojęcie), nauka o bycie (tym, co jest i istnieje samo z siebie), o istocie, genezie, budowie i zasadach przemian rzeczywistości.

humanizm (łac. humanus - ludzki), filozoficzny, literacki i artystyczny nurt epoki Odrodzenia przeciwstawiający scholastycznej filozofii oraz w ogóle kulturze średniowiecznej, religijnej zainteresowanie człowiekiem, jego ziemskim życiem i szczęściem indywidualnym; współcześnie pojęciem tym określa się koncentrację zainteresowań na sprawach ludzkich; szacunek dla godności człowieka, troska o wolność, szczęście i swobodny rozwój.

estetyka (gr. aisthetikos - odczuwający wrażenie zmysłowe, nauka o zmysłach), dział filozofii zajmujący się pięknem i przeżyciami ludzkimi z nim związanymi lub filozoficzną teorią sztuki jako specyficzną formą ludzkiej działalności.

eo ipso tym samym.

mana w religiach pierwotnych uznanie siły powodującej istnienie i zmiany w całej rzeczywistości.

materia kategoria filozoficzna oznaczająca obiektywną rzeczywistość, którą człowiek poznaje.

imprimatur wolno drukować.

apriori (łac. a priori - z założenia poprzedniego, z wcześniejszego, założenia z góry), pojęcie służące do określenia takiej ludzkiej wiedzy, która nie pochodzi z doświadczalnego kontaktu ze światem, ale wynika z właściwości poznającego podmiotu.

egzystencja (łac. existere - występować, okazać się, istnieć), w sensie ogólnoontycznym - istnienie; w sensie węższym - istnienie ludzkie; a w ścisłym sensie - sposób bytowania człowieka.

idealizm kierunek filozoficzny, którego zwolennicy (idealiści) uznają, że idea (myśl) jest pierwotna, a świat ziemski, materialny wtórny; idealiści wyrażają przekonanie, że tylko idea posiada wartość bytu i dlatego właśnie nią powinien się człowiek interesować; idealizm obiektywny - kierunek filozoficzny, w którym idea (jedyny byt) istnieje obiektywnie, tj. niezależnie od ludzkiego chcenia; człowiek może jedynie poznawać ów byt idealny (np. bóg, duch, absolut, demiurg, logos, jednia, itp.), ale nigdy go do końca nie pozna.

tabula rasa czysta, niezapisana tablica, karta.

anima vilis (łac. anima - dusza, vilis - tani), nędzna istota, podła dusza.

encyklika (gr. enkykliklos - okólnik, pismo wędrujące), list otwarty papieża do całego Kościoła katolickiego jednego lub kilku krajów w sprawach doniosłej wagi. Różni się od bulli swoim ogólniejszym charakterem. Tytuł tworzy się od pierwszych słów.

tolerancja uznanie i umiejętność pogodzenia się z tym, że inni mogą mieć odmienne poglądy, inaczej żyją, postępują, przyjmują inne wartości.

predestynacja - (łac. predestinatio - przeznaczenie, fatum), przekonanie religijne, że los pośmiertny człowieka - zbawienie lub potępienie - jest z góry ustalony przez wolę i łaskę Boga.

materializm kierunek filozoficzny uznający materię (byt materialny, świat realny, wszechświat, wszechkosmos, przyrodę, naturę) jako byt, jako to, co istnieje samo z siebie i jest pierwotne ( świadomość jest wtórna); wyraża przekonanie, że materia istnieje niezależnie od świadomości i istnieje według określonych praw, które człowiek może poznać i wykorzystywać w swoim działaniu.

Ignorancja (łac. ignorantia - nieznajomość, brak wiedzy, nieuctwo), zawiniony brak wiedzy, którą ktoś mógł zdobyć; niewiedza wynikająca z braku poznania.

profan (łac. profanus - człowiek nie poświęcony; od pro - przed; farum - świątynia), w starożytnym Rzymie nazywano tak osobę niedopuszczoną do tajemnic religijnych; człowiek poza religią; współcześnie: człowiek nie mający wystarczającej wiedzy, nieuk, ignorant.

indywidualizm pojęcie, za pomocą którego oznaczamy światopogląd ludzi sądzących, że jedynym dobrem, wartością jest jednostka; indywidualiści uważają, że innymi ludźmi można interesować się o tyle, o ile stanowią środek do osiągania przez nich szczęścia.

Immanentny (łac. immanens, dop.immanentis - zostający w czymś), będący wewnątrz czegoś, nie wychodzący poza dany przedmiot, nie wynikający z działania jakiegoś innego czynnika zewnętrznego.

obiektywizm postawa światopoglądowa, ideologiczna i polityczna nakazująca powstrzymywanie się od zaangażowania ideowego, klasowego i politycznego; rezygnacja z formułowania ocen ideowo-moralnych badanej rzeczywistości.

szczęście osiągnięcie różnie rozumianego, najwyższego, ostatecznego celu naszego życia; również stan całkowitego zadowolenia.

prawda zgodność zmieniających się ludzkich myśli, sądów i wyobrażeń wraz ze zmieniającą się rzeczywistością.

empiryzm (gr. empeiros - doświadczony), ogół metod poznania rzeczywistości: obserwacja, doświadczenie, eksperyment itp., których istotą jest bezpośredni kontakt poznającego z rzeczywistością poznawaną; rozróżniamy: empiryzm teoriopoznawczy - uznający doświadczenie jako jedyne źródło wiedzy o świecie; empiryzm metodologiczny - doświadczenie jest jedyną podstawą oceny zdań naukowych; empiryzm genetyczny - doświadczenie jest jedynym źródłem wiedzy.

ekskomunika (łac. excomunikare - wyłączanie ze społeczności), kara kościelna pozbawiająca ukaranego praw uczestniczenia w życiu Kościoła, a więc przyjmowania sakramentów, udziału w nabożeństwach oraz sprawowania urzędów kościelnych.

ex aequo na równi.

historyzm stanowisko filozoficzne, zgodnie z którym dzieje, świadomość historyczna są konstytutywne wobec człowieka i jego sposobu istnienia oraz poznania świata; społeczeństwo rozwijając się w perspektywie diachronicznej, tworzy coraz więcej faktów, struktur w perspektywie synchronicznej.

obyczaj charakterystyczna i powszechna w danej grupie społecznej prawidłowość zachowaniowa; ustalony typ lub wzór oraz określenie pewnych reguł wyznaczających sposób zachowania.

pluralizm (łac. pluralis - mnogi), uznanie wielu różnych bytów, substancji nie powiązanych ze sobą jako byty.

teizm (gr. theos - bóg), forma wiary religijnej przyjmująca istnienie jednego boga osobowego, znajdującego się poza nami poza i ponad przyrodą, będącego stwórcą świata i sprawującego nad nim kierownictwo opatrznościowe.

in abstracto w oderwaniu.

in merito w samej treści, merytorycznie.

Imponderabilia wartości nieważkie, moralnie doniosłe.

idol (gr. eidolon - obraz, wyobrażenie, przedmiot kultu, uwielbienia), niepewne, błędne wyniki poznania: fałszywy obraz rzeczy, wyobrażenie, które nie ma podstaw w realnym świecie; również wzór osobowy będący bezkrytycznie akceptowany i naśladowany.

obiektywizm postawa światopoglądowa, ideologiczna i polityczna nakazująca powstrzymywanie się od zaangażowania ideowego, klasowego i politycznego; rezygnacja z formułowania ocen ideowo-moralnych badanej rzeczywistości.

ex nihilo nihil fit z niczego nic nie powstaje.

explicite jasno, bez ogródek.

brahmany interpretacje, rozmyślania, teologiczne traktaty braminów na temat sensu i celu ofiar.

okazjonalizm (łac. occasio - sposobność), wszystkie przyczyny dające się stwierdzić w rzeczywistości są „okazją”, poprzez którą Bóg - prawdziwa przyczyna - objawia swoją moc i siłę; dzieje się tak, bo dusza i ciało jako dwie odrębne substancje nie mogą na siebie oddziaływać; doświadczany związek jest pozorem, w rzeczywistości to Bóg „z okazji” ruchów ciała wywołuje zmiany w duszy.

deizm (łac. deus - bóg), nurt w filozofii Oświecenia, głównie w Anglii, Francji i Niemczech (XVII-XVIII w.), uznający stworzenie przez Boga świata, lecz odrzucający jego ingerencję w losy świata; neguje opatrzność, a wraz z nią wiarę w cuda i objawienie.

ateizm (gr. a - przeczenie, theos - bóg), pogląd nie uznający istnienia sił nadprzyrodzonych, a w szczególności zaprzeczający istnieniu boga.

de die in diem z dnia na dzień.

apoteoza akt uznania istoty ludzkiej za bóstwo.

homo sum, humani nihil alienum a me esse puto człowiekiem jestem i sądzę, że nic co ludzkie, nie jest mi obce.

metafizyka -(gr. meta - po; physika - to, co dotyczy świata rzeczy), nauka o bycie jako takim; tytuł jednego z dzieł Arystotelesa; również metoda przeciwstawna dialektyce, ujmująca zjawiska w izolacji, w bezruchu; niedostrzeganie w nich związku i sprzeczności.

14