Wychowanie  dziedziny, metody, środowiska
1. Dziedziny wychowania
1.1. Wychowanie fizyczne i zdrowotne
1.2. Wychowanie umysłowe
1.3. Wychowanie moralne
1.4. Wychowanie estetyczne
1.5. Wychowanie seksualne
1.6. Wychowanie patriotyczne
2. Metody wychowania
2.1. Metoda modelowania
2.2. Metoda zadaniowa
2.3. Metoda perswazyjna
2.4. Metoda nagradzania
2.5. Metoda karania
2.6. Metody oddziaływań grupowych
3. Techniki oddziaływań wychowawczych
3.1. Techniki wymiany opinii
3.2. Techniki oparte na dramatyzacji
3.3. Techniki wzmocnienia pozytywnego i negatywnego
3.4. Techniki oddziaływań niewerbalnych
3.5. Techniki organizowania czasu wolnego
4. Podstawowe środowiska wychowawcze
4.1. Rodzina
4.2. Szkoła
Bibliografia
1. Dziedziny wychowania
Wychowanie to złożony proces, który obejmuje wiele sfer ludzkiej osobowości
i funkcjonowania. Proces ten ma na celu ukształtowanie pożądanych postaw spo-
łecznych i moralnych, wzbogacenie życia wewnętrznego, rodzinnego, uwrażliwie-
nie na sztukę, krzywdę ludzką, sprawy własnego narodu oraz kształtowanie fizycz-
ności w zgodzie ze świadomością biologiczną. Wychowanie wkracza zatem w róż-
ne dyscypliny nauki, które ukonstytuowały się jako poszczególne dziedziny wycho-
wania. Proces rozwoju rozciąga się na całe życie człowieka i jest zróżnicowany pod
względem płci, wieku, środowiska, przez co potwierdza autonomię osoby. Proces
wychowania dokonuje się w wymiarze:
 biologiczno-funkcjonalnym,
 poznawczym (intelektualnym),
 emocjonalnym i moralnym,
 społecznym (i narodowym),
 relig3
nym.
Skoncentrowanie się na konkretnej dziedzinie wychowania nie oznacza rezygnacji
z wielostronnego oddziaływania na wychowanka, każda z dziedzin jest bowiem in-
tegralną częścią wychowania rozumianego ogólnie.
Do najczęściej wymienianych dziedzin wychowania zalicza się wychowanie fizycz-
ne i zdrowotne, umysłowe, moralne, estetyczne, seksualne oraz patriotyczne (A
o-
bocki, 2006: 264 304, Nowak, 2008: 385 437).
1.1. Wychowanie fizyczne i zdrowotne
Rozwój fizyczny i prawidłowy stan zdrowia wychowanka należą do podstawowych
kwestii wychowania. Rozpatrując zagadnienie wychowania fizycznego, bierze się
pod uwagę tzw. fizjologię wychowania, czyli sytuacje środowiskowe i kontakt ze śro-
dowiskiem za pomocą zmysłów wzroku, słuchu, mowy oraz narządów ruchu. Waż-
ną funkcję pełnią także: ruch fizyczny, higiena, odpoczynek, odżywianie. Wycho-
wanie fizyczne opiera się na naturze, integruje wychowanka ze środowiskiem i po-
lega na przenikaniu się sfery psychicznej i fizycznej człowieka. Wszelkie formy ak-
tywności motorycznej, na przykład sport, zabawa, gimnastyka, są kształcące i wy-
chowujące, jeśli wpływają na rozwój osobowości dzieci i młodzieży. Wychowanie
fizyczne wspomaga również kształtowanie zdolności, takich jak siła, odporność,
panowanie nad sobą, dyscyplina, zorganizowanie, wzajemna pomoc, współpraca,
współdziałanie, uczciwa rywalizacja. Nabyte umiejętności i kwalifikacje wpływa-
ją na sposób postępowania wychowanka, stają się jego postawami, pomagają mu
przezwyciężyć własne słabości i ograniczenia, poprawiają samoocenę.
Wychowanie fizyczne jest ściśle związane z kwestią zdrowia i wychowania zdro-
wotnego. Światowa Organizacja Zdrowia (World Health Organization  WHO)
definiuje zdrowie jako stan ogólnego dobrostanu psychicznego, fizycznego, spo-
łecznego, a nie tylko brak dolegliwości i choroby.
2
Czynnikami coraz silniej oddziałującymi obecnie na zdrowie i styl życia człowieka
są telewizja i komputer. Dla dorastających dzieci media te stanowią dużą pokusę,
mogą być sposobnością do wspomagania rozwoju, ale również poważnym zagroże-
niem dla prawidłowego trybu życia. Stają się bowiem alternatywą dla aktywności
fizycznej, sposobem spędzania wolnego czasu, wpływają na uzależnienia, adapta-
cję do środowiska, prezentowane postawy i kontakt z rzeczywistością. Badania od-
działywania telewizji na zdrowie dzieci i młodzieży wskazują na istnienie czterech
typów relacji:
 telewizja i otyłość,
 telewizja i agresywność,
 telewizja i uzależnienia,
 telewizja i wczesna aktywność seksualna.
Bardzo ważna jest więc szeroko pojęta edukacja zdrowotna inicjowana przez wy-
chowawców i nauczycieli od najwcześniejszych lat życia podopiecznych.
1.2. Wychowanie umysłowe
Rozwój intelektu związany jest z nabywaniem języka i zdolności mówienia, co od-
różnia nas od zwierząt. Poprzez mowę człowiek wyraża swój świat wewnętrzny.
Dziecko stopniowo opanowuje umiejętność porozumiewania się ze światem, na-
wiązuje kontakt z rzeczywistością, przyswaja ją sobie, poszerzając w ten sposób
własne doświadczenie i dzieląc się nim z innymi. Ćwiczenie różnych form języka
 nie tylko werbalnego  pobudza rozwój umysłowy, wyostrza sferę emocjonal-
ną, której rozwój wzbogaca język o elementy osobowe i kulturowe.
Wychowanie łączy się z przyswajaniem wielu różnych form wyrażania siebie i ota-
czającej rzeczywistości  słownych, muzycznych, plastycznych, konstrukcyjnych
 i czyni je zrozumiałymi. Zdobywanie umiejętności językowych jest warunkiem
rozwoju intelektualnego i emocjonalno-moralnego. Wychowanek wchodzi w rela-
cje z faktami i osobami, które mogą zaspokajać jego potrzeby. Zachodzą procesy
dawania i otrzymywania odpowiedzi, rozw3
ają się struktury myślowe, czyli syste-
my symbolicznych znaków porozumiewania się i języka. Myślenie wiąże się z inter-
pretowaniem bodz
ców zewnętrznych i wewnętrznych, a w konsekwencji z nada-
waniem im znaczenia, które wyrażane jest w sądach. Myśleć oznacza przyswajać
sobie właściwości, które prowadzą do rozwiązania problemu. Myśląc, systematy-
zujemy pojęcia i obrazy.
Celem wychowania umysłowego jest stworzenie warunków, które umożliwią prze-
mianę praktycznego myślenia wychowanka, opartego na konkretnym działaniu,
w myślenie pojęciowe, spekulatywne, oparte na procesach poznawczych, pobudza-
jące wyobraz
nię. Wychowanie umysłowe wiąże się także z potrzebą wychowan-
ka do przystosowania się do środowiska poprzez wyobraz
nię i myślenie. Uczy się
on wyobrażania siebie w konkretnych sytuacjach, przewidywania ich, a następnie
przekształcania w wiedzę przydatną do działania. Ćwiczenie tych aktywności roz-
w3
a zdolności logiczne. Rozwój intelektualny wychowanka prowadzi zatem do
spotkania z rzeczywistością zewnętrzną (środowisko i kultura), kształtując posta-
wę poszukiwania i twórczości. W ten sposób człowiek uzyskuje zdolność poszuki-
wania refleksyjnego, a następnie analizy i syntezy, dzięki czemu wyzwala się z za-
leżności od utartego sposobu myślenia.
Zadaniem wychowawcy i nauczyciela jest wytworzenie współzależności między
aktywnością umysłową a treściami, co zapobiega pasywności.
3
1.3. Wychowanie moralne
Wychowanie moralne odgrywa szczególnie ważną rolę w kształtowaniu postaw
i charakteru wychowanków. Pojęcia wychowanie moralne używa się często zamien-
nie z pojęciami wychowanie do wartości i wychowanie etyczne. Pierwsze z nich po-
lega na zapoznawaniu młodego człowieka z wartościami i umożliwianiu ich prak-
tycznej realizacji, a drugie na przekazywaniu wiedzy z zakresu etyki i budzeniu re-
fleksji nad postępowaniem moralnym. Wychowanie moralne zaś jest wzmożonym
wywieraniem wpływu na zachowania i postawy zgodne z uznawaną moralnością.
Szeroko pojmowane wychowanie moralne ma związek z wychowaniem obywatel-
skim, prorodzinnym, relig3
nym i laickim, a także zdrowotnym i umysłowym. Tak
rozumiane wychowanie ma na celu zapoznawanie dzieci i młodzieży z normami
określającymi ludzkie powinności oraz z wartościami moralnymi mającymi odnie-
sienie do wyrażanych sądów, opinii i ocen moralnych. Uczy również występowania
w obronie uznawanych norm i wartości, zwłaszcza wartości uniwersalnych i po-
nadczasowych, a także pewnych wzorów i ideałów moralnych. Przede wszystkim
jednak wychowanie moralne umożliwia internalizację wzorów i wartości moral-
nych, czyli przyjęcie ich jako własne i kierowanie się nimi w codziennym postępo-
waniu. Istnieje tendencja, by wychowanie moralne górowało nad wychowaniem
intelektualnym czy fizycznym, albowiem jedynie w ten sposób jesteśmy w stanie
kształtować postawy moralne i pożądane zachowania dzieci i młodzieży.
W procesie wychowania moralnego wyróżniamy trzy fazy:
1. Fazę początkową  anomię  charakteryzującą się rytualizmem i materiali-
zmem (okres dzieciństwa).
2. Fazę średnią  heteronomię  charakteryzującą się konformizmem i stwarza-
niem zewnętrznych pozorów (okres młodzieńczy).
3. Fazę końcową  autonomię  charakteryzującą się procesami interioryzacji au-
tentyczności oraz zdolnością bycia wolnym w wyborze i w sytuacjach zdetermi-
nowania.
Prawdziwe wychowanie moralne polega na nabywaniu autonomii, czyli wolności od-
powiedzialnej, przy czym nieodzowna jest krytyczna i racjonalna akceptacja war-
tości proponowanych z zewnątrz.
Głównym celem wychowania moralnego jest rozwój moralny wychowanka, szcze-
gólnie przekazywanie wiedzy o problemach moralnych, rozw3
anie umiejętności
rozpoznawania tego, co złe z moralnego punktu widzenia, uczenie wrażliwości
moralnej i gotowości do moralnego postępowania.
Wyróżniamy dwojakie znaczenie wychowania moralnego:
1. Opisowe (neutralne)  zakładające zapoznanie, zwłaszcza młodzieży, ze spo-
sobami postępowania moralnego bez sugerowania jednoznacznej jego oceny,
rozw3
anie świadomości moralnej, rozumienie różnego rodzaju moralnych pro-
blemów, doskonalenie umiejętności racjonalnego uzasadniania akceptowanych
norm. Od nauczycieli wymaga troski o wysoki poziom dyskusji na temat kon-
trowersyjnych moralnie postaw, wzbudzanie refleksji u wychowanków na ten te-
mat, logicznej argumentacji prezentowanego stanowiska moralnego.
2. Oceniające (normatywne)  zakładające przyswojenie przez wychowanków
norm, zasad, wartości moralnych, których wyznawanie ma im zapewnić by-
cie moralnie dobrymi ludz
mi. Zakłada się nieomylność dorosłych w narzuca-
niu postaw moralnych, akceptacji i postępowania zgodnego z przekazywanym
modelem.
4
Żaden z podanych sposobów wychowania moralnego nie występuje w rzeczywi-
stości w czystej postaci czy bezwzględnej przewadze.
Wychowanie moralne wydaje się nieodzowne zwłaszcza w społeczeństwie plurali-
stycznym, gdzie obecna jest wielość kultur, religii, ideologii i stylów życia. Z jed-
nej strony oznacza to wolność jednostki, ale z drugiej  determinuje konieczność
wskazywania na wartości, które nie pozwolą naruszać czyjejś wolności w imię
własnej.
Wychowanie moralne istotne jest ze względu na dość często współcześnie wystę-
pującą utratę poczucia sensu własnej egzystencji, poczucie lęku, niepewności, za-
gubienia w świecie mnogości atrakcji, wyzwań i wymagań współczesnego świata.
Relatywizm moralny sprawia, że coraz popularniejsze jest podejście uznające, iż to, co
nie jest wyraz
nie zakazane, jest dozwolone. Młodzi ludzie pozbawieni wyraz
nych
wskazań wychowania moralnego staliby się niejako analfabetami moralnymi.
Innym powodem, dla którego konieczne wydaje się wychowanie moralne, jest stę-
pienie wrażliwości etycznej ludzi. Najczęstszym jej przejawem jest oddawanie się
uzależnieniom, przemoc, zwłaszcza w rodzinie, wobec najbliższych, zanik etyki
pracy, korupcja, molestowanie seksualne, przywłaszczanie sobie cudzej własno-
ści oraz inne widoczne symptomy bezprawia i bezkarności. Powszechny jest brak
okazywania szacunku innym oraz zanik zwykłej ludzkiej uprzejmości i dobrych
obyczajów.
Wychowanie moralne jest dziedziną, w której wychowawca powinien posługiwać
się całą gamą metod, począwszy od tradycyjnych, jak dawanie wychowankom do-
brego przykładu, umożliwianie im wykonania konkretnych zadań zgodnie z obo-
wiązującymi zasadami, poprzez perswazję, oddziaływanie na świadomość moral-
ną, rozmowę, dyskusję, aż po korzystanie z literatury i biografii postaci godnych
naśladowania.
W rozwiązywaniu problemów moralnych wyróżnia się dwa stanowiska:
 intelektualizm  akcentowanie zasad moralności opartych na czystej, wolnej
i uporządkowanej według pewnych powinności woli, która jest kategoryczna
i odwołuje się do wartości uniwersalnych,
 sentymentalizm  rozróżnianie doświadczenia poznawczego i doświadczenia
emocjonalnego oraz uznanie, że wartości nie wywodzą się z sumienia, lecz są
znajdowane i przyjmowane według przyjętych powszechnie hierarchii.
Do nowszych sposobów wychowania w tej dziedzinie zalicza się metodę klaryfiko-
wania wartości oraz metodę rozumowania moralnego.
Metoda klaryfikowania wartości polega na uświadamianiu sobie własnych uczuć prze-
żywanych w związku z wartościami, czyli tego, jaką wartość jednostka uznaje za
słuszną i godną prezentowania we własnym postępowaniu. Metoda ta zaprzecza
istnieniu wartości samych w sobie, a umacnia pogląd, że wartościom przysługuje
względna ważność, zależna od odczuć i poglądów jednostki. Metodzie tej zarzuca
się w związku z tym hołdowanie relatywizmowi moralnemu.
Metoda rozumowania moralnego opiera się na głębokim namyśle przy użyciu logicz-
nej argumentacji nad ocenami, normami, wartościami i zasadami moralnymi. Roz-
strzygając dylematy moralne, wychowankowie próbują rozwiązywać problemy na-
tury etycznej, biorąc pod uwagę ich konsekwencje oraz wnioski możliwe do za-
stosowania w praktycznym postępowaniu. Liczy się siła argumentów opartych na
prawidłowym rozumowaniu logicznym. Słabą stroną tej metody jest zakaz powoły-
wania się na autorytety oraz rozstrzyganie dylematów, z którymi wychowankowie
mogą nie spotkać się w swoim życiu, a zwłaszcza argumentowanie rozwiązań przez
dzieci w wieku nieodpowiednim do analizowanych dylematów.
5
W wychowaniu moralnym ważne jest postępowanie wychowawcy, ponieważ jest
on traktowany jak wzór i przykład sam w sobie. Nagradzanie i karanie, które bywa
skuteczne w innych dziedzinach wychowania, w tej nie spełni swojego zadania. Po-
nadto trzeba mieć na uwadze, że w sferze wychowania moralnego nie da się wszyst-
kiego z góry zaplanować.
1.4. Wychowanie estetyczne
Wychowanie estetyczne jest często mylone z wychowaniem artystycznym lub
z przysposabianiem do posługiwania się narzędziami w celu wyrażenia własnych
przeżyć i uczuć. Jest to wychowanie, które realizuje się poprzez przeżywanie przy-
jemności pod wpływem piękna, do czego zdolna jest większość ludzi. Wychowanie
estetyczne wymaga pewnych specyficznych technik i ćwiczeń, pozwalających uzy-
skać umiejętność uchwycenia i smakowania piękna.
Sztuka sama w sobie jest wartością, a dodatkowo jest nośnikiem i przekaz
nikiem
licznych wartości. Ukazuje rzeczywistość godną poszukiwań, niezbędną do rozwo-
ju życia duchowego. Sztuka ma niezaprzeczalne walory pedagogiczne nawet wów-
czas, gdy artysta nie mówi wprost o celach wychowawczych. Wychowanie estetycz-
ne zawsze dokonuje się w relacji z całością wychowania.
Współcześnie wychowanie estetyczne występuje w rozumieniu:
 węższym  kształcenie do sztuki, kształtowanie wrażliwości i kultury niezbęd-
nej dla przeżywania, poznawania i oceniania zjawisk estetycznych, odnoszące
się zarówno do świata natury, jak i dokonań ludzkich,
 szerszym  kształtowanie pełnej, integralnej osobowości człowieka nie tylko
w sferze wrażliwości, lecz także w sferze intelektualnej i moralno-społecznej,
rozw3
anie wyobraz
ni i pobudzanie dyspozycji twórczych; nazywane niekiedy
wychowaniem przez sztukę.
Głównym celem wychowania estetycznego w węższym znaczeniu jest zapewnie-
nie dzieciom i młodzieży w miarę wysokiego poziomu kultury estetycznej; w szer-
szym rozumieniu natomiast  kształtowanie człowieka integralnego, wzbogacane-
go dzięki doznaniom estetycznym i działaniom artystycznym.
Wychowanie przez sztukę (edukacja artystyczna) nie dąży do kształcenia artystów,
lecz do wykształcenia wrażliwości na wartości wyższe i do rozwoju osobowości
wychowanka. Przeżycia estetyczne pozwalają człowiekowi przenieść się w inny
świat, pozbawiony szarości i zwyczajności, przenoszą go na inny poziom przeży-
wania. Pobudzają pragnienie kontynuowania i ponawiania tego rodzaju doświad-
czeń. Pielęgnowanie wrażliwości na piękno i kulturę oraz wychowanie artystyczne
umożliwiają odkrywanie całej złożoności rzeczy i świata.
Podstawowe założenia wychowania estetycznego to:
1. Kształtowanie postawy otwartego umysłu, która jest wyrazem stosunku do siebie,
innych ludzi i świata. Postawa ta pozwala postrzegać otaczającą rzeczywistość
w sposób maksymalnie wyostrzony, zdobywać i przeżywać nowe doświadcze-
nia związane z odkrywaniem własnego życia psychicznego, pozwala obudzić
nowe zainteresowania i pasję poznawczą oraz realizować działania artystyczne
na miarę własnych możliwości.
2. Umożliwianie przejawiania aktywności twórczej  do aktywności artystycznej moż-
na zachęcać wychowanków poprzez inspirowanie ich do działań plastycznych,
muzyczno-ruchowych, teatralnych oraz nawiązywanie bezpośredniego kontaktu
z wytworami twórczości artystycznej.
6
3. Wzbogacanie wiedzy o dorobku kulturowym  zapoznawanie wychowanków z doko-
naniami w dziedzinie sztuki, warunkami, w jakich powstawały największe dzie-
ła, ich autorami, przesłaniem, jakie twórcy chcieli przekazać odbiorcom. Realizo-
wanie tego założenia ubogaca człowieka, ułatwia znalezienie piękna i dobra.
4. Uprzystępnianie dzieł sztuki  warunek niezbędny do indywidualnego przeżywa-
nia sztuki, podejmowania własnych wysiłków artystycznych i rozumienia inten-
cji autora.
Szczególną rolę w wychowaniu estetycznym odgrywa nauczyciel. Powinien być
przede wszystkim partnerem do dyskusji i działania. Jego zadaniem jest udostęp-
nianie dzieciom i młodzieży różnych dokonań artystycznych, wywołujących zacie-
kawienie, podziw i emocje.
Dla skuteczności wychowania estetycznego ważne jest wsparcie działań nauczy-
ciela przez środki masowego przekazu, zwłaszcza telewizję i Internet. Z tych me-
diów bowiem dzieci i młodzież korzystają najchętniej, stając się poniekąd pokole-
niem wychowywanym przez telewizję i komputer. Media powinny zatem przybli-
żać sztukę  w szerokim zakresie, wielu formach i rodzajach. Poznając tą drogą
sztukę, teatr, film i dzieła muzyczne, młody człowiek dostrzega związek między
działalnością artystyczną a codziennością, odczuwa obecność sztuki w życiu.
1.5. Wychowanie seksualne
Wychowanie seksualne występuje także pod nazwą wychowanie prorodzinne, wy-
chowanie do życia w rodzinie lub wychowanie do miłości. W ten sposób stara się
uniknąć skojarzeń z seksualnością rozumianą w sensie biologicznym, pozbawio-
nym kontekstów moralnych. Współcześnie przez wychowanie seksualne rozumie
się  ogół oddziaływań i wpływów zmierzających do kształtowania się u dzieci
i młodzieży postawy szacunku i zrozumienia wobec przedstawicieli płci odmiennej
oraz takich uczuć wzajemnych, jakie są warunkiem wytwarzania się prawidłowych
relacji między dziewczętami i chłopcami (Okoń, 2001: 449).
Wychowanie seksualne jest w istocie integralną częścią ogólnie pojętego wychowa-
nia, a zwłaszcza wychowania moralnego. Odpowiedzialność za tego rodzaju wy-
chowanie spoczywa przede wszystkim na rodzicach. Powinno być ono prowadzo-
ne od wczesnego dzieciństwa. Wychowanie seksualne w szkole natomiast staje się
ważnym elementem wychowania, kiedy nie ogranicza się do wąskiego zakresu sek-
sualizmu, a dotyczy także wielu związanych z nim problemów etycznych i moral-
nych. Waga tego wychowania wzrasta w okresie dojrzewania dzieci.
Potrzeba wychowania seksualnego wynika nierzadko z niedostatecznego przygo-
towania pedagogicznego rodziców, a jednocześnie z narastającej aktywności sek-
sualnej nieletnich, obniżającego się wieku inicjacji seksualnej oraz szkodliwej dzia-
łalności mediów.
W zakresie wychowania seksualnego zauważalne są dwa kierunki:
1. Orientacja biologiczna podkreśla seksualność jako cechę fizjologiczną człowieka
i rozpatruje problematykę zapobiegania ciąży, regulacji narodzin, technik współ-
życia, dewiacji w zakresie seksualności.
2. Orientacja etyczna koncentruje się na przygotowaniu młodzieży do współżycia
płciowego w poczuciu odpowiedzialności za sam fakt oraz za drugiego człowie-
ka. Kładzie nacisk na poszanowanie godności osobistej, branie odpowiedzialno-
ści za skutki pożycia. Tak pojmowane pożycie stanowi jeden ze sposobów prze-
żywania miłości.
7
1.6. Wychowanie patriotyczne
Wychowanie patriotyczne staje się coraz istotniejszą dziedziną ze względu na prze-
miany społeczno-gospodarcze zachodzące w naszym kraju, transformację ustro-
jową, otwarcie granic, powszechne współcześnie migracje i procesy integracyjne
w Europie.
Wychowanie patriotyczne w najogólniejszym rozumieniu oznacza przyuczanie do
kochania własnej ojczyzny i narodu, łącznie z gotowością do wyrzeczeń i ofiar dla
nich. Celem wychowania patriotycznego jest jak najlepsze przygotowanie wycho-
wanków do służby własnemu krajowi i narodowi. Wychowanie to ma sprzyjać two-
rzeniu przywiązania do ojczyzny wraz z jego historią i planami rozwoju, umacnia-
niu poczucia obowiązku względem ojczyzny, poczucia odpowiedzialności za losy
kraju, jego rozwój i miejsce wśród innych. Wychowanie patriotyczne ma kształto-
wać poczucie solidarności z własnym narodem oraz bezinteresowne postępowanie
dla wspólnego dobra.
Ponadto celem wychowania patriotycznego jest:
 rozw3
anie gotowości obrony ojczyzny,
 przyczynianie się do bezpieczeństwa i pomyślności ojczyzny,
 spełnianie obowiązków wobec własnego kraju,
 wywiązywanie się z powinności zawodowych i edukacyjnych jako obywatel,
 pogłębianie świadomości ekologicznej,
 przeciwdziałanie dewastacji środowiska naturalnego ojczyzny.
Pojęciami ściśle związanymi z wychowaniem patriotycznym są: naród, ojczyzna,
kultura i patriotyzm.
Naród to zbiorowość ludzi powstała dzięki wspólnocie dziejów i języka, odznacza-
jąca się wspólną świadomością narodową, poczuciem przynależności i solidarno-
ści z rodakami.
Ojczyzna to kraj urodzenia i/lub spędzania znacznej części życia, kraj zamieszkania,
miejsce, z którym czujemy się związani emocjonalnie mimo przestrzennego odda-
lenia. Kojarzy się również z określonym terytorium narodu, stanowionymi prawa-
mi państwowymi oraz tradycjami narodowymi.
Kultura jest traktowana jako całokształt dorobku materialnego i duchowego groma-
dzony, utrwalany i wzbogacany, przekazywany z pokolenia na pokolenie. Szeroko
rozumiana kultura obejmuje także naukę i sztukę, moralność oraz związane z nią
obyczaje, tradycje narodowe i relig3
ne, a także światopoglądy. Kultura jest inte-
gralną częścią narodu i ojczyzny.
Patriotyzm jest traktowany wprost jako miłość do ojczyzny i narodu. Bywa także
łączony z pracą na rzecz ojczyzny, gotowością do poświęceń i ofiar dla wspólnego
dobra. Rozumiany jest nie tylko jako emocjonalne przywiązanie do miejsca i naro-
du, lecz również jako wypełnianie obowiązków obywatelskich.
Za wyznaczniki postawy patriotycznej uznaje się:
 miłość ojczyzny,
 świadczenia na rzecz kraju,
 poszanowanie rodaków i współobywateli,
 zainteresowania sprawami własnego kraju,
 gotowość do obrony swojego kraju,
 szacunek dla symboliki narodowej.
8
Wychowanie patriotyczne może być realizowane na wiele sposobów. W szkole na-
uczyciele odwołują się do niego m.in. na lekcjach historii, wiedzy o społeczeństwie,
języka polskiego, godziny wychowawczej, religii. Wychowanie patriotyczne jest
możliwe zawsze, kiedy nauczyciel może odwołać się do ważnych wydarzeń czy za-
gadnień związanych z życiem narodu i państwa. Duże znaczenie dla przekazywa-
nia treści patriotycznych ma organizowanie spotkań z ważnymi dla życia patrio-
tycznego ludz
mi, wystaw, uroczystości państwowych. Dobrym sposobem jest za-
chęcanie dzieci i młodzieży do samodzielnego organizowania tego rodzaju przed-
sięwzięć, na przykład w formie przedstawień teatralnych, wieczorów poetyckich,
gazetek szkolnych.
Istotne znaczenie w kształtowaniu świadomości patriotycznej młodych ludzi ma
również postawa nauczyciela i jego przykład. Trzeba jednak pamiętać, że nadgor-
liwość w prezentowaniu postaw patriotycznych i głoszeniu takich przekonań może
łatwo przeistoczyć się w zachowania nacjonalistyczne i szowinistyczne, czyli niena-
wiść wobec innych narodów, a nawet rasizm.
9
2. Metody wychowania
Metodą wychowania nazywa się najczęściej systematycznie stosowany sposób po-
stępowania wychowawczego lub powtarzalne czynności zmierzające do urzeczy-
wistnienia celów, jakie stawia sobie wychowawca (Okoń, 2001: 235, Konarzewski,
1992: 36).
Wśród metod wychowania wyróżnia się:
 metody indywidualne i grupowe,
 metody bezpośredniego i pośredniego oddziaływania wychowawczego,
 metody wpływu osobistego, sytuacyjnego, środowiskowego,
 metody kierowania samowychowaniem,
 metody strukturalne i sytuacyjne.
Żadna z tych metod nie ma charakteru uniwersalnego, wszystkie wzajemnie się
uzupełniają, dlatego wskazane jest łączenie ich w pracy wychowawczej i korzysta-
nie z wielu możliwości i wskazań praktycznych, jakie zawierają. Należy pamiętać,
iż o osiągnięciu celu wychowawczego decyduje nie metoda, lecz sposób jej wyko-
rzystania w realizowaniu wytyczonych celów, a także uwarunkowania psychospo-
łeczne rozwoju wychowanka.
Do metod oddziaływań indywidualnych zalicza się metodę modelowania, metodę
zadaniową, perswazyjną, nagradzania i karania, natomiast do metod oddziaływań
grupowych  metodę organizowania działalności zespołowej i samorządowej oraz
metodę współudziału uczniów w organizowaniu lekcji.
2.1. Metoda modelowania
Jedną z najskuteczniejszych metod wychowania jest metoda modelowania, czyli
przykładu. Ma ona szczególne znaczenie w kontaktach wychowawczych zachodzą-
cych między osobami pozostającymi ze sobą w bliskich relacjach. Osoby takie cha-
rakteryzuje podobieństwo postępowania i postaw. Jest to związane z nieświado-
mym wzajemnym przyswajaniem zachowań. Skłonność taką najczęściej przejawia-
ją dzieci, powtarzając sposoby postępowania zaobserwowane w życiu codziennym
w najbliższym otoczeniu. Osobami, do których najłatwiej i najchętniej dzieci się
upodobniają, są rodzice. W szkole są nimi natomiast ulubieni koledzy i nauczyciele
cieszący się autorytetem.
Metoda modelowania, nazywana też metodą dawania dobrego przykładu, jest
oparta na odwzorowywaniu, czyli przyswajaniu zaobserwowanych zachowań, jak
również nabywaniu nowych lub modyfikowaniu już nabytych pod wpływem wzor-
ca. Z zakresu modelowania wyklucza się jednak świadome naśladowanie modelu
przez obserwatora. Najczęściej mamy do czynienia z podświadomym procesem,
polegającym na bezwiednym czy odruchowym powtarzaniu zachowań osób, z któ-
rymi łączy nas bliska znajomość, zażyłość. Przedmiotem modelowania mogą być
zachowania zarówno wartościowe wychowawczo, jak i niepożądane, szkodliwe.
Zależy to głównie od tego, czy naśladowane zachowania są przez wychowanka
aprobowane.
10
Zachowania łatwo podlegające modelowaniu to okazywanie sobie szacunku i zro-
zumienia przez rodziców, udzielanie sobie wzajemnej pomocy, zabieganie o dobre
samopoczucie i zdrowie. Tego rodzaju postawy rodziców pozytywnie wpływają na
zachowania społecznie i moralnie pożądane u dzieci i młodzieży. Dzięki temu pod-
opieczni uczą się altruizmu od swoich najbliższych w warunkach naturalnego od-
wzorowywania.
Modelowaniu podlegają też zachowania prospołeczne prezentowane przez rodzi-
ców i nauczycieli. Oprócz przyjacielskiej postawy wobec innych i serdecznych za-
chowań zwraca się uwagę na wartość wrażliwości na krzywdę innych lub niespra-
wiedliwość społeczną, cenne jest również organizowanie pomocy dla innych.
Metoda modelowania charakteryzuje się na ogół pozytywnymi efektami, zależy to
jednak od wielu czynników. Jednym z nich jest wiek  większą skuteczność obser-
wuje się w przypadku dzieci starszych. Ponieważ małe dzieci nie mają zdolności ge-
neralizowania zachowań, metoda modelowania wymaga u nich zastosowania od-
dzielnych przykładów dla każdej z przysług, na którą chcemy zwrócić uwagę dziec-
ka. Innym czynnikiem jest model i jego liczba  dziewczynki chętniej upodobniają
się do żeńskich modeli, a chłopcy do męskich. Ponadto wychowanek prędzej wez
-
mie przykład z większej liczby osób zachowujących się w ten sam sposób niż z jed-
nej osoby będącej modelem.
Model wywiera tym większy wpływ na obserwatora (A
obocki, 2006: 196):
 im w wyższym stopniu obserwator postrzega jego kompetencje i prestiż, jakim
się cieszy w otoczeniu,
 im szerszy jest zakres wiedzy modela i większe ma on możliwości zapewnienia
obserwatorowi wsparcia duchowego i materialnego,
 im w większym stopniu obserwator zauważa u modela podobieństwo do siebie,
na przykład pod względem zainteresowań, umiejętności itp.,
 im więcej entuzjazmu przejawia model dla swoich zachowań altruistycznych.
2.2. Metoda zadaniowa
Metoda zadaniowa polega na powierzaniu dzieciom i młodzieży konkretnych za-
dań, których wykonanie prowadzi do konstruktywnych zmian ich zachowań i po-
staw, do wzbogacenia wiedzy i doświadczeń w określonej dziedzinie. Zadania do-
tyczą szeroko pojętej działalności społecznej i działań służących dobru wspólnemu,
zwłaszcza bezinteresownych świadczeń na rzecz drugiego człowieka, konieczno-
ści wyczuwania cudzych potrzeb, niesienia pomocy i wsparcia tam, gdzie zachodzi
taka potrzeba.
Aby metoda była skuteczna, powinna być stosowana zarówno w wychowaniu do-
mowym, jak i poza nim. W środowisku domowym nietrudno jest powierzać za-
dania dzieciom i młodzieży, ucząc ich współegzystowania i wzajemnej pomocy
oraz odpowiedzialności za sprawy domowników. Najczęściej przydziela się dzie-
ciom zadania polegające na pomaganiu w sprawach porządkowych i w prowadze-
niu gospodarstwa domowego, przygotowywaniu posiłków, opiece nad młodszym
rodzeństwem. Częściej jest to praktykowane w rodzinach wielodzietnych i wie-
lopokoleniowych, stąd w takich środowiskach metoda zadaniowa jest stosowana
z większym powodzeniem.
W szkole wykonanie konkretnych zadań jest powierzane dzieciom przez nauczycie-
li i wychowawców. Najczęściej zleca się młodzieży dbałość o salę, pomoc kolegom
11
w nauce, zastępowanie kolegów, kiedy zachodzi taka potrzeba, pomoc w organizo-
waniu imprez szkolnych i uroczystości klasowych. Pomoc taka sprawdza się, tym
bardziej że zyskuje akceptację i moralne wsparcie ze strony rodziców i nauczycieli.
Poza szkołą i domem również jest wiele okazji do stosowania metody zadaniowej.
Dzieci, a zwłaszcza młodzież, są w stanie samodzielnie wykonać zadania polegają-
ce na pomocy osobom starszym, chorym, niepełnosprawnym, samotnym. Do reali-
zowania tego rodzaju zadań nieodzowna jest przynajmniej ogólna orientacja w po-
trzebach ludzi zdanych na pomoc drugiego człowieka. Nie chodzi tu o jakąś wielką
pomoc, lecz o wyrażenie szacunku i pamięci o ludziach potrzebujących.
Chcąc wychować człowieka wrażliwego na potrzeby innych ludzi, skłonnego do
pracy na rzecz potrzebujących i niesienia im pomocy, należy osłabić w dzieciach
i młodzieży ducha rywalizacji i ukazać im uroki bezinteresownego współdziałania
i współpracy, a także dawania bez oczekiwania czegoś w zamian.
Aby metoda zadaniowa przyniosła pozytywne skutki wychowawcze, muszą być
spełnione liczne warunki, w szczególności wychowankowie powinni:
 udzielać pomocy innym z wyboru, w sposób świadomy i zdecydowany,
 znać cel swoich poczynań na rzecz innych,
 wykonywać zadania na rzecz innych na miarę swoich możliwości,
 świadczyć rozmaite usługi, czyli zdobywać wielostronne doświadczenie w czyn-
nym pomaganiu,
 stopniowo uczyć się działań na rzecz innych, poczynając od prostych, a kończąc
na bardziej złożonych,
 spotykać się z zachętą ze strony starszych i pochwałami,
 odczuwać zadowolenie z tego, że byli pomocni.
Działania podejmowane przez dzieci i młodzież muszą wynikać z rzeczywistych
potrzeb szkoły, rodziny i środowiska, a wychowankowie nie mogą być wyręczani
z czynności, które są w stanie wykonać samodzielnie.
2.3. Metoda perswazyjna
Metoda perswazyjna (metoda perswazji) polega na uświadamianiu słownym dzie-
ciom i młodzieży różnych obowiązków i powinności, jakie mają wobec społeczeń-
stwa, innych ludzi oraz samych siebie, a także na przypominaniu przysługujących
im praw. Stanowi rodzaj werbalnego oddziaływania na świadomość moralną wy-
chowanków. Uznawana jest za mniej skuteczną od innych metod wychowawczych.
Perswazji używa się do wpływania na zmianę opinii i przekonań jednostki lub kory-
gowania posiadanej przez nią wiedzy w różnych sprawach. Stosowana w celach wy-
chowawczych ma za zadanie uprzystępnienie i wyjaśnienie różnego rodzaju warto-
ści i norm. Tak rozumiana perswazja może być z
ródłem głębszej refleksji etycznej
oraz stanowić czynnik motywacji wychowanków do zachowań społecznie i moral-
nie pożądanych. Zaletą metody perswazyjnej jest zatem możliwość uświadomienia
za jej pomocą moralnego porządku w życiu i na świecie.
Skuteczność perswazji w kształtowaniu postaw pożądanych z wychowawczego
punktu widzenia jest na ogół niewielka, jeśli nie towarzyszy jej metoda modelowa-
nia lub/i metoda zadaniowa.
Oddziaływanie perswazyjne w warunkach rodzinnych polega najczęściej na roz-
mowie prowadzonej przez rodziców albo dziadków z dziećmi. Za najskuteczniejszą
uważa się rozmowę niekierowaną, związaną z osobistymi zainteresowaniami roz-
12
mówców, szczerą, samorzutną oraz prowadzoną w atmosferze wzajemnego zaufa-
nia i zrozumienia. W środowisku szkolnym formie tej odpowiada dyskusja uczestni-
cząca, której nauczyciel jest równoprawnym uczestnikiem. Nie lekceważy on żad-
nych sądów ani opinii, nie krytykuje odmiennych poglądów wypowiadanych przez
uczniów, skłonny jest za to do skorygowania własnej postawy w wyniku przytacza-
nych przez uczniów słusznych argumentów. Ważny w tej dyskusji jest postawiony
problem wymagający wspólnego rozwiązania, a przynajmniej głębokiego zastano-
wienia. Doceniany jest odmienny od powszechnego sposób widzenia określonych
spraw przez wychowanków i w związku z tym w żadnym razie nie wymusza się na
nich wypowiedzi zgodnych ze stanowiskiem nauczyciela.
2.4. Metoda nagradzania
Metoda nagradzania, czyli wzmacniania pozytywnego, jest często stosowana
w procesie wychowania dzieci i młodzieży. Polega na promowaniu zachowań pozy-
tywnych i pożądanych z wychowawczego punktu widzenia za pomocą udzielania
pochwał lub przyznawania nagród. Stosowanie metody nagradzania jest zazwyczaj
tym skuteczniejsze, im bardziej stosuje się ją zgodnie z upragnionymi przez wycho-
wanków rodzajami wzmocnień pozytywnych.
Metoda nagradzania spełnia dwie funkcje (A
obocki, 2006: 209):
1. Uświadomienie dzieciom, jakie oczekiwania dotyczące wykonywania przez nie
określonych poleceń mają dorośli.
2. Motywowanie wychowanków do zachowań społecznie i moralnie pożądanych.
Metoda nagradzania spełnia swoje zadanie wtedy, gdy jest właściwie stosowana,
tzn. gdy przestrzegane są następujące zasady:
1. Należy wzmacniać jedynie przejawy zachowań pożądanych, natomiast unikać
celowo nagradzania zachowań o charakterze destruktywnym i działającym na
szkodę wychowanków.
2. Pożądane zachowania należy nagradzać bezpośrednio po ich nastąpieniu, nie po
upływie jakiegoś czasu, czy przy specjalnej okazji.
3. Zachowania pożądane należy wzmacniać za każdym razem, kiedy się pojawiają,
nie tylko podczas pierwszego ich wystąpienia u wychowanka.
4. Należy wzmacniać zachowania pożądane pojawiające się w stopniu zadowalają-
cym w sposób przerywany, nie ciągły czy systematyczny, by umożliwić wycho-
wankom zachowanie na coraz wyższym poziomie.
5. Wzmacnianie materialne powinno się zawsze łączyć z pochwałami, uśmiechem,
dobrym gestem ze strony wychowawcy.
Tabela 1
Zalety stosowania metody nagradzania Wady stosowania metody nagradzania
Wady i zalety
większe prawdopodobieństwo możliwość sprzyjania postawie roszczeniowej
metody nagradzania
wystąpienia oczekiwanego zachowania
przesadnie wybiórcze stosowanie metody
pozytywne motywacje do zachowań
pochopne stosowanie metody
społecznie i moralnie pożądanych
brak natychmiastowej poprawy w zachowaniu
większa aktywność i kreatywność
osoby nagradzanej
wzmocnione poczucie własnej wartości
uniewrażliwienie się na nagrodę z powodu
i godności
częstego nagradzania
nietrafny wybór nagrody przez wychowawcę
w stosunku do potrzeb wychowanka
13
Nagradzanie jest metodą wychowania, którą nie sposób ograniczyć lub wykluczyć.
Niekiedy okazuje się ona jedynym skutecznym sposobem oddziaływania wycho-
wawczego, szczególnie wobec małych dzieci oraz młodzieży sprawiającej trudności
wychowawcze.
2.5. Metoda karania
Metoda karania jest sposobem oddziaływania wychowawczego za pomocą świado-
mie stosowanych kar w celu zapobiegania powtórzeniu się zachowań niezgodnych
z obowiązującymi wartościami i normami. Stanowi ona z góry przewidziany spo-
sób wywierania przymusu po to, by zminimalizować lub całkowicie przezwycię-
żyć przejawy nieprzystosowania społecznego. Metoda ma wywołać przykre konse-
kwencje niepożądanych zachowań wychowanków.
Niekiedy karanie jest utożsamiane z powodowaniem u dzieci i młodzieży przykre-
go stanu napięcia psychicznego w wyniku udaremnienia pewnych zachowań lub
niespełnienia oczekiwań. W tym sensie metoda karania polega na zwalczaniu za-
chowań destruktywnych, obniżeniu prawdopodobieństwa wystąpienia ich w przy-
szłości oraz tłumieniu niepożądanych wychowawczo dyspozycji psychicznych wy-
chowanka (Muszyński, 1981: 324).
Kary dzielimy na:
 naturalne  charakteryzujące się konsekwencjami wynikającymi z naturalnego
porządku świata w przeciwieństwie do kar, których konsekwencje są narzuco-
ne przez dorosłych,
 fizyczne  przynoszące przykre konsekwencje fizyczne, uwłaczające godności
jednostki, wywołujące nienawiść i skutkujące często powielaniem przemocy
w najbliższym otoczeniu,
 niesprawiedliwe  budzące chęć odwetu, wymierzane często w stanie zdener-
wowania, by dać upust własnemu niezadowoleniu czy gniewowi.
Metoda karania obejmuje takie zdarzenia awersyjne, jak:
 wyrażanie formalnej dezaprobaty w postaci upomnienia lub nagany,
 wykluczenie ze wspólnej zabawy lub z innych form życia zbiorowego,
 zawężanie marginesu swobód,
 ograniczenie lub pozbawienie przywilejów, praw, uprawnień,
 zawieszenie w czynnościach,
 usunięcie z danej społeczności,
 odebranie jakiejś rzeczy pożytecznej lub przyjemnej,
 zamknięcie czasowe w odosobnieniu,
 poddawanie karom cielesnym.
Metoda karania, podobnie jak pozostałe metody, ma swoje zalety i wady analizo-
wane wielokrotnie zarówno przez teoretyków, jak i praktyków. Najczęściej przyta-
czanymi wadami są:
 pozorna skuteczność karania  uczeni są zgodni co do tego, iż karanie raczej
tłumi niż wygasza negatywne i niepożądane zachowania wychowanków,
 niebezpieczeństwo nadmiernego karania  stwierdzono, iż częste karanie wy-
zwala skłonność do agresji u wychowanków, powoduje także lęk, frustrację,
sprzyja poczuciu niższości,
 niekiedy nieskuteczność i szkodliwość  karanie bywa z
ródłem nerwic i fru-
stracji, jest sprzeczne z zasadami zdrowia psychicznego,
 sterowanie postępowaniem człowieka poprzez informowanie go o bolesnych
i nieprzyjemnych następstwach.
14
Na ogół przyjmuje się, że karanie jest mniej skuteczne niż nagradzanie, a w proce-
sie wychowania najlepiej jest stosować obie metody łącznie lub naprzemiennie. Wa-
runkami skutecznego stosowania metody karania są:
 pozytywny stosunek karanego do karzącego,
 pozytywny stosunek karzącego do karanego,
 dyskretne i przyjazne wymierzanie kary,
 wstrzemięz
liwość w stosowaniu kar,
 okazywanie pozytywnych uczuć karanemu przez wychowawcę.
2.6. Metody oddziaływań grupowych
Metody oddziaływań grupowych polegają głównie na aktywności dzieci i mło-
dzieży w działalności zespołowej i samorządnej, w tym na organizowaniu różnego
typu zajęć, łącznie z lekcjami. Oczekiwany efekt wychowawczy uzyskuje się dzięki
odpowiednio zorganizowanej działalności wychowanków.
Wśród metod oddziaływań grupowych wyróżniamy:
1. Metodę organizowania działalności zespołowej.
2. Metodę organizowania działalności samorządnej.
3. Metodę współudziału uczniów w organizowaniu lekcji.
Metoda organizowania działalności zespołowej polega na tworzeniu w klasie szkol-
nej lub grupie wychowawczej kilkuosobowych zespołów w celu przedyskutowania
problemów interesujących dzieci i młodzież lub wykonania przez nich konkretnych
zadań użytecznych społecznie i praktycznie. Omawiane problemy mogą dotyczyć
sfery społecznej, moralnej, kulturalnej, politycznej, czasu wolnego itp. Podejmowa-
ne działania mogą mieć związek z życiem artystycznym lub kulturalnym placówki,
zajęciami dowolnymi wychowanków, organizowaniem imprez sportowych, wycie-
czek szkolnych, gazetek, z problemami wychowawczymi (na przykład niedostoso-
waniem społecznym). Zespoły tworzy się najczęściej na zasadzie dobrowolności
dzieci i młodzieży. Udaną próbą tworzenia zespołów jest samowolne dobieranie się
przez wychowanków w pary, a następnie łączenie par z innymi przez nauczyciela.
Pary (zespoły) łączą się zazwyczaj na zasadzie koleżeństwa i sympatii, co zwięk-
sza powodzenie pracy w grupie. Istotnym warunkiem tworzenia zespołów i pracy
w nich jest również pozytywna atmosfera, sprzyjająca ich powstawaniu. Propago-
waniem tego rodzaju działalności i pracy wychowawczej zajmował się m.in. Alek-
sander Kamiński, który w praktyce wychowawczej wiele uwagi poświęcał zwłasz-
cza działalności drużyn harcerskich.
Największym zagrożeniem dla skuteczności pracy zespołowej jest brak wsparcia ze
strony dorosłych oraz poczucie narzucenia zadań wychowankom, a także tworze-
nie się grup elitarnych i zbyt silna rywalizacja między zespołami.
Korzyściami płynącymi z działalności zespołowej są przede wszystkim: uatrakcyj-
nienie zajęć, w które włączają się wychowankowie, nabywanie odwagi i pewności
siebie poprzez samodzielne realizowanie zadań, nauka samodzielności i współpra-
cy z innymi, poznawanie i rozumienie się nawzajem.
Metoda organizowania działalności samorządnej polega na umożliwianiu dzieciom
i młodzieży wzmożonego współudziału w decydowaniu o wspólnych sprawach
i wykonywaniu przez nich konkretnych zadań zgodnych z powziętą wcześniej de-
cyzją. Odbywa się to najczęściej na terenie szkoły albo placówki opiekuńczo-wy-
chowawczej. Metoda ta jest często stosowana wraz z metodą organizowania dzia-
łalności zespołowej, co zwiększa jej skuteczność.
15
Metoda sprzyja:
 uczeniu się demokratycznych form życia społecznego,
 kształtowaniu postaw świadczących o gotowości do zachowań prospołecznych,
 głębszemu pojmowaniu odpowiedzialności,
 zapewnieniu poczucia wolności osobistej i godności,
 zaspokajaniu potrzeby użyteczności.
Korzyści te są możliwe do osiągnięcia za pomocą metody organizowania działalno-
ści samorządnej przy spełnieniu określonych warunków, do których zalicza się:
 umożliwianie wychowankom realizowania zadań wynikających z ich realnych
sytuacji życiowych, zainteresowań i potrzeb,
 stopniowe zwiększanie zakresu współudziału wychowanków w decydowaniu
o swoich sprawach i we wspólnym celu,
 stałe urozmaicanie i usprawnianie samorządnych działań wychowanków,
 stwarzanie odpowiedniego klimatu ułatwiającego identyfikowanie się ze spo-
łecznością podporządkowaną samorządowi.
Przejawami tego rodzaju działalności są m.in.:
 organizowanie przez wychowanków różnych form zaspokajania ich potrzeb
związanych ze spędzaniem czasu wolnego: odpoczynkiem, rozrywką, zaintere-
sowaniami i zajęciami amatorskimi,
 udzielanie samopomocy koleżeńskiej związanej z nauką lub innego rodzaju
trudną sytuacją,
 ponoszenie współodpowiedzialności za ład i porządek w życiu szkolnym lub ży-
ciu i organizacji funkcjonowania placówki,
 wspólne rozwiązywanie konfliktów koleżeńskich i problemów naruszenia norm
współżycia.
Metoda współudziału uczniów w organizowaniu lekcji przebiega w czterech etapach
i polega na włączaniu uczniów w proces nauczania w zakresie planowania, przygo-
towania, przeprowadzania i oceniania lekcji.
Skuteczność tego rodzaju pracy została potwierdzona, ponieważ uczniowie:
 chętnie uczą się i angażują w rozwiązywanie nurtujących ich problemów,
 łatwo nawiązują otwarte i szczere kontakty z nauczycielem,
 okazują przychylny stosunek do szkoły i nauczycieli,
 zachowują się spontanicznie i są zdyscyplinowani,
 mają wysoką samoocenę i poczucie niezależności,
 wykazują się myśleniem twórczym i pomysłowością,
 mają rozbudzoną ciekawość,
 przejawiają gotowość do kierowania własnym rozwojem,
 identyfikują się z grupą,
 przejawiają większą aktywność i samodzielność,
 uczą się krytycyzmu wobec omawianych problemów.
Dodatkowo, co ważne, metoda ta przeciwdziała rutynie wśród nauczycieli, wpły-
wa na nich mobilizująco, ponieważ nawet przy najbardziej aktywnym i samodziel-
nym uczniu, nauczyciel nie jest zwolniony z odpowiedzialności za poprawny prze-
bieg lekcji i jej pomyślny wynik.
16
3. Techniki oddziaływań
wychowawczych
W pracy z dziećmi i młodzieżą oprócz metod wychowawczych stosuje się również
techniki oddziaływań wychowawczych, które uznaje się za skonkretyzowane spo-
soby postępowania wychowawczego. Stanowią one zazwyczaj uszczegółowienie
jednej lub kilku metod, szczegółowy opis postępowania wychowawczego.
Najczęściej stosowanymi w pracy wychowawczej i opisywanymi w literaturze tech-
nikami oddziaływań wychowawczych są:
1. Techniki wymiany opinii.
2. Techniki oparte na dramatyzacji.
3. Techniki wzmacniania pozytywnego i negatywnego.
4. Techniki oddziaływań niewerbalnych.
5. Techniki organizowania czasu wolnego.
3.1. Techniki wymiany opinii
Techniki wymiany opinii polegają na wymianie opinii pomiędzy wychowankami,
wpływają na pogłębienie ich współżycia i współdziałania oraz pozwalają na bliższe
wzajemne poznanie. Do technik tych zalicza się burzę mózgów, technikę decyzji
grupowej, technikę sondażu opinii, technikę swobodnej ekspresji słownej i techni-
kę kontaktów międzyludzkich.
Technika burzy mózgów umożliwia wychowankom zgłaszanie własnych pomysłów
dotyczących konkretnej sprawy. Przeprowadza się ją w sposób swobodny i nieskrę-
powany, nie krytykując ani nie uzasadniając zgłaszanych pomysłów. Burza mózgów
polega na:
1. Podawaniu pomysłów w sposób zwięzły, bez oceniania i krytykowania.
2. Wypowiadaniu wszelkich pomysłów, zwłaszcza najbardziej oryginalnych i fan-
tastycznych.
3. Zadbaniu o dostateczną liczbę pomysłów  im więcej pomysłów, tym większe
prawdopodobieństwo sukcesu.
4. Modyfikowaniu i rozw3
aniu także pomysłów innych osób.
Technika decyzji grupowej ma pomóc w przyswajaniu przez dzieci i młodzież okre-
ślonych norm współżycia i współdziałania. Sprzyja ona przezwyciężaniu sprzecz-
ności, jaka może wystąpić między zasadami funkcjonowania placówki opiekuń-
czo-wychowawczej lub szkoły a normami społecznymi. Pomaga w przeciwdziała-
niu antagonizmom i konfliktom między wychowankami, ich nieprzystosowaniu
społecznemu, niepożądanym zachowaniom itp.
Technika sondażu opinii jest próbą uprzystępnienia jednemu z wychowanków (lub
grupie) tego, jak widzą go jego koleżanki i koledzy. Podstawą techniki są sondaże
pozytywnych opinii, które pozwalają pogłębić poczucie własnej wartości wycho-
wanka i zjednać mu przyjaciół. Wyróżnia się technikę sondaży pozytywnych i ne-
gatywnych opinii oraz technikę sondaży wyłącznie pozytywnych opinii.
17
Aby osiągnąć zamierzone rezultaty dzięki technice sondażu opinii, należy:
 sygnalizować braki i błędy w postępowaniu wychowanka,
 podkreślać potrzebę przyjaznego ustosunkowania się grupy do opiniowanego
wychowanka,
 zobowiązać kolegów do pomagania opiniowanemu wychowankowi w zmianie
postawy,
 wyrazić pełne zaufanie grupy (klasy) do opiniowanego kolegi.
Technika swobodnej ekspresji słownej polega na umożliwieniu dzieciom i młodzieży
swobodnego wyrażania swoich myśli i uczuć w formie pisanego utworu, a następ-
nie wspólnym omawianiu i doskonaleniu go podczas zajęć lekcyjnych. W ten spo-
sób uczeń nie tylko realizuje potrzebę twórczości, lecz także odreagowuje bolesne
napięcia psychiczne z powodu nierozwiązanych problemów osobistych. Technika
ta pozwala coraz lepiej poznawać uczniów, ich doświadczenia i problemy związa-
ne nie tylko z życiem szkolnym czy grupowym, ale często także rodzinnym i po-
zaszkolnym.
Na technikę kontaktów międzyludzkich składają się ćwiczenia, które mają na celu roz-
w3
anie umiejętności uczniów w słuchaniu swoich rozmówców, nabywanie przez
wychowanków doświadczeń w nawiązywaniu kontaktów z innymi i zapoznawanie
ich z zasadami poprawnego porozumiewania się.
3.2. Techniki oparte na dramatyzacji
Techniki oparte na dramatyzacji odwołują się do organizowania różnych akcji scenicz-
nych z dialogiem. Należą do nich:
1. Technika socjodramatyczna  stosowana głównie z zamiarem wywierania wpły-
wu na życie społeczne grupy wychowanków, a nie rozwiązywania problemów
poszczególnych jej członków. Polega ona na omawianiu problemów nurtujących
młodzież w kontekście przynależności do określonej grupy i spontanicznym ich
przedstawianiu za pomocą improwizowanej dramatyzacji, czyli poprzez sponta-
niczne odegranie sceniczne problemów.
2. Technika gier dramatycznych  stosowana jest w poznawaniu i rozwiązywaniu
problemów o szerszym znaczeniu społeczno-kulturowym. Technika ta obejmuje
problematykę pozaszkolną, często koncentruje się na ogólnoludzkich zasadach
i normach postępowania, wybiega tematyką w przyszłość, w przyszłe życie za-
wodowe i społeczne wychowanka, dotyka zasad moralnych i prawa obowiązują-
cego w kraju. W technice tej dopuszcza się stosowanie tekstów literackich w od-
grywaniu scenek.
3. Technika dramy  zmierza do wielostronnego rozw3
ania osobowości wychowan-
ków, wpływania na ich rozwój intelektualny, emocjonalny i moralno-społeczny.
Przedmiotem improwizowanej dramatyzacji są sytuacje konfliktowe wymyślone
lub zapożyczone z literatury. Bliższe zapoznanie się z nimi i poszukiwanie moż-
liwych rozwiązań przybliża wychowankom istotę pełnienia ról społecznych oraz
dojrzewania intelektualnego, emocjonalnego i społecznego.
18
3.3. Techniki wzmocnienia pozytywnego i negatywnego
Techniki wzmocnienia pozytywnego i negatywnego służą rozw3
aniu i pogłębianiu za-
chowań wychowawczo pożądanych oraz przeciwstawieniu się zachowaniom niepo-
żądanym z wychowawczego i moralnego punktu widzenia.
Techniki wzmocnienia pozytywnego polegają na odwoływaniu się do pochwał i na-
gród w celu osiągnięcia oczekiwanych efektów wychowawczych  w określony
sposób w zależności od rodzaju wzmocnienia.
Do typów wzmocnienia pozytywnego należą:
 technika bezpośredniej gratyfikacji  nagradzanie natychmiast po wystąpieniu
szczególnych oznak poprawy (zachowania, nauki itp.),
 technika zawierania kontraktu  sporządzenie umowy między wychowankiem
a wychowawcą w sprawie przestrzegania konkretnych zasad, z którymi wycho-
wanek sobie nie radzi,
 technika sukcesywnej gratyfikacji  przyznawanie punktów (żetonów) jako for-
my nagradzania za konkretne działania; gromadzone punkty sumują się i podle-
gają wymianie na wartościowsze dla wychowanka nagrody (dodatkowe ogląda-
nie telewizji, dłuższy czas spędzony na podwórku itp.).
Techniki wzmocnienia negatywnego polegają na odwoływaniu się do kar i sankcji
w celu osiągnięcia oczekiwanych efektów wychowawczych, są uznawane za zdecy-
dowanie mniej skuteczne od wzmocnienia pozytywnego. Do typów wzmocnienia
negatywnego należą:
 technika szybkiej interwencji  natychmiastowe zareagowanie wychowawcy na
niewłaściwe zachowanie wychowanka,
 technika słownego upomnienia  dyskretne i w miarę serdeczne zwracanie wy-
chowankowi uwagi na niestosowne zachowanie,
 technika potrąconych punktów  określenie liczby punktów, jakie wychowa-
nek może utracić na skutek niewłaściwego zachowania,
 technika chwilowej izolacji  krótkotrwałe i uprzednio zapowiedziane zawie-
szenie wychowanka w zajęciach (na przykład z powodu przeszkadzania na za-
jęciach).
3.4. Techniki oddziaływań niewerbalnych
Techniki oddziaływań niewerbalnych są chętnie stosowanymi metodami oddziaływań
wychowawczych. Należą do nich:
 technika swobodnej ekspresji plastycznej  polegająca na samorzutnym uze-
wnętrznianiu swoich przeżyć, doświadczeń, wiedzy o otaczającym świecie za
pomocą rysowania, malowania, lepienia, wyklejania przez wychowanka, umoż-
liwiająca wyrażanie uczuć i myśli dzieci i młodzieży na temat nurtujących ich
problemów; tak prowadzone zajęcia nie są lekcją plastyki, lecz okazją do odre-
agowania bolesnych napięć psychicznych;
 technika ignorowania zachowań niepożądanych  polegająca na bagatelizowa-
niu przez nauczyciela lub wychowawcę drobnych i szybko przem3
ających uchy-
bień wychowanków, takich jak chwilowa dekoncentracja, zaczepianie kolegów,
wiercenie się na lekcji itp.; technikę stosuje się tylko wówczas, gdy niepożądane
zachowanie wychowanka ma na celu jedynie zwrócenie na siebie uwagi.
19
3.5. Techniki organizowania czasu wolnego
Techniki organizowania czasu wolnego, nazywane także technikami rekreacji, umożli-
wiają dzieciom i młodzieży korzystanie z odpowiedniego wypoczynku i rozrywki.
Do grupy tej zalicza się:
1. Techniki rekreacji kulturalno-rozrywkowej, wśród których wyróżnia się techni-
ki rekreacji biernej i czynnej. Pierwsze z nich obejmują rozrywki typu: oglądanie
telewizji, czytanie książek, słuchanie muzyki, drugie natomiast polegają na orga-
nizowaniu gier, zabaw ruchowych, dydaktycznych, towarzyskich. Umożliwiają
one sprawdzanie umiejętności wychowanków w działaniach praktycznych, roz-
w3
anie wrażliwości i zainteresowań.
2. Techniki rekreacji twórczej pozwalają dzieciom i młodzieży dowartościować się,
odkryć w sobie talent i pasję, zdolności, pewność siebie i poczucie użyteczności.
W ich skład wchodzą zajęcia plastyczne, techniczne i konstrukcyjne, umuzykal-
niające oraz sceniczne.
3. Techniki rekreacji fizycznej służą zdrowiu fizycznemu i psychicznemu wycho-
wanków, dodają sił, napawają optymizmem. Zalicza się do nich wycieczki piesze
i rowerowe, gry i zabawy sportowe, zajęcia ruchowe, gimnastykę, zabawy i gry
terenowe.
4. Techniki rekreacji przez działalność społeczną mają na celu przyswojenie przez
dzieci i młodzież zachowań podporządkowanych dobru wspólnemu oraz zacho-
wań altruistycznych. Polegają na podejmowaniu pracy na rzecz rówieśników po-
trzebujących pomocy lub wsparcia, udzielaniu pomocy chorym i starszym, opie-
kowaniu się zwierzętami, pomaganiu w organizowaniu uroczystości dla szerszej
społeczności lub ważnych wydarzeń społecznych, szkolnych itp.
20
4. Podstawowe środowiska
wychowawcze
Działanie wychowawcze przebiega zawsze w określonym środowisku wychowaw-
czym, za jakie uznaje się obszar działalności, na którym bodz
ce rozwojowe są kon-
trolowane zgodnie z celem wychowawczym, a równocześnie wywołują określoną
trwałą zmianę w zachowaniu jednostki (Pieter, 1960: 49).
Za najważniejsze (podstawowe) środowiska wychowawcze uważa się rodzinę
i szkołę.
4.1. Rodzina
Rodzina jest naturalnym środowiskiem wychowawczym każdego człowieka. Jest
też pierwszą i fundamentalną grupą w życiu dziecka. Najczęściej rodzina opiera
się na więzach krwi, adopcji lub małżeństwa. Spełnia ważne funkcje zarówno dla
utrzymania ciągłości biologicznej, jak i normalnego rozwoju psychospołecznego
jednostki i społeczeństwa.
Istotną rolą rodziny jest funkcja wychowawcza (socjalizacyjna) przejawiająca się m.in.
we wprowadzaniu członków rodziny w szeroko rozumiane życie społeczne, począw-
szy od nauki języka ojczystego, po wzory zachowań, wartości i kulturę (Adamski,
1984: 50). Prawidłowe realizowanie tej funkcji polega przede wszystkim na:
 zaspokajaniu podstawowych potrzeb dzieci,
 dostarczaniu pożądanych społecznie wzorów zachowań,
 przekazywaniu i przyswajaniu norm i wartości,
 umożliwianiu dzieciom uczestniczenia w różnego rodzaju czynnościach i obo-
wiązkach domowych,
 rozw3
aniu kontaktów międzyludzkich, pogłębianiu więzi z najbliższymi.
Optymalne warunki do realizacji wszystkich potrzeb i funkcji spełnia rodzina peł-
na, tj. złożona z rodziców i dzieci połączonych silnymi więziami emocjonalnymi.
W społeczeństwie często spotyka się jednak rodziny (Kowalski, 1986: 141):
 rozbite wskutek trwałej nieobecności jednego z rodziców (z powodu rozwodu
lub śmierci),
 zrekonstruowane przez zawarcie ponownego związku po rozbiciu poprzedniego
albo przez adoptowanie kolejnego dziecka,
 zdezorganizowane przez wewnętrzne konflikty między jej członkami lub przez
ich nałogi,
 zdemoralizowane  pozostające w konflikcie z prawem.
Funkcjonowanie rodziny pod względem wychowawczym wiąże się ze stylem wy-
chowania, jaki w niej panuje. W literaturze zdefiniowane są różne style, wśród któ-
rych za najbardziej znaczące uważa się styl demokratyczny, autokratyczny, liberal-
ny, niekonsekwentny (tab. 2).
21
Tabela 2
nawiązywanie przyjacielskich kontaktów między rodzicami
Style wychowania
a dziećmi, liczenie się z ich potrzebami, umożliwianie
styl współdecydowania o sprawach rodziny, podejmowanie
demokratyczny przez dzieci obowiązków domowych na zasadzie dobrowolności,
stosowanie przez rodziców w wychowaniu raczej metod
perswazji niż kary
zachowywanie dużego zazwyczaj dystansu między rodzicami
a dziećmi, formalne kontakty między nimi; rodzice kierują
styl dziećmi nie przez rozpoznanie ich potrzeb, lecz przez odgórne
autokratyczny nakazy i polecenia, stosują częściej kary niż nagrody, nie uznają
praw dzieci do współdecydowania o własnym losie ani
o postępowaniu w sprawach wewnątrzrodzinnych
pozostawienie dzieciom nadmiernej swobody i dowolności
w postępowaniu, niewtrącanie się w ich sprawy, tolerowanie
styl
wszelkiego rodzaju zachowań, także społecznie niepożądanych,
liberalny
pozbawienie dzieci kontroli rodziców i pozostawienie im
nieograniczonej wolności i bezkarności
okazjonalne stosowanie zasad wychowania dzieci w rodzinie,
styl
brak spójności działań stosowanych przez rodziców wobec
niekonsekwentny
dziecka, zmienność i przypadkowość oddziaływań na dziecko
Nietrudno domyślić się, iż demokratyczny styl wychowania w rodzinie uznaje się za
najbardziej efektywny i pożądany z pedagogicznego punktu widzenia. Bez wzglę-
du na stosowane metody istnieją jednak czynniki utrudniające przebieg wychowa-
nia i osiąganie pozytywnych efektów. Główne czynniki to:
 niedosyt miłości macierzyńskiej i ojcowskiej,
 brak identyfikacji z własną rodziną i rodzicami oraz wartościami przez nich pre-
zentowanymi,
 słaba więz
emocjonalna między rodzicami,
 wadliwe postawy rodzicielskie.
4.2. Szkoła
Drugim po rodzinie znaczącym środowiskiem wychowawczym jest środowisko
szkolne. W odróżnieniu od rodziny szkoła jest środowiskiem zinstytucjonalizowa-
nym, intencjonalnym, tj. bywa poddawana kontroli przez odpowiednie instancje,
działa zgodnie z określonym prawem oraz za zgodą obywateli. Szkoła pełni wobec
uczniów funkcję:
 dydaktyczną  przekazuje im wiedzę z różnych dziedzin,
 opiekuńczą  zaspokaja podstawowe potrzeby niezbędne dla prawidłowego
rozwoju fizycznego i psychospołecznego uczniów,
 wychowawczą  kształtuje postawy uczniów wobec ludzi, norm, wartości.
Szkoła jest często również inicjatorem działań wychowawczych w najbliższym śro-
dowisku. Z działalnością szkoły jako środowiska wychowawczego wiążą się pewne
niedomagania wynikające z preferowania funkcji kształcącej i pom3
ania pozosta-
łych, z przeładowania programów nauczania, nadmiaru tradycyjnych metod i prze-
starzałej organizacji procesu nauczania, a także z niewystarczającego przygotowa-
nia kadry nauczycieli i wychowawców szkolnych.
Szczególnym rodzajem środowiska wychowawczego funkcjonującego w ramach
szkoły jest klasa szkolna, stanowiąca grupę społeczną podatną na wpływy i oddzia-
ływania nauczyciela oraz charakteryzująca się dynamiką grupową, przez którą ro-
22
zumiemy układ sił, zjawisk i procesów działających w obrębie klasy-grupy. Jed-
nym z istotnych dla rozwoju i wychowania dzieci i młodzieży zjawisk jest formalny
i nieformalny nurt życia. W formalnym nurcie uczniowie często nie mają możliwo-
ści zaspokajania pewnych ważnych potrzeb, w związku z czym realizują je w nurcie
nieformalnym. Dlatego w procesie wychowawczym ważne jest zbliżanie do siebie
obu tych struktur, które prowadzi do wyrównania pozycji uczniów względem sie-
bie. W grupie o strukturze zwartej bowiem  w odróżnieniu od rozwarstwionej
 możliwe jest, by wszyscy uczniowie czuli się dobrze, pełnili atrakcyjne funkcje,
cieszyli się uznaniem i sympatią.
W wychowaniu uczniów może być pomocna kwestia przywództwa w klasie  for-
malnego (przewodniczący klasy, najlepszy uczeń) lub nieformalnego (uczeń najbar-
dziej lubiany, przebojowy, koleżeński).
Przedstawione środowiska wychowawcze pokazują przede wszystkim, że proces
wychowania przebiega zawsze w określonym środowisku, wiąże się z określonymi
zjawiskami, wydarzeniami, czynnikami modyfikującymi założenia wychowawców
lub wewnętrzne pragnienia wychowanka. Nie można zapominać o wpływie na wy-
chowanie czynników zewnętrznych, niezależnych od woli wychowawców. Środo-
wiska, jakimi są rodzina i szkoła, wzajemnie się uzupełniają, zwielokrotnione po-
zytywne wpływy każdego z nich dzięki współpracy nauczycieli i rodziców mają de-
cydujące znaczenie w procesie wychowania.
23
Bibliografia
1. Adamski F., 1984: Socjologia małżeństwa i rodziny. Wprowadzenie, PWN,
Warszawa.
2. Konarzewski K., 1992: O wychowaniu w szkole, [w:] Sztuka nauczania. Czynno-
ści nauczyciela, (red.) K. Kruszewski, PWN, Warszawa.
3. Kowalski S., 1986: Socjologia wychowania w zarysie, PWN, Warszawa.
4. A
obocki M., 2006: Teoria wychowania w zarysie, Impuls, Kraków.
5. Muszyński H., 1981: Zarys teorii wychowania, PWN, Warszawa.
6. Nowak M., 1993: Główne nurty współczesnej filozofii wychowania,  Kultura
i Edukacja , nr 2 (4), s. 7 27.
7. Nowak M., 2008: Teorie i koncepcje wychowania, Wydawnictwa Akademickie
i Profesjonalne, Warszawa.
8. Okoń W., 2001: Nowy słownik pedagogiczny, Żak, Warszawa.
9. Pieter J., 1960: Poznawanie środowiska wychowawczego, Ossolineum, Poznań
Wrocław.
24


Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
Treść Moduł 2
BHP Modul 3 tresc
Moduł 2 treść ZDOBYWANIE A UTRZYMANIE KLIENTA
BHP Modul 1 tresc
MOduł III nauka i wiedza
BD 2st 1 2 w01 tresc 1 1
ecdltest modul 2
Test DT moduł 3 4
Moduł 1
Modul 6
Moduł 2 lek 2 Fizjologia Pracy
Moduł zdalnego sterowania PC 1
ProjektBazy KomisSamochodowy tresc U
Fizyka modul
Treść ćwiczeń [9]
Modul 6 Przelom wiekow

więcej podobnych podstron