Guy DEBORD
Społeczeństwo spektaklu
oraz
Rozważania
o społeczeństwie spektaklu
Guy Debord (1931-1994) - autor
kilkunastu książek i setek artykułów,
a także twórca sześciu wywrotowych
filmów - określał się najchętniej mianem
stratega. W 1957 roku założył Między�
narodówkę Sytuacjonistyczną, organizację
skupiającą awangardowych twórców,
którzy wspólnie formułowali radykalną
i nowoczesną krytykę społeczną
wymierzoną zarówno w wolnorynkowy
kapitalizm, jak i w biurokratyczny
socjalizm.
Książka Społeczeństwo spektaklu
ukazała się w 1967 roku, zwiastując
rewoltę, która wstrząsnęła Francją w maju
1968 roku. Rozważania o społeczeństwie
spektaklu z 1988 roku to wnikliwa analiza
najnowszej ewolucji kapitalizmu. Debord,
na wiele lat przed narodzinami ruchu
alterglobalistycznego, ukazał represyjną
jednorodność współczesnego świata
i przeprowadził jej bezwzględną krytykę.
BIBLIOTEKA MYŚLI WSPÓA
CZESNEJ
Guy DEBORD
Społeczeństwo spektaklu
oraz
Rozważania
o społeczeństwie spektaklu
Przełożył
oraz
wstępem i komentarzami
opatrzył
Mateusz Kwaterko
Państwowy Instytut Wydawniczy
Tytuły oryginałów
LA SOCI�T� DU SPECTACLE
oraz
COMMENTAIRES SUR LA SOCI�T� DU SPECTACLE
Okładkę i strony tytułowe projektowała
KAROLINA CI
ŻKIEWICZ
Redaktor
ELŻBIETA STAŚKIEWICZ
Redaktor techniczny
DANUTA LIPKA
� �ditions Gallimard, Paris, 1992
� Copyright for the Polish translation by Mateusz Kwaterko,
Warszawa 2006
� Copyright for the Polish edition by Państwowy Instytut Wydawniczy,
Warszawa 2006
Księgarnia internetowa
www.piw.pl
PRINTED IN POLAND
Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 2006
ul. Foksal 17, 00-372 Warszawa
e-mail: piw@piw.pl
www.piw.pl
Wydanie pierwsze
Dystrybucja:
Platon sp. z o.o., ul. Kolejowa 19/21, 01-217 Warszawa, tel. 022 631 08 15
platon@platon.com.pl
Skład i łamanie: Agencja Poligraficzno-Wydawnicza  ANTER",
ul. Tamka 4, 00-349 Warszawa
Druk: A
ódzkie Zakłady Graficzne,
ul. Dowborczyków 18, 90-019 A
ódz

ISBN 83-06-03021-4
GUY DEBORD - TEORETYK PRZEKL
TY
Za życia Guy Deborda (1931-1994) jego nazwisko pojawiało
się o wiele częściej w niskonakładowych broszurkach, które wy�
dawali własnym sumptem członkowie efemerycznych grupek
zdeklarowanych wrogów porządku społecznego, niz
li w pracach
francuskich intelektualistów. Ci ostatni dzieła Deborda znali
przeważnie na pamięć, nie kwapili się jednak przyznać, jak wie�
le im zawdzięczają. Powściągliwości tej sprzyjały zresztą diatry�
by Deborda wymierzone w tych, którzy, powołując się na jego
analizy, rozwadniali je, zmieniając w mdłą papkę strawną dla
akademickich przewodów pokarmowych i żołądków czytelni�
ków prasy. Po śmierci Deborda ich  odwaga się z tej trwogi ock�
nęła": dziś autor Społeczeństwa spektaklu jest jednym z najczę�
ściej cytowanych francuskich pisarzy powojennych, a jego war�
tość na giełdach intelektualnych stale rośnie. Także poza grani�
cami Francji...
...Ale nie w Polsce. Zaważyło na tym bez wątpienia kilka
czynników historycznych, lecz również, i chyba przede wszyst�
kim, mierna jakość pierwszego polskiego przekładu Społeczeń�
stwa spektaklu (więcej na ten temat w komentarzu Od tłuma�
cza). W Polsce Debord jest nadal postacią właściwie nieznaną.
Wprawdzie dziennikarze, pragnący wykazać głębię swojej kul�
tury, wspominają o nim niekiedy, ale czyniąc to, ujawniają za�
zwyczaj bezkresną ignorancję w tej materii. Przedstawiają go
bowiem jako performera, a w każdym razie prekursora happe�
ningów albo jako guru jednej z niezliczonych marksistowskich
sekt, które z niewyjaśnionych przyczyn narobiły sporo hałasu
pół wieku temu, by popaść następnie w zapomnienie lub malu�
ją mu portret trumienny en ascetę, ukazując posępne oblicze
zgorzkniałego wroga konsumpcji, patrona wszystkich złowro-
5
gich t erroryst ów, knujących nieprzerwanie na zgubę nasze�
go z trudem zdobytego szczęścia.
Autorzy nieco lepiej zorientowani charakteryzują Deborda,
wymieniając jednym tchem: rewolucjonista, poeta, teoretyk,
strateg. Wymaga to uściśleń, wymienione określenia - i nie tyl�
ko one - niewiele dziś bowiem znaczą; ich dawny sens zatarł się
niemal całkowicie, wywrotowy potencjał wyparował, a nowe de�
finicje, które zastąpiły stare, są ich dokładnym przeciwień�
stwem. Debord był rewolucjonistą, poetą, teoretykiem i strate�
giem, dochowywał wierności rzeczywi st emu znaczeniu
tych słów, odciskając na nich własne piętno i odrzucając ich
współczesne zafałszowane i spektakularne konotacje. Polski
czytelnik otrzymuje w niniejszym tomie dwa najważniejsze dzie�
ła t eoret yczne Deborda. Są to teksty zwięzłe i na tyle wy�
mowne, że doskonale obejdą się bez uczonych egzegez. Debord
zawsze budził silne emocje, od nienawiści aż po fascynację gra�
niczącą z uwielbieniem. y
ródłem tych wzruszeń były nie tylko
jego książki, artykuły czy filmy, ale również - może nawet
zwłaszcza - to, j a k żył. Autor tej przedmowy nie będzie zatem
śledził wpływów Feuerbacha, Hegla czy Marksa widocznych
w Społeczeństwie spektaklu (Debord ulegał zresztą tylko tym
wpływom, którym chciał ulegać) ani też bronił analiz zawartych
w Rozważaniach (które znakomicie bronią się same). Poprze�
stanie na ukazaniu niektórych faktów z życia autora, pozwalają�
cych lepiej zrozumieć owe dzieła.
Ab ovo. Na początku lat pięćdziesiątych dwudziestoletni De�
bord przybył z Cannes do Paryża z bagażem niedużym wpraw�
dzie, niemniej jednak ważkim: fascynacją dadaizmem i surre-
alistami oraz rzadkim w jego czasach, a jeszcze rzadszym w na�
szych, upodobaniem do wolności. Jego plany życiowe najlepiej
wyraża hasło, które zaraz po przybyciu do stolicy wypisał na
murze jednej z ulic w Dzielnicy A
acińskiej:  Nigdy nie pra�
cuj!". W niektórych, starannie dobranych, to znaczy tanich
i obskurnych, knajpach na margi nesi e Saint-Germain-des-
-Pres spotykali się wówczas młodzi ludzie niekoniecznie po to,
by trwonić godziny na jałowej trzez
wości czy dyskutować
o sztuce i literaturze. Debord przyłączył się do tej kompanii
6
złożonej po trosze z geniuszy, po trosze z chuliganów. Działał
początkowo w ruchu letrystów rumuńskiego emigranta Isido-
re'a Isou; ugrupowaniu, które pod względem rewolucyjnego
zapału i wywrotowych deklaracji starało się w niczym nie ustę�
pować swoim poprzednikom z lat dwudziestych i trzydziestych
(pomni wypowiedzi Bretona:  w dziedzinie rewolty żaden z nas
nie potrzebuje autorytetów" - szczególną wrogość okazywali...
jej autorowi). D�borda pociągała zwłaszcza sztuka prowokacji,
którą letryści opanowali do perfekcji, z mniejszym entuzja�
zmem odnosił się do ich estetycznych eksperymentów: główny
wynalazek Isou, to znaczy  poezję onomatopeiczną" - sprowa�
dzającą język do nieartykułowanych dz
więków - uważał za
igraszkę pozbawioną znaczenia, a ponadto wtórną wobec do�
konań dadaistów.
Można jednak uznać za dzieło do pewnego stopnia letry-
styczne film, który Debord zrealizował w 1952 roku: Hurlements
en faveur de Sade (Wycie na rzecz Sade'a), próbę dokonania
w kinie tego, co Joyce uczynił w literaturze (Finnegan's Wake),
a Malewicz w malarstwie (Biały kwadrat na białym tle), a więc
doprowadzenia pewnej dziedziny sztuki do postaci skrajnej, do
 punktu przezwyciężenia". Ten długometrażowy film był po�
zbawiony obrazu. Biały ekran towarzyszył wypowiadanym mo�
notonnym głosem kwestiom (najczęściej przechwyconym
fragmentom z powieści, gazet, kodeksu karnego), kiedy zaś pa�
nowało milczenie, ekran był czarny, pogrążając salę w ciemno�
ści i rzucając widzów na pastwę ponurych przemyśleń (ostatnie
dwadzieścia cztery minuty filmu stanowiły  najdłuższy black-out
w historii kina" zgodnie z określeniem Vincenta Kaufmanna).
W 1958 roku Debord powróci do letrystycznego okresu, wyda�
jąc M�moires, tomik nie mający sobie równych w dwudziesto�
wiecznej poezji, składający się w całości - jeśli pominąć barwne
 struktury nośne" wykonane przez Asgera Jorna - z prefabry�
katów, to znaczy przechwyconych fragmentów najrozmait�
szych tekstów: od Szekspira przez kryminały aż po podręczniki
szkolne (na marginesie zauważmy, że Debordowi udało się
stworzyć to, o czym marzył wcześniej Walter Benjamin: książkę
złożoną z samych cytatów). Podobnie jak w póz
niejszych dzie-
7
łach D�borda nowatorstwo formalne nie było tu celem samym
w sobie: z chaosu wycinków powstaje złożona kompozycja, li�
ryczne i nostalgiczne opowiadanie o losach straconego pokole�
nia - czy też, jakby powiedział sam Debord, o enfants perdus -
z okolic Saint-Germain-des-Pr�s w latach 1952-1953, o ich bra�
ku ambicji i szalonych aspiracjach, o miłościach i rozstaniach,
0 żarze mijającego czasu, o rewolucji kulturalnej, która pragnę�
ła nie pozostawić po sobie żadnych trwałych śladów. Książkę
wydano w niewielkim nakładzie i opatrzono obwolutą z papie�
ru ściernego. Dzieło to miało zresztą charakter poufny, mało
kto o nim słyszał, gdyż autor obdarowywał nią tylko niektórych
przyjaciół, do sprzedaży trafił dopiero reprint, trzydzieści pięć
lat póz
niej.
Inni zadowoliliby się zapewne zrewolucjonizowaniem kina
czy poezji. Debord traktował to raczej jako wprawkę, wstępne
oczyszczenie terenu, na którym zamierzał  walczyć z całym
światem z lekkim sercem". W 1952 roku udowodnił, że jest, je�
śli można tak powiedzieć, większym bandytą od Isou, powołu�
jąc, wraz z grupką radykałów, Międzynarodówkę Letrystyczną.
W odpowiedzi na ankietę belgijskich surrealistów przedstawił
program tego nowego ruchu:
Poezja wyczerpała już prestiż, który zawdzięczała swoim poszukiwa�
niom formalnym. Poza granicami estetyki oznacza ona panowanie lu�
dzi nad ich własnymi przygodami. Poezję można wyczytać z twarzy.
Dlatego stworzenie nowych twarzy jest naglącą potrzebą. Poezję znaj�
dujemy w formach miast. Dlatego też zbudujemy poruszające miasta.
Nowe piękno będzie SYTUACYJNE, to znaczy tymczasowe
1 przeżywane. Najnowsze varia artystyczne interesują nas tylko ze
względu na siłę wywierania wpływu, którą można w nich odna�
lez
ć lub im zaszczepić. Poezja to dla nas nic innego, jak tworzenie ab�
solutnie nowych zachowań oraz środki służące do namiętnego angażo�
wania się w te zachowania ( La carte d'aprŁs nature" 1954, styczeń, nr
specjalny).
W pierwszym numerze pisma  Potlatch", które ukazywało się
od 1954 do 1957 roku i, jak sama nazwa wskazuje, nie było
sprzedawane, lecz rozdawane starannie wybranym osobom,
Debord podkreślił całościowy charakter takiego projektu:
 �Potlatch to najbardziej zaangażowane pismo w świecie:
8
pracujemy nad świadomym i zbiorowym ustanowieniem nowej
cywilizacji". Nihil novil Nie ulega wątpliwości, że  Potlatch"
pod wieloma względami przypomina! biuletyny dadaistów czy
surrealistów, a międzynarodowi letryści umiejętnie wpisywali
się w tradycję skandalu i prowokacji - obyczajowych, politycz�
nych, ale przede wszystkim wymierzonych w mały światek ko�
terii artystycznych i następujących po sobie z prędkością świa�
tła kolejnych mód intelektualnych. Wcześniej jednak nawet
najbardziej buńczuczne deklaracje awangardowych ugrupowań
obwieszczały nowy program estetyczny, a więc, w gruncie
rzeczy, stanowiły element kampanii, mającej wypromować
dzieła sztuki wprowadzane właśnie na rynek. W przypadku
Międzynarodówki Letrystycznej takie podejrzenia byłyby jed�
nak całkowicie nietrafne, z tego prostego względu, że Debord
i jego przyjaciele nie tworzyli i nie zamierzali tworzyć dzieł
sztuki. Zdaniem Deborda konieczny proces  wewnętrznej ne�
gacji sztuki jako sfery oddzielonej od życia" był już właściwie
ukończony, dalsze przyspieszanie rozkładu poszczególnych
dziedzin sztuki byłoby trwonieniem sił na powielanie niegdyś
radykalnych, ale obecnie zużytych i pozbawionych znaczenia
gestów. W  Potlatchu" pojawiały się zresztą niezliczone inwek�
tywy pod adresem współczesnych artystów i intelektualistów,
utożsamianych z taką  koncesjonowaną awangardą".  Prze�
reklamowane truchło" (o Artaudzie),  wybrakowany towar"
(o Sartrze) - należały do najłagodniejszych epitetów. Inwekty�
wy te pełniły ważną funkcję: miały wytyczyć linię demarkacyj-
ną  pomiędzy tymi, którzy godzą się jeszcze z istniejącym świa�
tem, a tymi, którzy go odrzucają". Podobną rolę odgrywały po�
jawiające się w  Potlatchu" zalążki krytyki społecznej oraz de�
klaracje polityczne - antykapitalistyczne i antystalinowskie za�
razem. Zaznaczmy, że gdy niemal wszyscy lewicowi intelektu�
aliści ciepło odnosili się do  obozu socjalistycznego", między�
narodowi letryści z pogardą i wrogością traktowali głównych
aktorów zimnowojennego konfliktu i umiejętnie obnażali skry�
waną za ideologicznym parawanem nędzę życia codziennego
po obu stronach żelaznej kurtyny:
9
Na Wschodzie bez zmian. W ramach  odprężenia" prasa roztkliwia się
nad dwiema radzieckimi nastolatkami, które sfotografowawszy się
u boku dwóch gwiazdorów francuskiego kina, oznajmiły, że był to naj�
piękniejszy dzień w ich życiu. W tym samym czasie  Prawda" poinfor�
mowała, że Związek Radziecki ukończył budowę społeczeństwa socja�
listycznego i przechodzi do komunizmu... ( Potlatch" 1955, nr 24).
Międzynarodowi letryści ogłosili swoisty strajk artystyczny, jed�
nocześnie zaś poszukiwali środków urzeczywi st ni eni a
sztuki w życia Hasło to należy rozumieć dosłownie. Nie cho�
dziło o zacieranie granic między sztuką a życiem, o tworzenie
sztuki zbliżonej do życia, wymagającej na przykład od widzów
mniejszego lub większego zaangażowania w artystyczny spek�
takl: Deborda nigdy nie interesowały happeningi. Stawką było
wyswobodzenie z rezerwatu estetyki twórczego potencjału za�
równo jednostek, jak i szerszych grup społecznych, włączenie
kreatywności w dialektyczny ruch przekształcania świata, inny�
mi słowy (zacytujmy Społeczeństwo spektaklu, par. 187):  urze�
czywistnienie w życiu tej wspólnoty dialogu i gry z czasem, któ�
rą twórczość poetycko-artystyczna jedynie przedst awi ał a".
Spośród prób konkretyzacji tego ogólnikowego programu war�
to wymienić psychogeograf ię oraz jej narzędzie, dryfo�
wanie. Debord i jego przyjaciele niestrudzenie eksplorowali
Paryż, kierując się, w trakcie tych wielogodzinnych, a czasem
wielodniowych wędrówek jedynie  siłą przyciągania miejsc".
Z naukową sumiennością rejestrowali swoje wrażenia, starając
się odkryć takie formy miejskiej przestrzeni, które budziły nowe
pragnienia i sprzyjały ich zaspokajaniu. Wypuszczali się również
na teren utopii, opisując fantastyczne miasta  przeznaczone do
permanentnego dryfowania".
 Potlatch" trafił pod właściwe strzechy. Wokół Deborda za�
częli się gromadzić członkowie rozmaitych europejskich ru�
chów awangardowych (nazwijmy je umownie postsurrealistycz-
nymi), w tym również artyści o ustalonej renomie, jak choćby
Asger Jorn z grupy COBRA. Zafascynował ich pomysł Debor�
da: przeciwstawienie dziełom sztuki, czyli fetyszyzowanym
przedmiotom biernej estetycznej kontemplacji, projektu  kon�
struowania sytuacji", tworzenia odpowiedniego otoczenia dla
10
autentycznych przygód. W 1957 roku powstaje Międzynaro�
dówka Sytuacjonistyczna, a Debord kreśli jej program w tekście
o poważnie brzmiącym tytule i niemniej poważnej treści: Raport
o konstruowaniu sytuacji, warunkach organizacyjnych i planowa�
nych działaniach międzynarodowego nurtu sytuacjonistycznego.
W manifeście tym postuluje powiązanie rewolucji społecznej
z rewolucją kulturową w taki sposób, aby żaden z tych członów
nie był podporządkowany drugiemu, ale wzbogacał go i dookre-
ślał:
Rewolucyjne działanie w sferze kultury musi mieć na celu poszerzenie
życia - a nie jego tłumaczenie. Musimy zmusić nieszczęście do rejtera�
dy. Rewolucja nie sprowadza się do pytania o to, jaki poziom produk�
cji osiągnął przemysł ciężki, i kto będzie nim zarządzał. Wraz z wyzy�
skiem muszą zginąć namiętności, kompensacje i przyzwyczajenia, któ�
re były wytworem tego wyzysku. Należy określić nowe pragnienia po�
wiązane z już istniejącymi możliwościami. Należy już teraz, w samym
sercu walki między obecnym społeczeństwem a siłami, które je znisz�
czą, odnalez
ć zarodki wyższych form konstruowania otoczenia i nowe
modele zachowań. Zarówno w celu eksperymentalnym, jak i propa�
gandowym. Cała reszta należy do przeszłości i jej służy.
Celem rewolucji społecznej, tak jak ją pojmuje Debord, jest nie
tylko zniesienie wyzysku czy władzy, ale całkowite przeobraże�
nie  życia codziennego". Nie chodzi więc, powiedzmy, tylko
o to, aby utworzyć w fabrykach rady robotnicze, ale o to, by
 władza rad [...] podjęła się przekształcenia wszystkich istnieją�
cych warunków [...]" (Społeczeństwo spektaklu, par. 179); nie
o sprawiedliwsze czy bardziej demokratyczne zarządzanie alie�
nacją i urzeczowieniem, ale o ich likwidację, o to wreszcie, by
ludzie wyzuci z rzeczywistego wpływu na swoje życie mogli two�
rzyć własną historię w sposób świadomy. Poszukiwania kulturo�
we powinny wypełnić proces rewolucyjny treścią i odpowiednio
go nakierować. Nie może już istnieć sztuka rzeczywiście awan�
gardowa, która nie byłaby organicznie związana z projektem re�
wolucyjnego przeobrażenia społeczeństwa. Sztuka godna tego
miana nie jest już  obietnicą szczęścia", musi tę obietnicę uści�
ślić, nagłośnić i - łącząc się z procesem rewolucyjnym - spełnić.
Zdaniem sytuacjonistów cel ten jest tożsamy z kulminacją całe-
11
go dotychczasowego rozwoju sztuki i zgodny z najbardziej rady�
kalnymi postulatami minionych rewolucji proletariackich. Ist�
niejące środki techniczne umożliwiają już zrewolucjonizowanie
życia codziennego, uczynienie go bardziej pasjonującym, buj�
nym i wartym przeżycia. Eksperymentalni artyści uczestniczą
w wyścigu o ich wykorzystanie. Władza, która posługuje się
owymi środkami, aby wzmocnić represję, bierność, społeczny
nadzór, ma już w tym wyścigu sporą przewagę. Sztuka awangar�
dowa, w swoim wymiarze propagandowym, winna ukazywać,
jak dalece od społeczeństwa obecnego będzie się różnić wolne
społeczeństwo, które zaprzęgnie nowoczesne technologie
w służbę emancypacji...
Głównym polem działalności praktyczno-teoretycznej sytu-
acjonistów w tym początkowym okresie była urbanistyka. De-
bord krytykował dominujące trendy w architekturze, z funkcjo-
nalizmem na czele, dowodził, że organizacja przestrzeni w spo�
łeczeństwach kapitalistycznych służy utrwalaniu nadzoru, wyzy�
sku i poddaństwa. Praktycy zaś - to znaczy architekci działający
w Międzynarodówce Sytuacjonistycznej - dążyli do tworzenia
 sytuacjonistycznej architektury". Na tym tle dochodziło do co�
raz poważniejszych konfliktów.  Artyści" optowali za rewolucją
kulturową, uznając rewolucję społeczną za perspektywę co naj�
mniej mglistą (a właściwie z racji  zmieszczanienia klasy robot�
niczej" całkowicie nierealną), Debord i inni przedstawiciele
skrzydła  politycznego" twierdzili zaś, że bez rewolucji społecz�
nej spełnienie sytuacjonistycznych postulatów jest niemożliwe,
skazuje projekt Międzynarodówki na przybieranie skarlałych,
tradycyjnych form (na przykład tworzenie maki et nowych, lu-
dycznych miast). Dodawali też, że wieści o śmierci proletariatu
są przedwczesne, w  społeczeństwie spektaklu" proletaryzacji
ulega bowiem cały świat. Artyści zostali w końcu z Międzynaro�
dówki Sytuacjonistycznej wykluczeni (w większości przypadków
wykluczyli się z niej zresztą sami, dając upust arywizmowi, wy�
kazując, że nie potrafią przestać być  artystami" w najbardziej
konwencjonalnym znaczeniu tego słowa; niektórzy podejmowa�
li się nawet budowy kościołów!). Można powiedzieć, że Debord
po kilkuletnim kompromisie ze światem sztuki powrócił do nie-
12
ugiętej i radykalnej postawy z czasów Międzynarodówki Letry-
stycznej. Osiągnął bowiem cel taktyczny: jego tezy stały się na
tyle głośne, że docierały tam, dokąd chciał z nimi dotrzeć.
Członkowie ugrupowań ultralewicowych (marksizujących lub
anarchistycznych - skądinąd pogodzenie dzieci Marksa i Baku�
nina było w dużej mierze zasługą sytuacjonistów) docenili sytu-
acjonistyczną krytykę życia codziennego i analizę alienacji pa�
nującej w nowoczesnych społeczeństwach, inspirowali się tek�
stami Deborda, aby odświeżyć swoją cokolwiek predyluwialną
krytykę społeczną. Zresztą nie tylko oni: Henri Lefebvre, socjo�
log i filozof, do końca lat czterdziestych czołowy intelektualista
Francuskiej Partii Komunistycznej (FPK), w latach pięćdziesią�
tych usunięty z partii za  rewizjonizm", popełnił plagiat, publi�
kując pod swoim nazwiskiem parafrazę sytuacjonistycznego
tekstu Tezy o Komunie Paryskiej.
Sytuacjonistów coraz częściej odwiedzali osobliwi delegaci:
brytyjscy teoretycy rad robotniczych, starzy skandynawscy anar�
chiści, wolnościowi komuniści prowadzący podziemną działal�
ność we frankistowskiej Hiszpanii, a nawet członkowie antyka-
pitalistycznej i antystalinowskiej organizacji Zengakuren, słyną�
cej z organizowania  zadym", regularnie wstrząsających krajem
kwitnącej wiśni. Debord nawiązał współpracę z założoną tuż po
wojnie antystalinowską grupą Socialisme ou barbarie. Na po�
czątku lat pięćdziesiątych  socjalbarbarzyńcy" zerwali ostatecz�
nie z trockizmem i - podobnie jak sytuacjoniści - przeciwsta�
wiali się wszelkim koszarowym modelom socjalizmu panującym
we wschodniej Europie, w Chinach czy rozmaitych krajach
Trzeciego Świata. Ów, jak to określali,  kapitalizm biurokra�
tyczny" krytykowali zresztą z pozycji marksistowskich, dostrze�
gając w nim szczególnie perfidną formę wyzysku i zniewolenia.
Krytykę tę Debord rozwinął w piśmie  Internationale situation-
niste" (dwanaście numerów od 1957 do 1969 roku) i w Społe�
czeństwie spektaklu.
Sytuacjoniści spłatali jednak paskudnego figla członkom So�
cialisme ou barbarie oraz tych wszystkich ultralewicowych ugru�
powań, które na początku lat sześćdziesiątych podjęły próbę
zmodernizowania marksizmu, i w tym celu otworzyły się na no-
13
we nurty intelektualne (strukturalizm, egzystencjalizm, psycho�
analizę itd.). Dowodzili bowiem, że w analizie najnowszych
form dominacji nurty te wykazują się niewielką przydatnością
( ich nowoczesność zalatuje Pompejami"), inkorporujący je
marksizm staje się po prostu niespójny lub czysto akademicki,
a radykalizm  nowych prądów w humanistyce" jest wątpliwej
próby, ba, służą one przeważnie utrwalaniu istniejącego syste�
mu. Zdaniem sytuacjonistów organizacje typu Socialisme ou
barbarie miotały się między Scyllą pseudomodernizmu a Cha�
rybdą okopywania się w szańcach dziewiętnastowiecznych teo�
rii, niedostrzegania w nowoczesnym społeczeństwie w związa�
nych z nim formach represji i sprzeciwu nic nowego. Nie potra�
fiły one ani przeprowadzić krytycznej analizy współczesności,
ani ustrzec się przed powielaniem we własnym łonie hierar�
chicznych relacji (o czym świadczył podział na przywódców,
teoretyków oraz szeregowych działaczy, których rola sprowa�
dzała się do rozklejania plakatów i wiwatowania na wiecach).
Sytuacjoniści pojmowali własną organizację jako  sprzysiężenie
równych" i nie starali się kaptować biernych zwolenników.
Wkroczyli za to na teren tradycyjnych  awangard ruchu robot�
niczego" z silnym przekonaniem, że jeśli jakieś ugrupowanie
w ogóle zasługuje na miano awangardy, to jest nim właśnie
Międzynarodówka Sytuacjonistyczna, tylko ona bowiem ściera
się już z forpocztami nieprzyjaciela, podczas gdy członkowie in�
nych grup nie potrafią ich nawet dostrzec. W połowie lat sześć�
dziesiątych renoma Międzynarodówki Sytuacjonistycznej była
już ustalona. W europejskiej prasie coraz częściej pojawiały się
sensacyjne doniesienia o knowaniach tej osobliwej organizacji,
w której dziennikarze widzieli  tajne centrum dowodzenia
światowej agitacji". Międzynarodówka Sytuacjonistyczna nie
była wprawdzie tajna i nikim nie dowodziła, prawdą natomiast
jest, że krążyły o niej najrozmaitsze legendy, a sami sytuacjoni�
ści umiejętnie je podsycali, jak to doskonale ilustrują  odpowie�
dzi" na socjologiczną ankietę, które zamieszczono w dziewią�
tym numerze pisma  Internationale situationniste". Przytocz�
my kilka charakterystycznych fragmentów:
14
Co oznacza pojęcie  sytuacjonistyczny"?
Określamy w ten sposób aktywność, której celem jest stwarzanie
sytuacji, a nie ich bierne przyjmowanie lub ujmowanie za po�
mocą odseparowanych kategorii, na przykład akademickich. [...] Do�
tychczas filozofowie i artyści rozmaicie tylko opisywali sytuacje; chodzi
jednak o to, aby je zmienić. [...] Pojęcie  sytuacjonista", w znaczeniu
nadanym mu przez Międzynarodówkę Sytuacjonistyczną, jest całkowi�
tym przeciwieństwem tego, co Portugalczycy określają dziś mianem
 sytuacjonista", czyli zwolennik istniejącej sytuacji, id est salazaryzmu.
Czy Międzynarodówka Sytuacjonistyczną jest ruchem
politycznym?
Termin  ruch polityczny" oznacza dziś wyspecjalizowaną działalność
szefów grup i partii, którzy z bierności podporządkowanych im działa�
czy czerpią represyjną siłę swojej przyszłej władzy. MS nie chce mieć
nic wspólnego z jakąkolwiek postacią hierarchicznej władzy. [...] MS
stara się ucieleśniać najwyższy stopień międzynarodowej świadomości
rewolucyjnej. Dlatego też usiłuje ukazać w pełnym świetle i koordyno�
wać gesty sprzeciwu oraz świadectwa kreatywności, które wyznaczają
nowe kontury proletariatu, niespożytą wolę emancypacji. [...]
Czy MS jest ruchem artystycznym?
[...] Jesteśmy artystami jedynie dlatego, że nie jesteśmy już artystami:
przyszliśmy urzeczywistnić sztukę.
Jakiego wsparcia udzielacie ruchowi rewolucyjnemu?
Niestety, nie ma żadnego ruchu rewolucyjnego. [...] Nie chodzi zatem
o  wspieranie" takiego ruchu, ale o stworzenie go [...]. Zrozumieć, że
nie istnieje obecnie ruch rewolucyjny, to pierwszy, niezbędny krok
przyczyniający się do powstania takiego ruchu. Inne postawy sprowa�
dzają się do komicznego pacykowania przeszłości.
Czy jesteści e marksistami?
W takim samym stopniu jak Marks, który mówił:  nie jestem marksi�
stą".
Czy istnieje jakiś związek między waszymi teoriami
a waszym sposobem życia?
Nasze teorie są teorią naszego rzeczywistego życia i możliwości, które
w nim doświadczamy czy dostrzegamy. [...] Co więcej, wydaje się jasne,
że bezwarunkowo popieramy wszelkie formy swobody obyczajowej, to
wszystko, co burżuazyjni i biurokratyczni łajdacy określają mianem
rozpusty. Jest rzeczą wykluczoną, byśmy mieli przygotowywać rewolu�
cję życia codziennego poprzez ascetyzm.
15
Ilu was jest?
Niewielu więcej niż liczył pierwszy oddział partyzancki w Sierra Ma-
estra, ale mamy mniej broni. Trochę mniej niż delegatów, którzy
w 1864 utworzyli Międzynarodowe Stowarzyszenie Robotników, ale
mamy spój niej szy program. Nieugięci jak Grecy pod Termopilami
( Powiedz, przechodniu, Sparcie..."), ale z jaśniejszą przyszłością...
Prawdziwą sławę przyniósł sytuacjonistom tak zwany skandal
strasburski. Czternastego maja 1966 roku odbyły się w Stras�
burgu wybory do władz lokalnej sekcji UNEF (największego we
Francji związku studentów). Zwyciężyło kilku studentów zna�
nych z ekstremistycznych poglądów, którzy, jak sami podkreśla�
li, kandydowali po to tylko, żeby wywołać rewolucyjny ferment.
Ponieważ nie mieli pomysłów na zdyskontowanie niespodzie�
wanego sukcesu, zwrócili się o pomoc do sytuacjonistów, ci zaś
poradzili im, aby wydali tekst, w którym przedstawią krytykę ru�
chu studenckiego i społeczeństwa jako całości, przeznaczając
na ten cel związkowe fundusze. Strasburscy studenci podchwy�
cili ten pomysł, okazało się jednak, że nie potrafią go samo�
dzielnie zrealizować. Ostatecznie broszurę pod barokowym ty�
tułem: O nędzy w środowisku studenckim rozważanej w jej aspek�
cie ekonomicznym, politycznym, psychologicznym, seksualnym,
a zwłaszcza intelektualnym, i o kilku sposobach wydobycia się
z niej - zredagowali sami sytuacjoniści.
Pierwsi zaszczytu zapoznania się z tym wywrotowym doku�
mentem dostąpili oficjele przybyli dwudziestego drugiego listo�
pada 1966 roku do Palais universitaire, aby uświetnić swoją
obecnością uroczystą inaugurację roku akademickiego. Każdy
z nich otrzymał przy wejściu egzemplarz O nędzy w środowisku
studenckim; biskup, prefekt, kilku generałów, rektor i inne lo�
kalne znakomitości miast wsłuchiwać się w podniosłe przemó�
wienia, pogrążyli się w lekturze, z rosnącą konsternacją zapo�
znając się z pamfletem atakującym ich świat z brutalnością, do
której z pewnością nie byli przyzwyczajeni. Wybuchła panika.
Rektor, Maurice Bayen, dał dość szczególną wykładnię pedago�
gicznej misji uniwersytetu:  Ci studenci obrażają swoich profe�
sorów. Ich miejsce jest w zakładzie dla psychicznie chorych [...]
Nawołują do przestępstw. Powinno się nimi zająć Ministerstwo
16
Spraw Wewnętrznych". Studenci z nieskrywanym rozbawie�
niem przekazywali sobie wypowiedz
jednego ze strasburskich
profesorów, który, rozpoczynając wykład, miał ponoć oznajmić:
 Jestem zwolennikiem wolności słowa... Ale jeśli są tu jacyś sy-
tuacjoniści - niech opuszczą salę!". Postanowiono skierować
sprawę do sądu, aby unieważnić wybory do władz związku. Przy�
toczmy fragment uzasadnienia wyroku (często reprodukowany
na obwolutach kolejnych wydań O nędzy w środowisku studenc�
kim i doskonale oddający koloryt epoki):
Wystarczy przeczytać publikację autorstwa pozwanych, żeby stwier�
dzić, iż tych pięciu młodzieniaszków, pozbawionych doświadczenia ży�
ciowego, o mózgach wypełnionych nieprzetrawionymi teoriami filozo�
ficznymi, społecznymi, politycznymi i ekonomicznymi, nie znajdując
innego sposobu, by rozproszyć dławiącą ich posępną codzienną nudę,
zaczęło sobie rościć, w sposób arogancki, nieuprawniony i śmieszny,
prawo do wypowiadania ostatecznych i ordynarnych sądów na temat
braci studenckiej i swoich profesorów, Boga, religii, kleru, rządów oraz
systemów polityczno-społecznych wszystkich państw świata; następnie
zaś, odrzucając wszelką moralność i szacunek dla istniejącego prawa,
posunęli cynizm aż do propagowania kradzieży, zniszczenia szkolnic�
twa, zniesienia pracy, skrajnie wywrotowych działań i światowej, nieod�
wracalnej rewolucji proletariackiej, której celem miałaby być  niczym
nieskrępowana rozkosz". Podobne teorie i treści propagandowe, ze
względu na swój ewidentnie anarchistyczny charakter, są szczególnie
szkodliwe, a ze względu na szeroką dystrybucję w środowisku studenc�
kim oraz nagłośnienie za pośrednictwem prasy lokalnej, narodowej
i zagranicznej, stanowią zagrożenie dla moralności, studiów, reputacji,
a co za tym idzie, przyszłości studentów uniwersytetu w Strasburgu.
Sędzia, któremu zawdzięczamy tę barwną wypowiedz
, miał
w gruncie rzeczy rację. O nędzy w środowisku studenckim roze�
szło się przed wybuchem Maja '68 w kilkudziesięciotysięcznym
nakładzie w samej Francji, broszurę przetłumaczono również
na kilkanaście języków (przekładu na niemiecki podjął się
Raoul Hausmann, jeden z twórców ruchu dada). Według Kena
Knabba na świecie już w połowie lat siedemdziesiątych rozeszło
się pół miliona egzemplarzy tego kompendium sytuacjonistycz-
nej teorii. W 1967 roku ukazały się dwie książki, w których kon�
cepcje sytuacjonistyczne znalazły najpełniejszy wyraz: Społe�
czeństwo spektaklu, całościowa i radykalna krytyka współcze-
17
snych społeczeństw zarówno  wolnorynkowych", jak i  biuro�
kratycznych", oraz Rewolucja życia codziennego Raoula Vanei-
gema, swoista fenomenologia sprzeciwu.
Tezy sytuacjonistyczne zdobyły olbrzymi rozgłos. W całej
Francji powstawały małe grupki, usiłujące z mniejszym lub
większym powodzeniem naśladować Międzynarodówkę Sytu-
acjonistyczną, a więc, przeważnie, propagować - poprzez mniej
lub bardziej skandalizujące wystąpienia - obalenie społeczeń�
stwa  spektakularno-towarowego", klas społecznych, pracy na�
jemnej i państwa. Najgłośniejszym echem odbiły się poczynania
Wściekłych z Nanterre, którzy dwudziestego szóstego stycznia
1968 roku przepędzili policjantów z terenu uczelni, a dwudzie�
stego drugiego marca urządzili okupację gmachu administracji.
To wówczas zawiązał się słynny Ruch 22 marca, z którym zresz�
tą ani Wściekli ani sytuacjoniści nie chcieli mieć nic wspólnego:
odnosili się bowiem z niechęcią do kiełkujących w przeddzień
Maja '68 ugrupowań goszystowskich, których olbrzymia więk�
szość przyglądała się z niekłamanym zachwytem postępom
chińskiej rewolucji kulturalnej, opiewała cuda kubańskiego so�
cjalizmu, ludową samorządność Wietkongu czy jugosłowiańskie
rady pracownicze.
Siedmiu studentów związanych z grupą Wściekłych lub Ru�
chem 22 marca (w tym Cohna-Bendita) wezwano do stawienia
się przed komisją dyscyplinarną Sorbony. Szóstego maja zorga�
nizowana z tej okazji demonstracja protestacyjna przerodziła
się w zamieszki, a następnie w dwumiesięczną rewoltę, która
sparaliżowała całą Francję.
W Społeczeństwie spektaklu Debord cytuje fragment listu Ru-
gego do Marksa z marca 1843 roku:  Czy będziemy żyć dosta�
tecznie długo, aby ujrzeć rewolucję polityczną? My, współcze�
śni tych Niemców? Drogi przyjacielu, wierzy Pan, w co Pan chce
wierzyć". (Marks, dodajmy, odpisał Rugemu:  Żaden naród nie
wpada w rozpacz, i gdyby nawet przez długi czas miał żyć na�
dziejami tylko z głupoty, to przecież kiedyś, po wielu latach,
zmądrzeje nagle i zrealizuje wszystkie swoje pobożne życze�
nia"). Na rozstrzygnięcie sporu nie trzeba było długo czekać,
okazało się bowiem, że historia skłonna była w pewnej mierze
18
przyznać rację nadziejom Marksa. Debord zacytował słowa Ru-
gego, żeby ośmieszyć  pesymistyczny realizm", w którym celo�
wali na przykład lewicowi socjologowie. Henri Lefebvre,
w książce Position. Contre les technocrates z 1967 roku, skiero�
wał pod adresem sytuacjonistów szyderczą, w jego mniemaniu,
uwagę:  Sytuacjoniści [...] nie proponują utopii konkretnej, lecz
utopię abstrakcyjną. Czyżby wierzyli, że pewnego poranka lu�
dzie popatrzą na siebie i powiedzą �Dość tego! Dość już mamy
pracy i nudy! Skończmy z tym! - po czym zorganizują perma�
nentne święto i przystąpią do �tworzenia sytuacji? Jeśli wyda�
rzyło się to raz, o świcie osiemnastego marca 1871 roku, nic po�
dobnego już więcej się nie powtórzy". Pół roku po ukazaniu się
Społeczeństwa spektaklu usłużna historia przyznała rację prze�
konaniom i nadziejom D�borda, kompromitując zdroworoz�
sądkową trzez
wość Lefebvre'a. Można bowiem uznać, że sytu�
acjoniści, formułując radykalną krytykę społeczną, usiłowali
przygotować grunt pod taką próbę  urzeczywistnienia marzeń",
jaką był Maj '68. Wprawdzie w kwietniu 1968 roku Międzyna�
rodówka Sytuacjonistyczna liczyła tylko sześciu członków, mi�
mo to niektórzy historycy widzą w niej spiritus movens Maja '68,
a w każdym razie w najbardziej radykalnych postulatach i prak�
tykach tej rewolty rozpoznają sytuacjonistyczne piętno.
Z dziesiątego na jedenasty maja Wściekli oraz sytuacjoniści
uczestniczyli w osławionej nocy barykad. Trzynastego maja
przystąpili wraz ze studentami do okupacji Sorbony. Strajkują�
cy studenci przyjęli zasady demokracji bezpośredniej, wszelkie
decyzje miały być podejmowane i zatwierdzane w trakcie co�
dziennego Zgromadzenia Ogólnego; sytuacjoniści i Wściekli,
podejrzewając, iż goszystowskie partyjki będą usiłowały przejąć
nad nim kontrolę, przeciwstawiali się groz
bie zawłaszczenia ru�
chu przez  biurokratów", przestrzegali przed  manipulatora�
mi" oraz  iluzją demokracji bezpośredniej ograniczonej do Sor�
bony". Czternastego maja Ren� Riesel, członek nowo powoła�
nego komitetu Wściekli-Międzynarodówka Sytuacjonistyczna,
został wybrany do piętnastoosobowego Komitetu Okupacyjne�
go Sorbony. Następnego dnia obawy sytuacjonistów się po�
twierdziły. Działacze lewicowych partyjek i związku studentów
UNEF podjęli próbę zastąpienia Komitetu Okupacyjnego wła-
19
snymi, powołanymi ad hoc komitetami. Riesel przemówił do
zebranych na dziedzińcu studentów, ujawniając machinację.
Uczestnicy Zgromadzenia Ogólnego przepędzili  biurokra�
tów". W rezultacie wieczorem piętnastego maja komitet Wście-
kli-Międzynarodówka Sytuacjonistyczna zdobył de facto władzę
nad okupowaną Sorboną. Sytuacjoniści byli świadomi dwu�
znaczności swojej pozycji:  dostrzegaliśmy, że sytuacja jest pa�
radoksalna - delegaci byli bardziej stanowczy od tych, którzy
udzielili im pełnomocnictw, rozumieliśmy, że ten osobliwy przy�
padek demokracji bezpośredniej nie może się długo utrzymy�
wać". Opanowanie Sorbony zbiegło się jednak z momentem
przełomowym w rozwoju ruchu kontestacyjnego. Wieczorem
czternastego maja wybuchł dziki strajk okupacyjny w zakładach
Sud-Aviation z Nantes. Tego samego dnia nantejscy studenci
i robotnicy zorganizowali demonstrację, która zakończyła się
stawianiem barykad, walką z policją, a nawet szturmem na
gmach prefektury. Piętnastego maja strajk ogłosili pracownicy
kilku zakładów przemysłowych, w Paryżu doszło zaś do okupa�
cji Teatru Od�on. Sytuacjonistyczny Komitet Okupacyjny, infor�
mowany o rozwoju wydarzeń przez robotników ze strajkujących
zakładów, wydał wówczas komunikat następującej treści:
Towarzysze,
Robotnicy i studenci z Nantes od dwóch dni okupują zakłady Sud-
-Aviation, dziś ruch ogarnął kolejne zakłady (Nouvelles Messageries
de la Presse Parisienne, Renault w Cl�on itd.). KOMITET OKUPA�
CYJNY SORBONY wzywa do natychmiastowej okupacji wszystkich
francuskich fabryk i do tworzenia rad robotniczych.
Towarzysze, drukujcie i rozpowszechniajcie jak najszybciej ten apel.
Sorbona, szesnasty maja, godzina 15
Dwie godziny po ogłoszeniu apelu na Sorbonę dotarła wieść, że
robotnicy z Renault-Billancourt, największego zakładu przemy�
słowego w kraju, rozpoczęli dziki strajk. Studenci oraz wykła�
dowcy, którzy odbyli pod czarnymi i czerwonymi sztandarami
pielgrzymkę do Billancourt, zastali zamknięte bramy fabryki:
komunistyczna centrala związkowa CGT nie chciała dopuścić
do kontaktu kontestatorów z robotnikami, przekonała więc
strajkujących, że wraz z uczestnikami manifestacji do fabryki
mogą się wedrzeć policjanci, którzy położą kres okupacji. FPK
20
nie posługiwała się tego rodzaju wybiegami: członkowie biura
politycznego wydali komunikat, w którym zarzucili ekstremi�
stycznym grupom, że usiłują pogrążyć kraj w chaosie. Pół godzi�
ny póz
niej premier Francji złożył oświadczenie podobnej treści
i zapowiedział, że rząd nie zawaha się zastosować wszelkich do�
stępnych środków, aby położyć kres anarchii. FPK i CGT odgry�
wały sumiennie rolę odpowiedzialnych obrońców kapitalistycz�
nego porządku (co dziwiło tylko tych, którzy nie przeczytali
Społeczeństwa spektaklu), a UNEF i spora część goszystowskich
ugrupowań hamowały ruch, usiłując narzucić mu na powrót re-
windykacyjno-reformistyczny charakter. Storpedowały na przy�
kład marsz na siedzibę francuskiego radia i telewizji (projekt
wysunięty przez komitet Wściekli-Międzynarodówka Sytuacjo-
nistyczna, zatwierdzony przez Zgromadzenie Ogólne).
Siedemnastego maja strajkowała już znaczna część pracow�
ników przemysłu metalurgicznego i chemicznego, kolejarze,
pocztowcy, pracownicy Air-France i paryskiego metra. W kolej�
nych dniach robotnicy z większości francuskich przedsiębiorstw
zwoływali zgromadzenia ogólne i ogłaszali podjęcie beztermi�
nowego strajku okupacyjnego. Związki zawodowe, które po�
czątkowo usiłowały powstrzymać falę strajkową, musiały zaak�
ceptować ów stan rzeczy. Skupiły się wówczas na przejmowaniu
nadzoru nad komitetami strajkowymi.
W tych właśnie okolicznościach, siedemnastego maja, sytu-
acjoniści, Wściekli oraz osoby, które przyłączyły się do nich
w poprzednich dniach, opuścili bez żalu Sorbonę i powołali Ra�
dę na rzecz Utrzymania Okupacji (Conseil pour le maintien des
occupations - CMDO). Rada wysyłała delegatów do strajkują�
cych fabryk. Mieli oni zbierać informacje i pomagać robotni�
kom w nawiązywaniu kontaktu z pracownikami z innych zakła�
dów. Członkowie CMDO rozwozili też do fabryk drukowane
w Paryżu plakaty opatrzone rewolucyjnymi sloganami, zanosząc
oliwę tam, gdzie jest ogień, zgodnie z wypróbowaną taktyką sy-
tuacjonistyczną. Świadczyć może o tym fakt, że  styl insurekcyj-
ny", który zaznaczył się wcześniej na Sorbonie, upowszechnił
się w wielu okupowanych fabrykach, a Społeczeństwo spektaklu
stało się jednym z częściej cytowanych dzieł. Oprócz plakatów
21
sytuacjoniści opublikowali kilka tekstów i odezw, które dzięki
pomocy czynnie strajkujących drukarzy osiągały zawrotne - idą�
ce w setki tysięcy! - nakłady. Przekonywali w nich, że zasadni�
cza walka toczy się nie tyle między robotnikami a rządem, ile
między  masą robotników - pozbawionych głosu - a biurokra�
cjami politycznymi i związkowymi, które zrzeszają wprawdzie
tylko czternaście procent pracowników, ale kontrolują bramy
fabryk oraz roszczą sobie prawo do pertraktowania w imieniu
strajkujących". Członkowie CMDO twierdzili, że zwycięstwo
robotników zależy od tego, czy zdołają odrzucić wszelkie biuro�
kratyczne zapośredniczenia i zaczną samodzielnie formułować
żądania, które odpowiadałyby  poziomowi radykalizmu tych
form walki, które robotnicy stosują już w praktyce". CMDO
przestrzegała jednocześnie przed namiastkami rad, robotniczą
demokracją ograniczoną do współzarządzania kapitalistyczną
gospodarką.
Z perspektywy szeroko rozpowszechnionych, by nie powie�
dzieć dominujących dziś wyobrażeń na temat francuskiego Ma�
ja (czy raczej: paryskiego Maja) postulaty CMDO mogą się wy�
dawać całkowicie niezrozumiałe, utopijne czy wręcz absurdal�
ne. Ruch strajkowy, w którym uczestniczyło dziesięć milionów
pracowników, jest dziś bowiem najczęściej przemilczany lub
usuwany na dalszy plan, jak gdyby miliony pracowników ograni�
czały się do sekundowania dziarskim studentom, śmiałym
dziennikarzom i przenikliwym socjologom, którzy już od dawna
zwiastowali koniec walk klasowych i narodziny  ery indywidu�
alizmu". Jeśli jednak przyjrzeć się wydarzeniom in statu nascen-
di, postawa sytuacjonistów okazuje się całkowicie racjonalna.
Taktyka przyjęta przez sytuacjonistów, z chwilą gdy w pierw�
szych zakładach ogłoszono dzikie strajki, wyrastała bowiem
z przeświadczenia, że zwycięstwo ruchu (zakładając, że jest ono
w ogóle możliwe) zależy od tego, czy proletariat zdoła samo�
dzielnie ustanowić silną kontrwładzę, to znaczy zorganizować
się w rady robotnicze. Ich ówczesne nastroje i oczekiwania naj�
lepiej oddaje fragment tekstu opublikowanego już po wygaśnię�
ciu ruchu w dwunastym numerze pisma  Internationale situ-
ationniste":
22
Gdyby między szesnastym a trzydziestym maja choćby w jednym du�
żym zakładzie produkcyjnym zgromadzenie robotników ukonstytu�
owało się w radę dysponującą wszelką władzą decyzyjną i wykonaw�
czą, przepędziło biurokratów, zorganizowało samoobronę oraz nawią�
zało kontakt ze strajkującymi z innych zakładów, ten skok jakościowy
mógłby doprowadzić cały ruch do ostatecznej walki [...]. Więk�
szość pracowników poszłaby za tym przykładem. Ów zakład mógłby
zastąpić niepewną i pod wszelkimi względami ekscentryczną Sorbonę,
stać się realnym ośrodkiem ruchu okupacji. [...] Takie zgromadzenie
mogłoby ogłosić wywłaszczenie wszelkiego kapitału, również pań�
stwowego; obwieścić, że wszystkie środki produkcji w kraju stały się
kolektywną własnością proletariatu zorganizowanego zgodnie z demo�
kracją bezpośrednią, wreszcie zaapelować - zawładnąwszy środkami
telekomunikacji - do pracowników z całego świata, żeby wsparli tę re�
wolucję [...] Właśnie dlatego, że obiektywnie ruch okupacji był kilka�
krotnie o godzinę od takiego rezultatu - wywołał trwogę dającą się
wówczas łatwo wyczytać z niemocy państwa, przerażenia partii komu�
nistycznej, póz
niej zaś ze zmowy milczenia na temat jego powagi.
Dwudziestego drugiego maja członkowie CMDO przepowie�
dzieli, że w najbliższych dniach dojdzie do porozumienia po�
między rządem a FPK i CGT, które zobowiążą się wygasić straj�
ki w zamian za drobne podwyżki płacowe. Hipoteza ta potwier�
dziła się pięć dni póz
niej, gdy przywódcy związkowi podpisali
tak zwane porozumienia z Grenelle. W tym czasie strajk ogar�
nął już olbrzymią większość francuskich przedsiębiorstw, para�
liżując życie gospodarcze kraju. Centrale związkowe miały po�
ważne trudności w kontrolowaniu tego ruchu. Dwudziestego
czwartego maja dziesiątki tysięcy pracowników uczestniczących
w zwołanych przez CGT manifestacjach przyłączyły się do stu�
dentów protestujących przeciw zakazowi powrotu Cohna-Ben-
dita do Francji - postępując tym samym wbrew zaleceniom
CGT i FPK. Tego dnia doszło do niezwykle brutalnych zamie�
szek: w Paryżu, Lyonie i Bordeaux manifestanci atakowali ko�
mendy policji, w stolicy kontestatorzy usiłowali podpalić siedzi�
bę giełdy. Warto też przypomnieć, że baza związkowa odrzuciła
porozumienie z Grenelle. CGT - rezygnując z negocjacji w ska�
li całego kraju - skupiła się wówczas na gaszeniu strajków w ko�
lejnych branżach i przedsiębiorstwach. Związkowcy przekony�
wali pracowników do wznowienia pracy, twierdząc, że w innych
23
fabrykach strajki już wygasły. Członkom CMDO, którzy dowo�
dzili, że  biurokraci" odniosą szybkie zwycięstwo, jeśli pracow�
nicy z poszczególnych fabryk nie nawiążą ze sobą bezpośredniej
łączności, trudno zatem odmówić przenikliwości. Na początku
czerwca wysiłki CGT zaczęły przynosić rezultaty, zwłaszcza że
komunistycznemu związkowi zawodowemu sekundowały od�
działy policji CRS, a nawet wojsko, siłą przywołujące do po�
rządku tych pracowników, którzy nie kwapili się z zakończe�
niem strajku. Dwunastego czerwca rząd - odgrzebawszy wymie�
rzoną w skrajną prawicę zapomnianą ustawę z okresu Frontu
Ludowego - wydał dekret zakazujący organizowania wszelkich
manifestacji i delegalizujący kilkanaście radykalnych organiza�
cji. Cztery dni póz
niej policja odbiła opustoszałą Sorbonę. Pięt�
nastego czerwca członkowie CMDO rozwiązali swój komitet.
Większość sytuacjonistów, w obawie przed aresztowaniami, wy�
jechała z Francji. Piękne dni dobiegły końca.
Po 1968 roku Międzynarodówka Sytuacjonistyczna znalazła
się w kryzysie, głównie ze względu na rosnącą popularność. Nie�
którzy sytuacjoniści, choć udawali, że zamierzają jeszcze zadzi�
wić świat jakimś złowrogim czynem, który przyćmi ich dotych�
czasowe zbrodnie, w rzeczywistości pragnęli tylko rozkoszować
się zdobytą sławą i napawać przynależnością do owianej legen�
dą  najbardziej ekstremistycznej organizacji w świecie". Na
przełomie 1970 i 1971 roku Debord postanowił rozwiązać Mię�
dzynarodówkę Sytuacjonistyczna, aby uchronić ją od podziele�
nia losu innych zasłużonych awangard, które z biegiem lat prze�
kształcały się w muzealny eksponat: zmumifikowany bunt wy�
stawiony na widok zachwyconych widzów. Wiele wskazuje na
to, że Debord uważał owo samorozwiązanie Międzynarodówki
za jedno ze swych najdoskonalszych dzieł.
Autor Społeczeństwa spektaklu pragnął również odzyskać au�
tonomię i zmusić kolegów, aby potwierdzili swoją rzeczywistą
wartość w samodzielnych działaniach. Nie chciał już dłużej za
nich odpowiadać i nie życzył sobie, aby oni odpowiadali za nie�
go. Odtąd w relacjach z radykalnymi, wolnościowymi grupami
rozsianymi po świecie będzie kładł nacisk na tak pojmowaną
niezależność. Tym, którzy go o to poproszą (między innymi re-
24
wolucjonistom włoskim, hiszpańskim czy portugalskim), będzie
udzielać cennych porad, nigdy jednak nie zgodzi się pełnić ja�
kiejkolwiek funkcji przywódczej:
Odgrywanie roli autorytetu w kręgach kontestujących społeczeństwo
jest, w moim przekonaniu, nie mniej prostackie niż odgrywanie tej ro�
li wewnątrz samego społeczeństwa [...]. Musiałem więc, w różnych re�
gionach świata, odmówić kierowania najrozmaitszymi wywrotowymi
przedsięwzięciami; wprawdzie wszystkie prześcigały się w antyhierar-
chiczności, lecz mimo to oferowano mi w nich przywództwo: jakże ta�
lent nie miałby dowodzić w sprawach, w których zdobył tak wielkie do�
świadczenie? Wolałem jednak pokazać, że nawet po odniesieniu kilku
historycznych sukcesów można pozostać równie ubogim we władzę
i prestiż, jak przedtem (In girum imus nocte et consumimur igni, 1978).
Kres sytuacjonistycznej przygody miał jeszcze jedną, istotniej�
szą, przyczynę, związaną z samą ewolucją społeczeństwa spek�
taklu. Po 1968 roku rany systemu szybko się zabliz
niły. Konte�
stacja, która nie zdołała go zabić, znacznie go wzmocniła,
 spektakl" nauczył się ją wchłaniać, ogłosił się jej spadkobiercą,
stał się do pewnego stopnia  sytuacjonistyczny" (we Francji po�
wołano nawet Ministerstwo do spraw Jakości Życia). Wpraw�
dzie nie trwało to długo, ale wystarczyło, by rozbroić sprzeciw.
Sytuacjoniści w pierwszym okresie działalności proponowali
wyburzenie dawnych miast i zastąpienie ich miastami nowymi,
 na miarę wyzwolonych pragnień". Dziś musieliby prawdopo�
dobnie angażować siły w obronę ostatnich kwartałów starych
zabudowań, które inwestorzy i urzędnicy o bardziej prozaicz�
nym nastawieniu usiłują zrównać z ziemią, aby wznieść nowe
centra handlowe lub biurowce. Sytuacjonistów zepchniętych do
tak głębokiej defensywy wyobrazić sobie nie sposób. Wyścig
między władzą a awangardowymi artystami wygrała władza.
Natarcie sił kontestacyjnych załamało się, a sama kontestacja
poszła w rozsypkę. Ostało się jej wspomnienie, stosownie spre�
parowane, jako że spektakl od czasu do czasu inscenizuje jesz�
cze dawne bitwy w historycznych kostiumach.
Pisma Deborda i innych sytuacjonistów budziły swego czasu
oburzenie, wywoływały skandale i burzliwe dyskusje; jeszcze
częściej usiłowano je przemilczeć. Recenzenci Społeczeństwa
25
spektaklu nie odmawiali tej książce pewnych zalet, dyskredyto�
wali ją jednak jako dzieło  ultraradykalne",  ekstremistyczne",
 anarchistyczne". A przecież książka ta w porównaniu z póz
�
niejszymi o dwadzieścia lat Rozważaniami wydaje się dziełem
nad wyraz poczciwym. W Społeczeństwie spektaklu Debord opi�
sywał pozorne starcia spektakularności skoncentrowanej (tota�
litarnych systemów biurokratycznych) i spektakularności roz�
proszonej (demokracji rynkowej), przedstawiał warunki, w ja�
kich  proletariat" może obalić obie te formy spektaklu, a  rze�
czywistości spektakularnej" przeciwstawiał  rzeczywistość bez�
pośrednio przeżywaną" (rzecz jasna dialektyzując tę opozycję).
Debord analizując w Rozważaniach panowanie spekt aku�
l arności zi nt egrowanej - swoistego połączenia ponu�
rych wizji Huxleya i Orwella - maluje obraz nader monochro�
matyczny: poza spektaklem nie ma już nic (może z wyjątkiem
stopniowo zanikających rezyduów rzeczywistości prespektaku-
larnej), co oznacza również, że nie istnieje już żadna siła, która
dążyłaby do obalenia spektaklu. Wszyscy zgadzają się wpraw�
dzie, że w tym systemie należałoby zmienić dosłownie wszystko,
ale nikt nie ma najmniejszego pomysłu, jak się do tego zabrać,
nie dysponuje bowiem językiem, w którym mógłby taki pomysł
sformułować, ani trybuną, która pozwoliłaby mu się nim po�
dzielić z innymi: krytykę rzeczywistości monopolizują dziś opła�
cani przez państwo specjaliści i agenci wpływu. Debord pokazu�
je, że oszalała ekonomia osiągnęła nieskrępowaną władzę, a jej
 postępy", jeśli nawet nie doprowadzą w najbliższym czasie do
unicestwienia całej planety, spowodują zagładę sporej części za�
ludniających ją istot, a w każdym razie drastycznie pogorszą ja�
kość ich życia. Rzecznicy ekonomii przyznają, że te przykre pro�
cesy można by powstrzymać, a może nawet odwrócić, oznajmia�
ją jednak, że jest to nieopłacalne. Dziennikarze, intelektualiści
i  niezależni eksperci" wiernie im sekundują, a otumanieni wi�
dzowie przyjmują takie wyjaśnienie, zdążyli już bowiem przy�
wyknąć do niezwykłej logiki języka spektakularnego. Debord
utrzymuje wreszcie w swoich Rozważaniach, że w naszym świe�
cie tajne służby tak dalece zapędziły się w manipulowaniu rze�
czywistością, że same się w niej pogubiły.
26
Część krytyków potraktowała Rozważania w tradycyjny spo�
sób, przemilczając je, wytykając autorowi zgorzkniałość lub
snucie paranoicznych teorii spiskowych: w tym kontekście przy�
woływano nawet, a jakże, Protokoły Mędrców Syjonu. Na margi�
nesie warto zauważyć, że ten ostatni argument, wysuwany zresz�
tą nie tylko przeciw Debordowi, jest wyjątkowo nietrafny. Pro�
tokoły były wszak dziełem carskiej ochrany,  fałszywą krytyką
społeczną" zredagowaną przez tajne służby, aby wyprzeć  kry�
tykę prawdziwą" - czyli modelowym wręcz przykładem jednego
z opisanych w Rozważaniach sposobów zwalczania ruchu rewo�
lucyjnego. Aby wykazać bezzasadność analiz Deborda poświę�
conych temu zagadnieniu, należałoby więc bronić karkołomnej
tezy, że, owszem, spiski niegdyś istniały, ale dzisiaj spisków już
nie ma... Poważni filozofowie polityki dodawali, że analizy De�
borda są niefalsyfikowalne, a zatem nienaukowe i niewiele war�
te. Nie trzeba chyba nadmieniać, że ci sami filozofowie wierzą
we wszystko, co wypisuje się w ich ulubionych gazetach, ba, po�
ważnie traktują programy wyborcze tych partii politycznych,
z którymi sympatyzują.
Bardziej nowocześni recenzenci wychwalali  przenikliwość
analiz" i  stylistyczną maestrię" autora, ganili jednak jego oso�
bistą postawę, skrajną i fanatyczną. Jednym słowem, ubolewali
nad tym, że Debord nie jest ich kolegą po fachu, akademickim,
żurnalistycznym lub telewizyjnym intelektualistą, którego mo�
gliby protekcjonalnie poklepywać po plecach. Debord nigdy
jednak nie ugiął się przed prawami  społeczeństwa spektaklu",
nie udzielał wywiadów, nie pisał artykułów do gazet, nie wystę�
pował w telewizji, nie zabiegał o uznanie współczesnych ani po�
tomnych. W Rozważaniach (s. 160) wspomina o tym zresztą bez
fałszywej skromności:
Antyspektakularne uznanie stało się zjawiskiem niezwykle rzadkim. Ja
sam jestem jedną z ostatnich żyjących osób, która takowym się cieszy;
i nigdy nie cieszyła się żadnym innym. Ale stało się to również wielce
podejrzane. Społeczeństwo oficjalnie ogłosiło swoją spektakularność.
Ten, kto daje się dziś poznać poza stosunkami spektakularnymi, ucho�
dzi siłą rzeczy za wroga społeczeństwa.
27
Tommaso Campanella pisał:  Skoro świat oszalał [...], mędrcy
pragnący go uzdrowić, zostali zmuszeni mówić, działać i żyć jak
szaleńcy, choć w głębi duszy zupełnie inne są ich przekonania".
Świat, w którym żył, działał i tworzył Guy Debord, pogrążał się
w zgoła innym szaleństwie niż Włochy u schyłku odrodzenia, to�
też autor Społeczeństwa spektaklu postępował dokładnie od�
wrotnie do tych, którzy obrali twierdzenie kalabryjskiego utopi�
sty za dewizę własnego oportunizmu. Kierował się zasadą sfor�
mułowaną jeszcze w okresie Międzynarodówki Letrystycznej:
 Niewiele osób potrafi uzgodnić swoje życie - ten niewielki ob�
szar życia, na którym pozostawia się im możliwość wyboru -
z własnymi uczuciami i sądami. Dobrze jest być, w kilku dziedzi�
nach, fanatykiem" ( Potlatch" 1995, nr 22).  Fanatycznie" bro�
nił swojej wolności, starał się żyć tak jak chciał żyć, i czynił to
z dużym powodzeniem, co budziło i jak łatwo się domyślić na�
dal budzi irytację. W epoce uznającej kompromis - jeśli nie
z wyboru to z konieczności - za jedną z największych cnót De�
bord nie mógł sobie zaskarbić sympatii gremiów opiniotwór�
czych; szczęściem o taką sympatię nie zabiegał.
Po rozwiązaniu Międzynarodówki Sytuacjonistycznej rozpo�
czynają się dla niego lata  dobrowolnego uchodz
stwa". Całe
dorosłe życie mieszkał w Paryżu, postępy nowoczesnej urbani�
styki (między innymi zburzenie hal, przeciągnięcie wzdłuż Se�
kwany tras szybkiego ruchu) zniechęciły go do tego miasta. Od
roku 1974 przez kolejne dwadzieścia lat mieszkał - wraz żoną,
Alice Becker-Ho - we Florencji i Wenecji, w Sewilli i w Arles:
 Dzięki temu zyskałem kilka miłych lat. Póz
niej, gdy fala znisz�
czeń, zanieczyszczeń i fałszerstw zalała całą powierzchnię świa�
ta [...], powróciłem do ruin dawnego Paryża, nie ostało się już
bowiem nigdzie nic lepszego. W ujednoliconym świecie nie
można się udać na wygnanie" - wyzna w pierwszym tomie
Panegyriąue (1989).
Na początku lat siedemdziesiątych Debord poznał Gerarda
Leboviciego, właściciela firmy Artmedia, największej w Euro�
pie filmowej agencji impresaryjnej, oraz wydawnictwa Champ
Librę, specjalizującego się - francuski paradoks - w publikowa�
niu tekstów ultralewicowych. W 1971 roku Lebovici, dowie-
28
dziawszy się, że Guy Debord nie jest zadowolony z dotychcza�
sowego wydawcy, Buchet-Chastel, zaproponował swoje usługi.
Lebovici zdołał przełamać początkową nieufność Deborda i za�
skarbić sobie jego przyjaz
ń. Pod wpływem Deborda zmienił
profil swojej oficyny wydawniczej, przestał publikować mierne
dzieła goszystowskie, wzbogacił katalog o dzieła klasyków myśli
rewolucyjnej, ale również o takich autorów, jak Clausewitz,
Graciąn, Chajjam czy Jorge Manrique. Oficyna Champ Libre -
nazywana Gallimardem rewolucji - budziła wściekłość branży
wydawniczej, lekce sobie ważąc przemożne prawa rynku: do�
skonale sprzedających się pozycji nie wznawiano w postaci kie�
szonkowej, nie wysyłano egzemplarzy promocyjnych do me�
diów, publikowano korespondencję wydawnictwa, składającą
się głównie z listów z wyzwiskami. Lebovici został również pro�
ducentem filmów Deborda, począwszy od zekranizowanego
w roku 1974 Społeczeństwa spektaklu. W tym przypadku naraził
się kolegom z branży filmowej: podpisywał z reżyserem nader
nieortodoksyjne umowy (wiążące jedynie producenta), nabył
też kino w Dzielnicy A
acińskiej, aby wyświetlać w nim tylko
i wyłącznie filmy swojego przyjaciela.
Piątego marca 1984 roku na podziemnym parkingu przy ave-
nue Foch znaleziono ciało Gerarda Leboviciego, zabitego czte�
rema kulami z pistoletu. Śledztwo nie przyniosło rezultatów,
wykluczono jedynie motyw rabunkowy. Żądni sensacji dzienni�
karze usiłowali przedstawić Deborda jako osobę jeśli nie bezpo�
średnio to w każdym razie pośrednio odpowiedzialną za śmierć
producenta, Mefistofelesa, który skłonił owego Fausta do  po�
rzucenia zwyczajów obowiązujących w jego profesji".
Śmierć przyjaciela, nagonka prasy i niemożność wykrycia za�
bójców - wpłynęły zarówno na Rozważania (zadedykowane
zresztą Leboviciemu), jak i na póz
niejsze dzieła Deborda. Co�
raz częściej pisze o sobie, aby odmówić spektakularnemu spo�
łeczeństwu prawa do wydawania jakichkolwiek sądów - zarów�
no pochlebnych, jak i krytycznych - na temat... Guy Deborda.
Porzuca styl krytyki społecznej o Marksowskim rodowodzie,
przeciwstawiając spektakularnemu urzeczowieniu własną żywą
subiektywność, swoje autentyczne dryfowani e przez czas,
29
zdarzenia, spotkania i miejsca. Cytując uwagi, które pod jego
adresem kierowali intelektualiści, działacze, dziennikarze czy
krytycy - pokazuje znikomość i nędzę spektakularnego dyskur�
su. Nie zadaje sobie nawet trudu, aby z tym dyskursem polemi�
zować, szt uka przechwyt ywani a zostaje tu doprowadzo�
na do perfekcji, a styl negacji, którego Debord poszukiwał
we wszystkich swoich dziełach, otrzymuje ostateczną postać:
aby obalić spektakularne kłamstwa, wystarczy je przytoczyć.
Trzydziestego listopada 1994 roku Guy Debord, cierpiący już
od kilku lat na nieuleczalną chorobę (zapalenie wielonerwowe
spowodowane, jak to określają medycy:  przewlekłym spożywa�
niem alkoholu"), popełnił samobójstwo. Prochy, zgodnie z wo�
lą zmarłego, wrzucono do Sekwany z paryskiego skweru Vert
Galant. Resztą zajął się spektakl, ogłaszając, że ów ostatni
z przeklętych rewolucjonistów, poetów, strategów i teoretyków
był w istocie działaczem politycznym, artystą, wytrawnym styli�
stą, moralistą, może nawet filozofem.
Trzydzieści trzy lata wcześniej, w artykule Instrukcje chwyta�
nia za broń, Debord pisał:
Jeśli mówienie o rewolucji może się wydawać śmieszne, to tylko dlate�
go, iż zorganizowany ruch rewolucyjny jest już od dawna nieobecny
w nowoczesnych państwach [...]. Ale cała reszta jest jeszcze bar�
dziej śmieszna, gdyż sprowadza się do istniejącej rzeczywistości oraz
rozmaitych form jej akceptacji. [...] Projekt rewolucyjny staje dziś
w charakterze oskarżonego przed trybunałem dziejów: zarzuca mu się,
iż poniósł klęskę, że doprowadził jedynie do powstania nowych aliena�
cji. Oznacza to jednak tylko tyle, że panujące społeczeństwo zdołało
się obronić, na wszystkich poziomach rzeczywistości, o wiele skutecz�
niej, niż to przewidywali rewolucjoniści; nie zaś, że zasługuje dziś,
w większym stopniu niż dawniej, na uznanie. Rewolucję trzeba odkryć
ponownie, to wszystko.
Historia zatoczyła koło. Dzisiejsi poszukiwacze  złowieszczego
Graala" rewolucji mają jednak pewną przewagę nad swoimi po�
przednikami: Debord, w obu książkach zebranych w niniejszym
tomie, pozostawił im niezwykle cenne wskazówki.
SPOA
ECZEC
STWO SPEKTAKLU
Rozdział I
KULMINACJA ODDZIELENIA
Jest jednak rzeczą jasną, że [nasza] epoka ceni wyżej obraz
niż rzecz, kopię niż oryginał, wyobrażenie niż rzeczywistość,
pozór nić istotę [...]. Świ ęt ą jest bowiem dla niej tylko
uł uda, a prawda - prof anacj ą. Co więcej, świętość
rośnie w jej oczach w tej samej mierze, w jakiej zmniejsza się
prawda, a rośnie ułuda, i naj wyższy s t opi eń uł udy
jest dla niej naj wyższym s t opni em świ ęt ości .
Ludwik Feuerbach, O istocie chrześcijaństwa *
1
Życie społeczeństw, w których panują nowoczesne warunki
produkcji, przypomina olbrzymie zbiorowisko spektakli*.
Wszystko, co dawniej przeżywano bezpośrednio, oddaliło się,
przybierając postać przedstawienia.
2
Oderwane od wszystkich przejawów życia obrazy łączą się we
wspólnym nurcie, tam wszakże nie da się już przywrócić jedno�
ści tego życia. Cząstkowe ujęcia rzeczywistości scalają się w no�
wą ogólną jedność, tworząc wyodrębniony pseudoświat, przed�
miot czystej kontemplacji. Specjalizacja obrazów świata osiąga
najwyższy stopień w świecie uniezależnionego obrazu, w którym
kłamstwo samo się okłamuje. Spektakl jako konkretne odwró�
cenie życia stanowi samoistny ruch tego, co nieożywione*.
33
3
Spektakl ukazuje się jednocześnie jako samo społeczeństwo, ja�
ko część społeczeństwa i jako mechani zm j ednoczeni a.
Jako część społeczeństwa skupia na sobie wszelkie spojrzenia
i wszelką świadomość. Ze względu na swoje oddzi el eni e jest
przestrzenią zwiedzionych spojrzeń i fałszywej świadomości.
Zjednoczenie za pośrednictwem spektaklu nie jest zaś niczym
innym jak oficjalnym językiem powszechnego oddzielenia.
4
Spektakl nie jest zwykłym nagromadzeniem obrazów, ale zapo-
średniczonym przez obrazy stosunkiem społecznym między
osobami*.
5
W spektaklu nie należy się dopatrywać zwykłego nadużycia
technik masowego rozpowszechniania obrazów. Jest to raczej
wizja świata, która stała się rzeczywista, znalazła materialny wy�
raz; uprzedmiotowiony światopogląd.
6
Spektakl, pojmowany jako całość, jest równocześnie rezultatem
i celem istniejącego sposobu produkcji. Nie jest dopełnieniem
realnego świata, jego dekoracyjną oprawą*, ale samym rdze�
niem nierealności realnego społeczeństwa. We wszystkich
swych poszczególnych formach - informacji lub propagandzie,
reklamie lub bezpośredniej konsumpcji rozrywek - spektakl
wyznacza dominujący model życia społecznego. Jest wszech�
obecną afirmacją wyboru dokonanego już w produkcji,
a zarazem konsumpcją jej wytworów. Zarówno forma, jak
i treść spektaklu służą uprawomocnianiu założeń oraz celów
panującego systemu. Spektakl jest również ust awi czną
34
obecności ą tego uprawomocnienia, jako że wypełnia więk�
szość czasu spędzanego poza sferą produkcji.
7
Samo oddzielenie należy do jedności świata, globalnej społecz�
nej praxis, która rozczepiła się na rzeczywistość i obraz. Spo�
łeczna praktyka, którą spowija autonomiczny spektakl, jest
również realną całością zawierającą spektakl. Rozłam w obrę�
bie tej całości okalecza ją jednak w takim stopniu, że spektakl
może się wydawać jej własnym celem. Język spektaklu składa
się ze znaków panującej produkcji, które są także ostatecz�
nym zwieńczeniem tej produkcji*.
8
Nie można abstrakcyjnie przeciwstawiać spektaklu i rzeczywi�
stej działalności społecznej; sama ta dwoistość podlega rozdwo�
jeniu. Spektakl, który wywraca rzeczywistość na opak, jest real�
nie wytwarzany. Jednocześnie kontemplacja spektaklu opano�
wuje materialnie rzeczywiste życie, które odtwarza porządek
spektakularny i dostosowuje się do niego. Obiektywna rzeczy�
wistość jest zatem obecna po obu stronach. Każde z tych pozor�
nie zakrzepłych pojęć wypełnia się treścią, przechodząc w swo�
je przeciwieństwo: rzeczywistość przejawia się w spektaklu,
a spektakl jest rzeczywisty. To wzajemne wyobcowanie stanowi
istotę i podporę obecnego społeczeństwa*.
9
W świecie rzeczywiście odwróconym na opak praw�
da jest momentem fałszu*.
10
Pojęcie spektaklu łączy w sobie i objaśnia wiele pozornie różno�
rodnych zjawisk. Ich wzajemne różnice oraz kontrasty są jedy-
35
nie przejawami tego społecznie zorganizowanego pozoru, któ�
rego prawdziwą istotę należy dopiero rozpoznać. Spektakl uj�
mowany za pośrednictwem jego własnych kategorii, jest af ir-
macją pozoru oraz taką afirmacją całego życia ludzkiego,
a więc życia społecznego, która sprowadza je do zwykłego po�
zoru. Krytyka docierająca do prawdy spektaklu rozpoznaje
w nim jednak widoczną negacj ę życia; negację życia, która
stał a się widoczna.
11
Ażeby opisać spektakl, jego kształtowanie się, jego funkcje oraz
siły, które mu się przeciwstawiają, należy wprowadzić sztuczne
rozróżnienia. Anali zuj ąc spektakl, trzeba w pewnej mierze
posługiwać się językiem spektakularnym, należy bowiem wkro�
czyć na teren metodologiczny społeczeństwa znajdującego wy�
raz w spektaklu. Ale spektakl to nic innego jak sens całościo�
wej praktyki pewnej formacji społeczno-ekonomicznej, sposób,
w jaki gospodaruj e ona czasem. Jest to moment historii,
w którym obecnie tkwimy {qui nous contient).
12
Spektakl jawi się jako niedostępna i niepodważalna faktycz-
ność. Jego przesłanie brzmi:  co się ukazuje, jest dobre; a co
jest dobre, ukazuje się"*. Domaga się biernej akceptacji
i, w gruncie rzeczy, poprzez swój monopolistyczny i wykluczają�
cy wszelką dyskusję sposób ukazywania się - już ją sobie zapew�
nił.
13
Spektakl ma zasadniczo tautologiczny charakter, jego środki są
bowiem tożsame z jego celem. Jest słońcem, które nigdy nie za�
chodzi nad imperium nowoczesnej bierności*. Pokrywa całą po�
wierzchnię świata i nurza się niedbale w przestworzach własnej
chwały.
36
14
Nowoczesne społeczeństwa przemysłowe nie są spektakularne
przypadkowo czy powierzchownie, są z gruntu spekt akl i -
styczne (spectaclistes). W spektaklu, odzwierciedleniu panu�
jącej ekonomii, cel jest niczym, rozwój zaś - wszystkim*. Spek�
takl nie zmierza do niczego poza sobą samym.
15
Spektakl jako nieodzowne upiększenie produkowanych towa�
rów, jako ogólna wykładnia racjonalności systemu i jako nowo�
czesny sektor gospodarczy, który bezpośrednio wytwarza coraz
większą liczbę obrazów-przedmiotów - to czołowy pro�
dukt obecnego społeczeństwa.
16
Spektakl podporządkowuje sobie ludzi, ponieważ całkowicie
podporządkowała ich ekonomia. Jest on właśnie ekonomią roz�
wijającą się na własny użytek, wiernym odbiciem produkcji rze�
czy i fałszywą obiektywizacją wytwórców.
17
Pierwsza faza panowania gospodarki nad życiem społecznym
przyniosła niewątpliwą deprecjację: mieć zastąpiło być* -
nie ocenia się już ludzi na podstawie tego, kim są, liczy się tyl�
ko to, co posiadają. Obecny okres, kiedy to nagromadzone wy�
twory ekonomii całkowicie opanowały życie społeczne, to okres
powszechnego przechodzenia od mieć do jawić się, z któ�
rego wszelkie rzeczywiste  mieć" winno czerpać swój prestiż
i ostateczny cel. Równocześnie rzeczywistość subiektywna ule�
gła uspołecznieniu, jest bezpośrednio podporządkowana potę�
dze społecznej i całkowicie od niej zależna. Wolno jej się ujaw�
niać tylko o tyle, o ile n i e istnieje.
37
18
Kiedy rzeczywisty świat przekształca się w zwykłe obrazy, zwy�
kłe obrazy stają się realnymi bytami* oraz bodz
cami hipnotycz�
nych zachowań. W dawnych epokach wyróżnionym zmysłem
ludzkim był dotyk. Spektakl zaś - którego zadanie polega na
ukazywaniu, za pomocą rozmaitych specjalistycznych zapo-
średniczeń, świata nie dającego się już uchwycić bezpośrednio -
przyznaje rzecz jasna pierwszeństwo zmysłowi wzroku. Jest to
zmysł najbardziej abstrakcyjny i najbardziej zwodniczy, dosko�
nale zatem odpowiada powszechnej abstrakcji obecnego społe�
czeństwa. Spektakl nie jest jednak wyłącznie domeną obrazów,
nawet jeśli skojarzy się je z dz
więkiem. Jest tym, co wymyka się
działalności ludzkiej i uniemożliwia człowiekowi ponowne roz�
ważenie i udoskonalenie swoich dzieł. Stanowi przeciwieństwo
dialogu. Spektakl odradza się za każdym razem, gdy wyłania się
niezależna reprezent acj a.
19
Spektakl jest spadkobiercą całej uł omności zachodniego
projektu filozoficznego, który ujmował działalność ludzką za
pomocą kategorii oglądu. Opiera się on zresztą na nieustan�
nym rozprzestrzenianiu racjonalności technicznej zrodzonej
z tej myśli. Nie urzeczywistnia filozofii, ufilozoficznia rzeczywi�
stość*. Spektakl to konkretne życie wszystkich ludzi, które wy-
rodziło siew spekul at ywne uniwersum.
20
Filozofia - władza oddzielonego myślenia i myśl oddzielonej
władzy - nigdy nie potrafiła własnymi siłami przezwyciężyć teo�
logii. Spektakl jest materialną rekonstrukcją iluzji religijnej.
Spektakularna technika nie rozproszyła religijnych obłoków,
w których ludzie umieścili własne, wyobcowane moce: po pro�
stu związała je z ziemskim gruntem, tak iż nawet najbardziej
 ziemskie" życie stało się nieprzejrzyste i duszne. Nie przenosi
38
już w niebiosa, ale gości u siebie swoje absolutne wykluczenie,
swój sztuczny raj. Spektakl to wygnanie możliwości ludzkich
w zaświaty zrealizowane za pomocą współczesnej techniki; to
rozłam, który dokonał się w samym człowieku*.
21
Dopóki to, co konieczne pozostanie społecznym marzeniem
sennym, dopóty sen będzie społeczną koniecznością. Spektakl
jest złym snem nowoczesnego społeczeństwa zakutego w kajda�
ny i w gruncie rzeczy wyraża jedynie jego pragnienie snu. Spek�
takl jest tego snu strażnikiem*.
22
Praktyczna potęga nowoczesnego społeczeństwa oderwała się
od siebie samej i utrwaliła swoje suwerenne królestwo w spek�
taklu. Stało się tak dlatego, że owej potężnej praktyce nadal
brakowało spójności, rozsadzała ją wewnętrzna sprzeczność*.
23
U korzeni spektaklu tkwi najstarszy podział społeczny, specjali�
zacja władzy. Spektakl jest więc tą wyspecjalizowaną działalno�
ścią, która wypowiada się w imieniu wszystkich pozostałych
działań. Jest to ambasador hierarchicznego społeczeństwa w sa�
mym tym społeczeństwie, reprezentacja, która nie dopuszcza
innych głosów. To, co najbardziej nowoczesne, jest tu zarazem
najbardziej archaiczne*.
24
Spektakl to nieustanny pean, jaki panujący porządek wygłasza
na swoją część, jego chełpliwy monolog. To autoportret władzy
w epoce jej totalitarnego zarządzania warunkami bytu. Fetyszy-
styczny pozór czystej przedmiotowości stosunków spektakular-
39
nych* ukrywa, że są to stosunki między ludz
mi i między klasa�
mi społecznymi:  druga natura" zdaje się podporządkowywać
nasze otoczenie swym nieuchronnym prawom. Spektakl nie jest
wszakże koniecznym następstwem jakiegoś rzekomo nat u�
ral nego rozwoju technicznego. Społeczeństwo spektaklu sta�
nowi, przeciwnie, formę, która sama dobiera sobie treść tech�
niczną. Można wprawdzie odnieść wrażenie, że spektakl, rozu�
miany w wąskim sensie  środków masowego przekazu" - które
są najbardziej przytłaczającym z jego powierzchownych przeja�
wów - opanowuje całe społeczeństwo jako zwykły zespół środ�
ków technicznych, w rzeczywistości jednak owo techniczne
oprzyrządowanie nie jest czymś neutralnym, jego rozwój w peł�
ni odpowiada bowiem wewnętrznej dynamice spektaklu. Jeśli
potrzeby społeczne epoki, w której powstają tego rodzaju na�
rzędzia, nie mogą znalez
ć zaspokojenia inaczej niż za ich po�
średnictwem, jeśli zarządzanie tym społeczeństwem i wszelkie
kontakty międzyludzkie muszą korzystać z tych potężnych środ�
ków błyskawicznej komunikacji, to dzieje się tak dlatego, iż owa
 komunikacja" jest zasadniczo j ednoki erunkowa. Kon�
centracja mediów oznacza, że w rękach administratorów istnie�
jącego systemu skupiają się środki umożliwiające dalsze zarzą�
dzanie tym systemem. Spektakl, odpowiedzialny za powszechne
rozdzielenie, sam nie daje się oddzielić od nowoczesnego pań�
s t wa- narzędzia ucisku klasowego, które jest jednocześnie na�
stępstwem społecznego podziału pracy i ogólnym wyrazem
wszystkich społecznych podziałów.
25
Oddzi el eni e to alfa i omega spektaklu. Najwcześniejsze for�
my kontemplacji religijnej były rezultatem instytucjonalnego po�
działu pracy, wyodrębnienia klas społecznych. Władza od swych
narodzin odwoływała się do mitycznego porządku, aby uprawo�
mocnić swoje istnienie. Religie ustanawiały kosmiczny i ontolo-
giczny ład odpowiadający interesom panów; tłumaczyły i upięk�
szały to, czego społeczeństwo n i e mogło uczynić. W tym
sensie oddzielone władze zawsze były spektakularne. Masowy
40
kult zakrzepłych wyobrażeń sakralnych wynikał jednak z poczu�
cia braku, stanowił iluzoryczne zadośćuczynienie za nędzę rze�
czywistej działalności społecznej, wciąż powszechnie uważanej
a warunek jedności. Współczesny spektakl, przeciwnie, wyraża
Z
to, co społeczeństwo może uczynić (peut faire), ale w tym
sformułowaniu to, co dozwol one (permis), radykalnie prze�
ciwstawia się temu, co możliwe (possible). Spektakl ma gwa�
rantować, że praktyczne przeobrażanie rzeczywistości społecz�
nej dokonuje się w sposób nieświadomy. Jest pseudoświętością:
stanowi własny wytwór i sam wyznacza sobie reguły. Nie kryje,
czym jest: oddzieloną potęgą, która rozwija się sama w sobie
poprzez wzrost produkcji związany z coraz ściślejszym podzia�
łem pracy - rozkładaniem jej na wciąż bardziej abstrakcyjne
operacje cząstkowe, naginaniem ciała pracownika do samoczyn�
nego ruchu maszyn - i pracuje dla stale rozwijającego się rynku.
Wszelka wspólnota i wszelki zmysł krytyczny wyparowały w trak�
cie tego długiego procesu, a siły, które w nim dojrzewały, od�
dzielając się od siebie, jeszcze się nie odnalazły.
26
Powszechne oddzielenie pracowników od wytworów pracy nie
pozwala na całościowe ujęcie wykonanej pracy oraz uniemożli�
wia bezpośrednią i osobistą komunikację między pracownika�
mi. Wraz z postępem akumulacji oddzielonych wytworów
i koncentracją procesu wytwórczego jedność i komunikacja
stają się prywatną własnością kierownictwa systemu. Tryumf
ekonomicznego systemu oddzielenia oznacza prol et aryza-
cję świata.
27
W społeczeństwach pierwotnych ludzie zdobywali doświadcze�
nie przede wszystkim w podstawowej działalności praktycznej;
sukces oddzielonej produkcji - produkującej oddzielenie - po�
woduje, że w regionach najbardziej rozwiniętych na plan pierw-
41
szy wysuwa się czas wolny od pracy, bezczynność. Bezczynność
ta nie została jednak w najmniejszym stopniu uwolniona od ak�
tywności produkcyjnej: jest od niej nadal zależna, podporząd�
kowuje się - z podziwem zaprawionym lękiem - wymogom i re�
zultatom produkcji; sama jest zresztą wytworem jej racjonalno�
ści. Poza działaniem nie ma wolności, a w ramach spektaklu
działanie zostaje zanegowane w takiej mierze, w jakiej rzeczy�
wistą działalność zaprzęgnięto do globalnej produkcji tego
spektakularnego rezultatu. Tak więc dzisiejsze  wyzwolenie
pracy", wzrost znaczenia czasu wolnego, nie stanowi ani wyzwo�
lenia w pracy, ani wyzwolenia świata ukształtowanego przez tę
pracę. Nie można bowiem odzyskać nawet cząstki działania
skradzionego przez pracę, podporządkowując się jej wytworom.
28
System ekonomiczny oparty na izolacji jest także produkcją izo�
lacji w obiegu zamkniętym. Izolacja ustanawia technikę, a pro�
ces techniczny izoluje. Wszystkie dobra wyselekcjonowane
przez system spektakularny - od samochodu osobowego po te�
lewizor - są również narzędziami, dzięki którym wytwarza on
warunki odosobnienia  samotnych tłumów"*. Spektakl stale
powraca do swoich założeń wstępnych, ustawicznie je konkrety�
zując.
29
U z
ródeł spektaklu tkwi zanik jedności świata, a gigantyczna
ekspansja nowoczesnego spektaklu wyraża ogrom tej straty:
abstrakcyjny charakter wszelkiej indywidualnej pracy oraz całe�
go procesu produkcji znajduje doskonały wyraz w spektaklu,
którego konkret nym sposobem bycia jest właśnie pro�
ces abstrakcji. W spektaklu pewna część świata odrywa się od
świata, występuje przed nim jako jego przedst awi eni e
i jest wobec niego nadrzędna*. Spektakl jest tylko potocznym
językiem tego oddzielenia. Tym, co łączy widzów, jest po prostu
42
jednostronne odniesienie do centrum, utwierdzającego ich izo�
lację. Spektakl jednoczy to, co rozdzielone, ale jednoczy to wy�
łącznie w rozdzieleniu*.
30
Wyobcowanie widza w przedmiocie kontemplacji (który jest
owocem nieświadomej działalności samego widza) wyraża się
w sposób następujący: im więcej kontempluje, tym mniej żyje;
im silniej utożsamia się z oficjalnymi obrazami szczęścia, tym
gorzej rozumie swoje życie i pragnienia*. W spektaklu wyobco�
wanie działającego podmiotu przejawia się w tym, że gesty i czy�
ny tego podmiotu nie należą już do niego, lecz do tego, kto je
przedstawia. Ponieważ spektakl jest wszechobecny, widz ni�
gdzie nie może się czuć u siebie.
31
Pracownik nie wytwarza samego siebie, lecz niezależną potęgę.
Sukces tej produkcji, jej obfitość, powraca do wytwórcy jako
obfitość wywłaszczenia. Wraz z akumulacją wyalienowa�
nych produktów cały czas i cała przestrzeń jego świata stają się
dla niego czymś obcym. Spektakl jest mapą tego nowego świa�
ta, mapą pokrywającą się z przedstawionym terytorium*. Siły,
które nam się wymknęły, ukazują się nam w pełni swojej
potęgi.
32
Społeczna funkcja spektaklu polega na konkretnym wytwarza�
niu alienacji. Ekspansja gospodarcza jest zasadniczo ekspansją
tej właśnie gałęzi przemysłu. Tym, co  wzrasta" wraz z gospo�
darką rozwijającą się na własny użytek, jest właśnie alienacja,
będąca od początku jądrem ekonomii.
43
33
Człowiek oddzielony od swoich wytworów wytwarza z coraz
większą mocą wszystkie elementy swojego świata, a tym samym
coraz mocniej od tego świata się oddziela. Im bardziej jego ży�
cie staje się jego własnym wytworem, tym bardziej oddziela się
od swojego życia*.
34
Spektakl to kapitał , który osiągnął taki stopień akumulacji,
że stał się obrazem.
Rozdział II
TOWAR JAKO SPEKTAKL
Albowiem towar daje się w swej niezafałszowanej istocie
zrozumieć tylko jako uniwersalna kategoria całego bytu spo�
łecznego. Dopiero w tym kontekście urzeczowienie, jakie
powstaje na skutek stosunku towarowego, nabiera decydują�
cego znaczenia zarówno dla obiektywnego rozwoju społe�
czeństwa, jak i dla postawy ludzi wobec niego; dla stopnio�
wego zniewalania ich świadomości przez formy, w których to
urzeczowienie się wyraża [...]. Ta bezwolność jeszcze bardziej
się potęguje wskutek tego, że wraz ze wzrastającą racjonali�
zacją i mechanizacją procesu pracy działalność robotnika
w coraz większym stopniu traci swój charakter działalności,
przemieniając się w postawę kontemplacyjną.
Gyórgy Lukacs, Historia i świadomość klasowa*
35
Ruch spektaklu polega zasadniczo na przekształcaniu tego
wszystkiego, co w działalności ludzkiej ma post ać płynną,
w zakrzepłe rzeczy, które j ako negatyw bezpośrednio do�
świadczanych wartości stają się wartością jedyną. Poznajemy
w tym naszego starego nieprzyjaciela*, który wydaje się na
pierwszy rzut oka rzeczą samą przez się zrozumiałą, trywialną,
podczas gdy jest właśnie rzeczą diabelnie zawikłaną i pełną me�
tafizycznych subtelności - towar*.
36
Spektakl to uwieńczenie zasady fetyszyzmu towarowego*, spo�
łecznego panowania  rzeczy jednocześnie zmysłowych i nad-
zmysłowych"*. Świat zmysłowy zastępują wybrane obrazy, któ-
45
re istnieją ponad nim, a jednocześnie domagają się uznania ja�
ko to, co par excellence zmysłowe.
37
Spektakularny świat przedstawiony, jednocześnie obecny i nie�
obecny, jest światem towaru górującego nad wszystkim, co bez�
pośrednio przeżywane. Świat towaru ukazuje się zatem taki,
jaki rzeczywiście jest, jego ruch jest bowiem tożsamy
z oddal ani em się ludzi od siebie oraz od swoich wytworów.
38
Utrata jakości, widoczna na wszystkich poziomach języka spek�
takularnego, w przedmiotach, które wysławia, i w zachowa�
niach, którymi rządzi, wyraża po prostu podstawowe cechy rze�
czywistej produkcji, spychającej rzeczywistość na dalszy plan:
forma towarowa sprowadza wszystko do ekwiwalencji ilościo�
wej. Rozwija właśnie zasadę ilości i tylko w jej obrębie może się
rozwijać.
39
Rozwój ten wyklucza wprawdzie to, co jakościowe, sam podle�
ga jednak jakościowej zmianie. Narodziny spektaklu oznaczają,
że ów rozwój przekroczył próg wł asnej obfitości. Na po�
ziomie lokalnym dokonało się to dopiero częściowo, ale już te�
raz jest w pełni prawdziwe w skali powszechnej, będącej pier�
wotnym odniesieniem towaru, odniesieniem, które realna dy�
namika towaru w pełni potwierdziła, przekształcając cały świat
w globalny rynek.
40
Rozwój sił wytwórczych był tą rzeczywistą, ni eświ ado�
mą historią, która określała i przekształcała warunki bytu
46
społeczności ludzkich, rozumiane jako warunki przetrwania.
Stanowił również ekonomiczne podłoże wszelkich ludzkich
przedsięwzięć. W ramach gospodarki naturalnej produkcja to�
warowa wytwarzała swoistą nadwyżkę przetrwania. Produkcja
ta, zakładająca wymianę różnorakich dóbr między niezależnymi
wytwórcami, zachowywała przez dłuższy czas charakter ręko�
dzielniczy i odgrywała marginalną rolę w gospodarce, w której
ilościowa natura towaru była nadal utajona. Tam jednak, gdzie
napotkała społeczne warunki wielkiego handlu i akumulacji ka�
pitałów, zdołała całkowicie opanować gospodarkę. Cała ekono�
mia stała się wówczas tym, czym okazał się towar w trakcie swo�
jego zwycięskiego pochodu: procesem rozwoju ilościowego.
Nieustanne rozprzestrzenianie się ekonomicznej potęgi w for�
mie towarowej, które utowarowiło pracę ludzką, przekształca�
jąc ją w pracę najemną, zrodziło w końcu stan obfitości.
Wyjściowy problem przetrwania zostaje w nim wprawdzie roz�
wiązany, ale w taki sposób, że będzie on odtąd stale powracać,
na coraz wyższym poziomie. Rozwój ekonomiczny uwalnia spo�
łeczeństwo od naturalnego przymusu bezpośredniej walki
o przetrwanie, lecz społeczeństwo nie może się uwolnić od swo�
jego wyzwoliciela. Ni ezal eżność towaru stała się udziałem
całej ekonomii podporządkowanej wymianie towarowej. Eko�
nomia przekształca świat, ale przekształca go jedynie w świat
ekonomii. Pseudonatura, w której praca ludzka uległa wyobco�
waniu, domaga się prawa do bezterminowej służby, a ponie�
waż sama ocenia i docenia świadczone przez siebie usługi, mo�
że traktować wszystkie społecznie dozwolone trudy i przedsię�
wzięcia jak własnych służących*. Obfitość towarów, a właściwie
stosunków towarowych, nie może być niczym więcej jak tylko
rozszerzonym przet rwani em.
41
Towar rządził początkowo ekonomią w sposób utajony, nie rozu�
miano jeszcze samej ekonomii, nie dostrzegano w niej material�
nej podstawy życia społecznego, ponieważ to, co swojskie, nie
jest jeszcze czymś poznanym*. W społeczeństwie, w którym pro-
47
dukcja towarowa pozostaje zjawiskiem wyjątkowym czy choćby
rzadkim, za prawdziwego władcę uznaje się pieniądz - emisa�
riusza wyposażonego we wszelkie pełnomocnictwa i przemawia�
jącego w imieniu potęgi pozostającej w cieniu. Wraz z rewolucją
przemysłową, podziałem pracy fabrycznej i seryjną produkcją na
potrzeby rynku światowego, towar okazuje się rzeczywistą potę�
gą, która podbija całe życie społeczne. Ekonomia polityczna
staje się wówczas panującą nauką i nauką panowania.
42
Spektakl to etap cał kowi t ego podporządkowani a to�
warom całości życia społecznego. Nie dość, że utowarowienie
stało się widoczne, to nie widać już nic poza nim: świat widzial�
ny jest światem towaru. Dyktatorska władza nowoczesnej pro�
dukcji gospodarczej rozszerza się i umacnia. Nawet w najsłabiej
uprzemysłowionych obszarach jej panowanie daje o sobie znać
pod postacią kilku flagowych towarów oraz imperialistycznej do�
minacji regionów najbardziej rozwiniętych, gdzie całą przestrzeń
społeczną wypełniają kolejne, nakładające się na siebie, geolo�
giczne warstwy towarów. Na tym etapie  drugiej rewolucji prze�
mysłowej" wyalienowana konsumpcja jest już, obok wyalieno�
wanej produkcji, dodatkowym obowiązkiem mas. Całość
sprzedanej pracy społeczeństwa staje się t ot al nym to�
warem, któremu trzeba zapewnić nieprzerwaną cyrkulację.
Oznacza to, że totalny towar musi powrócić w formie cząstkowej
do równie fragmentarycznej jednostki, absolutnie oderwanej od
sił wytwórczych działających jako całość. Specjalistyczna nauka
panowania rozpada się w związku z tym na węższe specjalizacje
(socjologię, psychotechnikę, cybernetykę, semiologię itd.), które
nadzorują samoregulację wszystkich etapów tego procesu.
43
W pierwotnej fazie kapitalistycznej akumulacji  ekonomia po�
lityczna rozpatruje prol et ari usza jedynie jako robot ni -
48
ka", który winien się zadowolić minimum niezbędnym dla re�
produkcji swojej siły roboczej, nie troszczy się zaś o jego  czas
wolny i człowieczeństwo". To stanowisko klas panujących ulega
natychmiastowemu odwróceniu z chwilą, gdy poziom obfitości
osiągnięty w produkcji towarowej wymaga od robotników ści�
ślejszej współpracy. Robotnik występując w roli konsumenta,
zostaje raptem obmyty z plwocin absolutnej pogardy, którą
okazują mu wszystkie formy organizacji i nadzoru produkcji,
traktuje się go z uniżoną grzecznością, jak gdyby właśnie osią�
gnął pełnoletność. W tym momencie  humanizm towaru" bie�
rze na siebie troskę o  czas wolny i człowieczeństwo" pracowni�
ka z tej prostej przyczyny, że teraz ekonomia polityczna może
i musi opanować te sfery j ako ekonomi a polityczna.
W ten sposób  konsekwentna negacja człowieka"* podporząd�
kowała sobie całokształt egzystencji ludzkiej.
44
Spektakl to nieustanna wojna opiumowa o zrównanie dóbr z to�
warami, a zaspokojenia potrzeb z przetrwaniem, które rozsze�
rza swój zakres na mocy własnych praw. Przetrwanie - jako
przedmiot konsumpcji - musi zaś stale się rozszerzać, albowiem
w dalszym ciągu wiąże się z ni edost at ki em. Nie istnie�
ją żadne zaświaty rozszerzonego przetrwania, żaden punkt,
w którym mogłoby ono zakończyć swój rozwój: potrafi wpraw�
dzie wzbogacać nędzę, nie potrafi jej jednak przezwyciężyć.
45
Automatyzacja - najnowocześniejszy sektor współczesnego
przemysłu, a zarazem doskonałe streszczenie jego praktyki -
stawia system towarowy w obliczu następującej sprzeczności:
rozwój techniczny, który obiektywnie likwiduje pracę, musi jed�
nocześnie zachować p r a c ę jako towar i jako jedyne z
ródło
towaru. Tworzenie nowych zawodów to jedyny sposób równo�
ważenia tendencji związanych z automatyzacją (oraz innymi,
49
mniej radykalnymi formami zwiększania produktywności),
przyczyniających się do zmniejszania społecznie niezbędnego
czasu pracy. Sektor usług stanowi olbrzymie rozciągnięcie linii
armii dystrybuującej i zachwalającej towary obecne na rynku.
Obecna organizacja zaplecza pracy, pozwalająca mobilizować
taką rezerwę, odpowiada rzeczywistej potrzebie chwili, sprze�
daż coraz mniej potrzebnych towarów wymaga bowiem prowa�
dzenia coraz bardziej forsownych kampanii*.
46
Wartość wymienna była początkowo nośnikiem wartości użyt�
kowej, kiedy jednak zwyciężyła siłą własnego oręża, stworzyła
warunki swojego samodzielnego panowania. Wchłaniając
wszystko, co stanowi wartość użytkową, i zapewniając sobie mo�
nopol na zaspokajanie potrzeb, przejęła w końcu kont rol ę
nad samym użytkiem. Proces wymiany w pełni podpo�
rządkował sobie to, co użyteczne. Wartość wymienna to kondo�
tier wartości użytkowej, który zaczął w końcu prowadzić wojnę
na własny rachunek.
47
Tendencj a zniżkowa wart ości użytkowej*, owo spi�
żowe prawo kapitalistycznej ekonomii, tworzy nowy niedosyt
w ramach rozszerzonego przetrwania, które zresztą nie zdołało
zlikwidować dawnej nędzy, wymaga bowiem od olbrzymiej
większości ludzi, pracowników najemnych, bezustannego
uczestnictwa w swoim pochodzie; każdy wie zaś doskonale, że
musi maszerować lub zginąć. Na tym polega szantaż: użytecz�
ność, nawet w najprostszej postaci (jedzenie, mieszkanie) zosta�
ła uwięziona w złudnym bogactwie rozszerzonego przetrwania,
które, z kolei, krzewi złudzenia w dziedzinie nowoczesnej kon�
sumpcji towarów. Tak oto realny konsument staje się konsu�
mentem złudzeń. Towar jest właśnie zmaterializowaną iluzją,
a spektakl - jej ogólnym przejawem.
50
48
Dawniej wartość wymienna zakładała, domyślnie, wartość użyt�
kową. Obecnie, w odwróconej na opak rzeczywistości spekta�
klu, istnienie wartości użytkowej trzeba podawać do publicznej
wiadomości, ponieważ nadmiernie rozwinięta gospodarka to�
warowa likwiduje stopniowo tę wartość, a także dlatego, iż fał�
szywe życie nie może się już obyć bez pseudouzasadnień.
49
Spektakl to druga strona pieniądza: ogólnoabstrakcyjnego
ekwiwalentu wszystkich towarów. O ile jednak pieniądz rządził
społeczeństwem jako wyraz fundamentalnej ekwiwalencji, to
znaczy wymiennego charakteru najrozmaitszych dóbr o niepo�
równywalnej wartości użytkowej, o tyle spektakl jest jego nowo�
czesnym i rozwiniętym uzupełnieniem: przedstawia całokształt
świata towarowego jako ogólny ekwiwalent tego, co społeczeń�
stwo jako całość może zdziałać, i tego, czym może się ono stać.
Spektakl to pieniądz, który jest jedynie oglądany, ponieważ
w nim samym dokonała się już wymiana całej wartości użytko�
wej na całość abstrakcyjnego przedstawienia. Spektakl jest nie
tylko sługą pozornej użyteczności, jest również, sam
w sobie, pozornym używaniem życia.
50
W okresie ekonomi cznej obfitości skoncentrowany rezul�
tat pracy staje się widzialny (devient apparent) i podporządko�
wuje całą rzeczywistość widziadłu (ą l'apparence), które jest je�
go głównym wytworem. Kapitał przestaje być niewidzialnym
centrum zarządzającym sposobem produkcji: jego akumulacja
zaznacza się nawet na peryferiach pod postacią przedmiotów
zmysłowych. Cała przestrzeń społeczna stała się jego portre�
tem.
51
51
Zwycięstwo samoistnej ekonomii jest zarazem zwiastunem jej
klęski*. Rozpętane przez nią siły znoszą bowiem tę ekono�
miczną konieczność, która stanowiła niewzruszoną pod�
stawę wcześniejszych formacji społecznych. Kiedy jej miejsce
zajmuje konieczność ustawicznego rozwoju samej ekonomii,
wówczas zaspokajanie podstawowych, wstępnie rozpoznanych
potrzeb ludzkich zostaje zastąpione nieprzerwanym wytwarza�
niem pseudopotrzeb, sprowadzających się do fałszywej potrzeby
podtrzymywania władzy ekonomii. Samoistna ekonomia oddzie�
la się jednak ostatecznie od głębokich potrzeb o tyle, o ile wyra�
sta ze społ ecznej ni eświ adomości , która, nic o tym nie
wiedząc, podlega ekonomii.  Wszystko, co świadome - zanika.
To, co nieświadome, pozostaje niezmienne. Ale, raz wydobyte
na wierzch, czyż samo, z kolei, nie popada w ruinę?" (Freud).
52
W chwili gdy społeczeństwo odkrywa swoją zależność od eko�
nomii, ekonomia staje się faktycznie zależna od społeczeństwa.
Podziemna potęga, która rozwijała się nieprzerwanie, by zdo�
być w końcu suwerenność, utraciła swoją moc. Gdzie było eko�
nomiczne  to", tam ma być  ja"*. Ten podmiot może się wyło�
nić jedynie ze społeczeństwa, z toczącej się w nim walki. Jego
narodziny są uzależnione od rozstrzygnięcia walki klasowej,
która jest zarówno wytworem, jak i wytwórcą ekonomicznych
podwalin historii.
53
Świadomość pragnienia i pragnienie świadomości łączą się
w projekcie zniesienia klas, czyli ustanowienia całkowitej kon�
troli pracowników nad wszystkimi fazami ich własnego działa�
nia. Przeci wi eńst wem tego projektu jest społeczeństwo
spektaklu, w którym towar przegląda się w stworzonym przez
siebie świecie*.
Rozdział III
JEDNOŚĆ I PODZIAA
W OBR
BIE POZORU
W kraju na froncie filozoficznym rozgorzała nowa polemika.
Dotyczy ona dwóch zasad:  jedno dzieli się na dwa" i  dwa
łączą się w jedno". To spór między zwolennikami i przeciw�
nikami materializmu dialektycznego, starcie dwóch wizji
świata: proletariackiej i burżuazyjnej. Ci, którzy twierdzą, że
rzeczywistością rządzi zasada  jedno dzieli się na dwa" - sto�
ją na stanowisku materializmu dialektycznego; ci zaś, którzy
utrzymują, że naczelna zasada brzmi:  dwa łączą się w jed�
no" - są jego wrogami. Podział między zwolennikami tych
przeciwstawnych poglądów jest wyraz
nie zaznaczony, oba
obozy przytaczają wzajemnie sprzeczne argumenty na po�
parcie swoich tez. Ta polemika odzwierciedla na płaszczyz
�
nie ideologicznej złożoną i zaciętą walkę klas toczącą się
w Chinach i na całym świecie.
Pekiński  Czerwony Sztandar"
z dwudziestego pierwszego września 1964 roku
54
Spektakl, podobnie jak nowoczesne społeczeństwo, jest zara�
zem jednolity i podzielony. Tak jak ono buduje swoją jedność na
rozdarciu. Sprzeczność ta, kiedy ujawnia się w spektaklu, sama
z kolei znajduje swoje zaprzeczenie i ulega odwróceniu, tak iż
ukazywany podział wydaje się jednolity, podczas gdy ukazywa�
na jedność jest podzielona.
55
Konflikt poszczególnych władz, które ukonstytuowały się, żeby
zarządzać jednym i tym samym systemem społeczno-ekono-
micznym, jest oficjalnie przedstawiany jako nieusuwalna
53
sprzeczność, w rzeczywistości jednak odzwierciedla on funda�
mentalną jedność systemu, zarówno w skali całego świata, jak
i w obrębie każdego państwa.
56
Sztuczne, spektakularne walki konkurujących form oddzielonej
władzy są jednocześnie walkami realnymi w tym sensie, że ujaw�
niają nierównomierny i burzliwy rozwój systemu oraz do pew�
nego stopnia sprzeczne interesy klas lub części klas akceptują�
cych system i usiłujących odegrać w nim pierwszoplanową rolę.
Rozwój najnowocześniejszej gospodarki polega na walce roz�
maitych priorytetów; podobnie warunki panujące w krajach ko�
lonialnych, ąuasi-kolonialnych lub totalitarno-biurokratycz-
nych charakteryzują się różnorodnymi formami organizacji
produkcji i sprawowania władzy. Spektakl, powołując się na
rozmaite kryteria, może przedstawiać te poszczególne opozycje
jako całkowicie odmienne formacje społeczne. W istocie są one
jednak wariantami uniwersalnego systemu, poszczególnymi
aspektami jednolitego procesu, który przekształcił całą planetę
w swoje pole działania: kapitalizmu.
57
Społeczeństwo, które wytwarza spektakl, podporządkowuje so�
bie zacofane regiony nie tylko poprzez swoją gospodarczą hege�
monię. Panuje nad nimi j ako społ eczeńst wo spekt a�
klu. Nowoczesne społeczeństwo dokonało już spektakularnego
podboju przestrzeni społecznej wszystkich kontynentów, nawet
tych państw, które nie dysponują jeszcze odpowiednią bazą ma�
terialną. Powołuje klasę panującą i wyznacza jej program.
Przedstawia pseudodobra jako przedmiot pożądania i oferuje
lokalnym rewolucjonistom fałszywe modele rewolucji. Spektakl
charakterystyczny dla biurokratycznej władzy panującej w kilku
uprzemysłowionych państwach jest właśnie elementem spekta-
54
klu całościowego, jego pseudoopozycją i jego podporą. Jeśli
niektóre z lokalnych form spektaklu cechuje totalitarna specja�
lizacja kontroli i komunikacji społecznej, to z perspektywy glo�
balnego funkcjonowania systemu specjalizacje te odgrywają tyl�
ko wyznaczoną im rolę w ramach świ at owego podzi ał u
spekt akul arnych zadań.
58
Aczkolwiek podział spektakularnych zadań jest korzystny dla
panującego porządku jako całości, służy jednak przede wszyst�
kim głównemu biegunowi rozwoju tego porządku. Spektakl wy�
rasta z ekonomicznej obfitości, a jej owoce zdobywają sztur�
mem spektakularny rynek, pomimo wszelkich ideologiczno-po-
licyjnych barier protekcjonistycznych, którymi otaczają się lo�
kalne spektakle marzące o samowystarczalności.
59
Narastająca banali zacj a, która pod postacią migotliwej róż�
norodności spektakularnych rozrywek ogarnia cały nowoczesny
świat, opanowuje go również w każdej z tych poszczególnych
sfer, w których rozwinięta konsumpcja towarów poszerzyła, na
pozór, zakres wyboru ról oraz przedmiotów. Pozostałości religii
i rodziny (która jest wciąż jeszcze podstawowym mechanizmem
dziedziczenia władzy klasowej), jak również pozostałości repre�
sji moralnej, którą te dwie instytucje stosują, dają się doskona�
le pogodzić z pochwałą rozkoszy t ego świata. Ów świat jest
bowiem wytwarzany jako pseudorozkosz, zawierająca w sobie
represję. Błoga akceptacja tego, co istnieje, może przybrać po�
stać czysto spektakularnego buntu: samo niezaspokojenie stało
się bowiem towarem, odkąd ekonomiczna obfitość, rozwijając
swoją produkcję, nauczyła się obrabiać tego rodzaju surowiec.
55
60
Idol, spektakularne przedstawienie żywej istoty ludzkiej, uciele�
śnia dozwoloną rolę*, a więc samą banalność. Jako specjalista
w zakresie pozornych przeżyć (v�cu apparent) idol zachęca in�
nych do utożsamienia się z życiem pozornym (vie apparente)
i płytkim. Taka identyfikacja ma kompensować rozdrobnienie
realnie doświadczane w produkcyjnych specjalizacjach. Funkcja
 gwiazd" polega na nieskrępowanym odgrywaniu rozmaitych
stylów życia i sposobów pojmowania rzeczywistości społecznej.
Ucieleśniają one niedostępny rezultat pracy społecznej, na�
śladując jej produkty uboczne, te zaś zostają w magiczny sposób
wyniesione ponad pracę społeczną i ukazane jako jej cel: wła�
dza i wakacje, decyzja i konsumpcja wyznaczają początek
i kres procesu, który nie podlega dyskusji. Władza polityczna
może się uosobić w jednej pseudogwiez
dzie; gwiazda konsump�
cji może zaś zdobyć, w drodze plebiscytu, pseudowładzę nad
sposobem życia mas. Zachowania gwiazdy są jednak w równie
znikomym stopniu nieskrępowane, jak i urozmaicone.
61
Sługa spektaklu, którego obsadzono w roli gwiazdy, jest przeci�
wieństwem jednostki, to jawny wróg własnej indywidualności
oraz indywidualności innych ludzi. Wchodząc na scenę spekta�
klu jako model identyfikacji, wyzbył się wszelkich jednostko�
wych cech, aby samemu w pełni się utożsamić z powszechnym
posłuszeństwem wobec biegu rzeczy. Każda gwiazda konsump�
cji ucieleśnia wprawdzie jakiś określony typ osobowości, rola
gwiazdy polega jednak przede wszystkim na ukazywaniu, że ta
wyróżniona osobowość ma, na równi z wszystkimi innymi, do�
stęp do pełnej oferty konsumpcyjnej i że czerpie z tego taką sa�
mą satysfakcję jak wszystkie pozostałe osobowości. Każda
gwiazda decyzji musi legitymować się pełnym wachlarzem cnót
i talentów, które w oczach ogółu uchodzą za godne podziwu.
Oficjalne spory między owymi decydentami neutralizuje zatem
ich oficjalne podobieństwo, co jasno wynika z ich domniemanej
56
doskonałości w każdej dziedzinie. Chruszczow został genera�
łem, aby przesądzić losy bitwy pod Kurskiem - nie na polu wal�
ki jednak, lecz podczas obchodów dwudziestej rocznicy bitwy,
kiedy dzierżył już ster władzy. Kennedy był wytrawnym mówcą
nawet po swojej śmierci, o czym świadczy mowa pogrzebowa,
którą wygłosił nad własnym grobem. Przemówienia jego na�
stępcy redagował bowiem nadal Theodore Sorensen, wciąż
w tym samym charakterystycznym stylu, który walnie się przy�
czynił do rozsławienia oratorskich zdolności denata. Wybitne
osoby, w których ucieleśnia się system, są znane z tego, że nie
są tym, kim są; stały się wielkimi ludz
mi* schodząc poniżej po�
ziomu realności cechującej żywot nawet najbardziej pospolite�
go człowieka; wszyscy to wiedzą.
62
Fałszywy wybór, jaki oferuje spektakularna obfitość - wybór
między konkurencyjnymi, aczkolwiek wzajemnie się wspierają�
cymi spektaklami i między wykluczającymi i uzupełniającymi
się wzajemnie rolami (którym sens i substancję nadają najczę�
ściej przedmioty) - przybiera postać walki widmowych jakości,
usiłujących przydać odrobinę blasku temu, co ilościowe i try�
wialne. Tak oto odradzają się archaiczne pseudoopozycje - re�
gionalizmy i rasizm - których funkcja polega na przedstawianiu
zwyczajnej pozycji w hierarchii konsumpcji jako niezwykłego
prymatu ontologicznego. W podobny sposób podsyca się pseu-
doludyczny entuzjazm za pomocą nieistotnych rywalizacji (ta�
kich jak sport wyczynowy czy wybory). Tam, gdzie pojawia się
konsumpcyjna obfitość, fałszywość ról przyjmuje szczególnie ja�
skrawą postać w spektakularnej opozycji między młodzieżą
a dorosłymi. Nikt nie jest wszakże dorosły, nikt bowiem nie jest
panem swojego życia. Młodość zaś - zmiana tego, co istnieje -
nie jest atrybutem osób, które są obecnie niepełnoletnie, prze�
jawia się ona wyłącznie w systemie ekonomicznym, w dynamice
kapitalizmu. To rzeczy królują i to one są młode; wzajemne
się wypierają i nastają po sobie.
57
63
Spektakularne opozycje w rzeczywistości skrywają j edność
nędzy. Rozmaite postacie tej samej alienacji mogą toczyć ze
sobą zaciekle boje, udając skrajny antagonizm, są one bowiem
wyrazem tłumionych wprawdzie, niemniej jednak realnych
sprzeczności. Spektakl przybiera postać skoncent rowaną
lub rozproszoną w zależności od stadium nędzy, którą ma�
skuje i podtrzymuje. W obu wypadkach jest tylko obrazem
szczęśliwego zjednoczenia otoczonego rozpaczą i trwogą w nie�
ruchomym sercu nieszczęścia*.
64
Spektakularność skoncentrowana cechuje przede wszystkim
kapitalizm biurokratyczny, choć bywa również wykorzystywana
jako technika umacniania władzy państwowej w gospodarkach
mieszanych, bardziej zacofanych, jak również w krajach rozwi�
niętego kapitalizmu w chwilach kryzysu. Sama biurokratyczna
własność ma formę skoncentrowaną w tym sensie, że poszcze�
gólni biurokraci uczestniczą w kontrolowaniu globalnej ekono�
mii tylko i wyłącznie pośrednio, jako członkowie biurokratycz�
nej wspólnoty. Formę skupioną przyjmuje również produkcja
towarowa, w państwach biurokratycznych jest ona bowiem sła�
biej rozwinięta: towarem, który biurokracja sobie przywłaszcza,
jest całość pracy społecznej, tym zaś, co biurokracja odsprzeda�
je społeczeństwu, jest jego przetrwanie jako całości. Dyktatura
biurokratycznej ekonomii nie pozostawia wyzyskiwanym ma�
som nawet cienia wyboru, sama bowiem musi decydować
o wszystkim; jakikolwiek wybór dokonany za jej plecami, nieza�
leżnie od tego, czy dotyczyłby preferencji dietetycznych czy mu�
zycznych gustów, pociągałby za sobą zagładę biurokracji. Jej
dyktatura musi się więc bezustannie odwoływać do przemocy.
Na wyobrażenie dobra, które narzuca biurokratyczny spektakl,
składa się wszystko to, co istnieje oficjalnie; owo wyobrażenie
ogniskuje się zazwyczaj wokół jednego człowieka, gwarantują�
cego totalitarną spójność. Każdy musi się magicznie utożsamiać
58
 tym absolutnym idolem albo zginąć. Jest on bowiem panem
z
braku komunikacji swoich współobywateli, heroicznym obra�
zem uzasadniającym absolutny wyzysk: akumulację pierwotną
przyspieszoną za pomocą terroru. Jeśli każdy Chińczyk musi się
uczyć Mao na pamięć i w ten sposób w pełni utożsamić się
z nim, to dlatego, że nie może być niczym innym.
Tam, gdzie rządzi spektakularność skoncentrowana, tam rządzi
policja.
65
Spektakularność rozproszona wiąże się z towarową obfitością,
z niezakłóconym rozwojem nowoczesnego kapitalizmu. Tutaj
każdy poszczególny towar zdobywa uznanie jako jeden z ele�
mentów globalnej produkcji, która, jak zaświadcza spektakl, jej
reklamowy folder, jest godna najwyższego podziwu. Rozbieżne
poglądy rozpychają się na scenie zjednoczonego spektaklu eko�
nomicznej obfitości, a rozmaite towary flagowe snują wzajem�
nie sprzeczne wizje urządzenia życia społecznego. Na przykład
spektakl motoryzacji domaga się usprawnienia ruchu drogowe�
go, co pociągnęłoby za sobą wyburzanie starych dzielnic, spek�
takl samego miasta pragnie zaś zachować te dzielnice w niena�
ruszonym stanie jako atrakcję turystyczną. Już i tak wątpliwe
zaspokojenie potrzeb, które miałoby wynikać z dostępu do
peł nej oferty konsumpcyjnej , okazuje się więc z grun�
tu fałszywe: realny konsument może się bowiem zetknąć bezpo�
średnio tylko z fragmentami tego towarowego szczęścia, frag�
mentami, w których, rzecz jasna, jakość przypisywana całości
nie jest nigdy obecna.
66
Każdy określony towar walczy tylko za siebie, nie uznaje innych,
pragnie panować powszechnie, jakby nie miał rywali. Spektakl
staje się tedy pieśnią epicką o tym starciu, którego nie zdoła
rozstrzygnąć upadek żadnej Troi*. Spektakl nie opiewa już mę-
59
żów ani oręża, lecz jedynie towary i ich namiętności. W tej śle�
pej walce każdy towar, idąc za głosem swoich namiętności,
urzeczywistnia bezwiednie coś wyższego*: towar staje się świa�
tem, co jest równoznaczne z utowarowieniem świata*. Tak oto
za sprawą chytrości t owarowego rozumu* poszcze�
gólne interesy towarów zwalczają się i są skazane na zagładę*,
podczas gdy forma towarowa zmierza ku swemu absolutnemu
urzeczywistnieniu.
67
Zaspokojenie nie płynie już z wartości użytkowej obficie produ�
kowanych towarów, obecnie poszukuje się go zatem w wartości
towarów j ako towarów. Konsumenci z religijną żarliwością
wysławiają suwerenną wolność towarów, których użyteczność
sprowadza się do tego, że są towarami. Środki masowego prze�
kazu zachwalając jakiś konkretny towar, wzniecają błyskawicz�
nie porywy entuzjazmu. Filmy lansują kolejne mody odzieżowe,
czasopisma reklamują kluby, które z kolei zagrzewają do zaku�
pu rozmaitych produktów. Popularność gadżet ów dowodzi,
że gdy coraz więcej towarów jest pozbawionych racji bytu, sama
irracjonalność staje się specjalnym towarem. Reklamowe bre�
loczki nie są dostępne w sprzedaży, otrzymuje się je w prezen�
cie jako dodatek do zakupu artykułów luksusowych lub też po�
zyskuje w drodze wymiany, nawiązując kontakt z innymi kolek�
cjonerami takich skarbów. Przejawia się w tym mistyczne zawie�
rzenie towarowej transcendencji. Kolekcjoner breloczków, wy�
produkowanych po to, by je kolekcjonowano, uzyskuje od�
pust towaru, czcigodną oznakę rzeczywistej obecności towa�
ru pośród wiernych. Urzeczowiony człowiek dumnie prezentu�
je świadectwa swojej zażyłości z towarem. Dawny religijny fety-
szyzm objawiał się niekiedy w szale konwulsjonistów*, pocho�
dach biczowników czy cudownych uzdrowieniach, fetyszyzm to�
warowy budzi chwilami niemniej żarliwy ferwor. Jedyna uży�
teczność, która dochodzi tu jeszcze do głosu - to podstawowa
użyteczność posłuszeństwa.
60
68
Pseudopotrzebom narzucanym przez współczesną konsumpcję
nie można przeciwstawić jakichś potrzeb autentycznych albo
naturalnych pragnień, które nie zostałyby ukształtowane przez
społeczeństwo i jego historię. Towarowa obfitość oznacza jed�
nak radykalne zerwanie z organicznym rozwojem potrzeb spo�
łecznych. Jej mechaniczna akumulacja wyzwala ni eograni �
czoną sztuczność, unicestwiającą wszelkie żywe pragnie�
nia. Kumulatywna potęga samoistnej sztuczności pociąga za so�
bą powszechne zafał szowani e życia społ ecznego.
69
W obrazie ukazującym spełnioną jedność społeczną osiągniętą
dzięki konsumpcji rzeczywisty podział jest tylko czasowo za�
wieszony aż do następnego niespełnienia w sferze konsump�
cji. Każdy kolejny produkt - przedstawiany z namaszczeniem
jako rzecz szczególna, niepowtarzalna i ostateczna - ucieleśnia
nadzieję na fantastyczny skrót, który wiódłby do ziemi obieca�
nej totalnej konsumpcji. Aby masy mogły dać wyraz swojej de�
wocji, wielbiąc przedmiot obdarzony tak niezwykłymi właściwo�
ściami, przedmiot ten musiał jednak zostać wyprodukowany
w skali masowej. Przypomina to szerzącą się modę na kolejne
rzekomo arystokratyczne imiona, którymi w rezultacie będą się
pysznić niemal wszystkie osoby urodzone w tym samym okresie.
Byle jakie produkty cieszą się prestiżem tylko i wyłącznie dlate�
go, iż umieszczono je na chwilę w centrum życia społecznego,
jako ujawnioną tajemnicę ostatecznego celu produkcji. Przed�
miot opromieniony blaskiem spektaklu staje się szary i pospoli�
ty, gdy tylko wpadnie w ręce jakiegoś konsumenta, równocze�
śnie bowiem wpada w ręce wszystkich konsumentów. Zbyt póz
�
no objawia swą fundamentalną nędzę, wynikającą z nędzy spo�
sobu, w jaki został wyprodukowany. W tym momencie już inny
przedmiot stał się heroldem systemu i domaga się posłuchu.
61
70
Oszustwo zaspokojenia samo się demaskuje, musi bowiem sta�
le się odnawiać, nadążać za zmianami produktów i ogólnych
warunków produkcji. To, co chełpiło się tak bezwstydnie swą
ostateczną doskonałością, podlega, jak się okazuje, zmianom -
zarówno w spektaklu rozproszonym, jak i w spektaklu skoncen�
trowanym. Jedynie system ma trwać: Stalinem, jak każdym to�
warem, który wyszedł z mody, poniewierają ci, którzy go wylan-
sowali. Każde kolejne kł amst wo reklamy jest jednocze�
śnie przyznani em się do kłamstwa poprzedniego. Każdy
upadek totalitarnego przywódcy odsłania złudną wspól no-
t ę, która go jednomyślnie popierała, a w rzeczywistości była tyl�
ko zlepkiem odartych ze złudzeń samotności.
71
To, co spektakl przedstawia jako wiecznotrwałe, opiera się na
zmianie i musi się zmieniać wraz ze swą podstawą. Spektakl jest
w swej istocie dogmatyczny, ale nie może się zadowolić żadnym
trwałym dogmatem. Dla spektaklu nic nie jest w stanie spoczyn�
ku, ruch jest dla niego stanem naturalnym, choć najbardziej
przeciwnym jego skłonnościom*.
72
Nierzeczywista jedność proklamowana przez spektakl skrywa
podziały klasowe, na których opiera się rzeczywista jedność ka�
pitalistycznego sposobu produkcji. To, co zmusza wytwórców
do uczestniczenia w budowie świata, jednocześnie wyklucza ich
z niego. To, co łączy ludzi wyzwolonych z ograniczeń lokalnych
i narodowych, oddala ich od siebie nawzajem. To, co domaga
się większej racjonalności, stanowi pożywkę dla irracjonalności
hierarchicznego wyzysku i represji. To, co tworzy abstrakcyjną
władzę społeczną, wytwarza również konkretną społeczną nie�
wolę.
Rozdział IV
PROLETARIAT JAKO PODMIOT
I JAKO PRZEDSTAWIENIE*
Równy dostęp do dóbr i rozkoszy tego świata, obalenie
wszelkiej władzy, zerwanie wszystkich moralnych pęt - oto,
przy bliższym wejrzeniu, cel insurekcji z osiemnastego mar�
ca, a także statut złowrogiego stowarzyszenia, które dostar�
czyło mu armii.
Dochodzenie Komisji Zgromadzenia Narodowego
w sprawie insurekcji z osiemnastego marca*
73
Odkąd burżuazja zwyciężyła w sferze ekonomii, całe życie spo�
łeczne ogarnął rzeczywisty ruch, który znosi stan obecny*. Sta�
ło się to widoczne, gdy owo zwycięstwo znalazło polityczne
przełożenie. Rozwój sił wytwórczych rozbił dawne stosunki pro�
dukcji, wszelki statyczny porządek obrócił się w proch. Wszyst�
ko, co było absolutne, jest teraz historyczne.
74
Ludzie zanurzeni w historii, uczestniczący w jej pracach i wal�
kach, są zmuszeni patrzeć trzez
wym okiem na swoje wzajemne
stosunki*. Ta historia nie ma celów innych niż swoje samoprze-
kształcanie, aczkolwiek ostatnia nieświadoma, metafizyczna
wizja epoki historycznej nadal utożsamia postęp w sferze pro�
dukcji - za którego pośrednictwem historia się rozwijała -
z właściwym celem dziejów. Podmiotem i treścią historii może
być tylko samowytwarzanie człowieka, stającego się panem
i władcą swojego świata - a więc historii - i pojmującego regu�
ły swej gry.
63
75
Walki klasowe długiej epoki rewolucyjnej, którą rozpo�
czyna wzrost potęgi burżuazji, zaogniają się wraz z rozkwitem
myślenia hi st orycznego, dialektyki, refleksji, nie poprze�
stającej już na poszukiwaniu sensu bytu, ale wznoszącej się na
wyższy szczebel poznania: dostrzega ona rozpad wszystkiego, co
jest; i w ruchu rozprasza wszelkie oddzielenie.
76
Hegla nie zadowalało już i nt erpret owani e świat a*, inter�
pretował zmianę świata. Jako że myśl Heglowska j edyni e
i nt erpret ował a tę zmianę, była ona tylko filozoficznym
zwieńczeniem filozofii. Pragnęła zrozumieć świat, który sam
się stwarza. Owo myślenie historyczne jest jeszcze świado�
mością przychodzącą zawsze za póz
no i wygłaszającą swoje sądy
postfestum*. Przezwyciężyło oddzielenie tylko w myśli. Para�
doks tej myśli - polegający na tym, że za sens rzeczywistości
uznaje ona rezultat całego procesu dziejowego, a równocześnie
objawia ów sens proklamując samą siebie zwieńczeniem dziejów
- bierze się stąd, że myśliciel siedemnasto- i osiemnastowiecz�
nych rewolucji mieszczańskich poszukiwał w swojej filozofii p o -
j ednani a z ich rezultatem.  Nawet jako filozofia rewolucji
burżuazyjnej nie wyraża ona całego procesu tej rewolucji, lecz
jedynie ostateczną konkluzję. W tym sensie nie jest to filozofia
rewolucji, ale filozofia restauracji" (Karl Korsh, Thesen uber He�
gel und die Revolution). Hegel spełnił, po raz ostatni, powinność
filozofa,  gloryfikując to, co istnieje"*; dla niego jednak tym, co
istnieje, była już całość procesu historycznego. Myśl pozostawa�
ła na zewnętrz swojego przedmiotu, aby to zamaskować, na�
leżało ją utożsamić z przedustawnym projektem Ducha, absolut�
nego bohatera, który uczynił to, co chciał, chciał tego, co uczy�
nił*, i odniósł ostateczne zwycięstwo zbiegające się z teraz
niej�
szością. Tak więc filozofia dogasająca w myśleniu historycznym
nie może już wielbić swojego świata inaczej, niż wypierając się
go; żeby zabrać głos, musi bowiem wpierw założyć, że ta totalna
64
historia, do której wszystko sprowadziła, dobiegła już końca
i uznać posiedzenie jedynego trybunału, w którym prawda może
ogłosić swój wyrok, za zamknięte*.
77
Kiedy proletariusze dowodzą w praktyce, że owo myślenie hi�
storyczne nie uległo zapomnieniu, podważenie jego konkl u-
z j i jest jednocześnie potwierdzeniem jego metody.
78
Myślenie historyczne, aby przetrwać, musi stać się myśleniem
praktycznym; a praktyka proletariatu jako klasy rewolucyjnej
nie może być niczym innym jak historyczną świadomością od�
działującą na całość swojego świata. Wszystkie teoretyczne nur�
ty rewol ucyj nego ruchu robotniczego wywodzą się z kry�
tycznej konfrontacji z myślą Heglowską, dotyczy to zarówno
Marksa, jak i Stirnera czy Bakunina.
79
Nierozerwalna więz
łącząca teorię Marksa z metodą Heglow�
ską sama z kolei nie daje się oddzielić od rewolucyjnego charak�
teru tej teorii, a więc od jej prawdy. To właśnie pod tym wzglę�
dem zależność Marksa od Hegla była dość powszechnie lekce�
ważona lub niewłaściwie rozumiana albo też piętnowana jako
słabość tego, co wyradzało się w marksistowską dokt rynę.
Bernstein doskonale ukazał ową więz
łączącą metodę dialek�
tyczną z zaj mowani em st anowi ska w kluczowych wyda�
rzeniach historycznych; w Zasadach socjalizmu i zadaniach so�
cjalnej demokracji gani, jako pozbawioną naukowych podstaw,
zawartą w Manifeście z 1847 roku* prognozę rychłego wybuchu
rewolucji proletariackiej w Niemczech:  Czemu Marks, który
miał już wówczas za sobą gruntowne studia ekonomiczne, po�
padł w tak błędną historyczną autosugestię, godną lichego poli-
65
tycznego wizjonera? Omamił go niewątpliwie wpływ antytetycz-
nej dialekty ki heglowskiej, wpływ, spod którego ani Marks, ani
Engels nigdy nie zdołali się wyzwolić".
80
Przeprowadzone przez Marksa odwróceni e, mające ocalić
myśl okresu rewolucji burżuazyjnych przez jej przeniesienie
w nowy kontekst, nie polegało na trywialnym zastąpieniu mate-
rialistycznym rozwojem sił wytwórczych pochodu Heglowskiego
ducha, który zmierzał, poprzez dzieje, na spotkanie z samym
sobą - Ducha, którego obiektywizacja była tożsama z jego wy�
obcowaniem i którego historyczne rany nie pozostawiały żad�
nych blizn*. Rzeczywista historia nie ma już końca. Marks
obalił stanowisko Hegla oddzi el one od wydarzeń. Teoria
przestała być kont empl acj ą jakiegoś ostatecznego, ze�
wnętrznego czynnika, miała odtąd poznawać tylko to, co sama
tworzy. Można powiedzieć, że to właśnie kontemplacja rozwo�
ju ekonomii w panującej myśli obecnego społeczeństwa stano�
wi ni eodwróconą spuściznę ni edi al ekt ycznego as�
pektu Heglowskiej próby stworzenia holistycznego systemu:
jest to aprobata pozbawiona wymiaru pojęciowego, nie musi już
czerpać uzasadnienia z heglizmu, gdyż wysławiany przez nią
ruch jest już tylko tą bezmyślną sferą, której mechaniczny roz�
wój rzeczywiście góruje nad wszystkim. Projekt Marksa sprowa�
dzał się do świadomego tworzenia historii. Zasadę ilościową
rządzącą ślepym rozwojem czysto ekonomicznych sił wytwór�
czych należało zastąpić historycznym, jakościowym odzyskiwa�
niem świata. Krytyka ekonomii politycznej była pierwszym aktem
tego końca prehi st ori i :  Ze wszystkich narzędzi produkcji
największą siłą wytwórczą jest sama klasa rewolucyjna"*.
81
Tym, co ściśle wiąże teorię Marksa z myślą naukową, jest racjo�
nalne ujmowanie sił rzeczywiście działających w społeczeń-
66
stwie. Teoria ta wykracza jednak poza myśl naukową, która jest
w niej wprawdzie zachowana, ale tylko o tyle, o ile została prze�
zwyciężona*; chodzi o zrozumienie walki, nie zaś praw.
 Znamy tylko jedną, jedyną naukę, naukę historii" - głosi Ide�
ologia niemiecka.
82
Epoka burżuazyjna, której marzy się naukowo ugruntowana hi�
storia, nie dostrzega faktu, że same podstawy nauki, którą moż�
na by wykorzystać w tym celu, wyłoniły się właśnie w toku roz�
woju ekonomii. Historia zależy zaś ściśle od owej nauki tylko
w takim stopniu, w jakim pozostaje histori ą gospodar�
czą. W obserwacjach naukowych wpływ czynników historycz�
nych na samą gospodarkę - globalny proces, który przekształca
swoje wyjściowe założenia naukowe - był zresztą najczęściej
lekceważony, o czym może świadczyć druzgocąca porażka so�
cjalistycznych kalkulacji, mających precyzyjnie opisywać perio-
dyczność kryzysów. Odkąd nieustanna interwencja państwa
zdołała zrównoważyć skutki tendencji kryzysowych, pokrewny
typ rozumowania dopatruje się w tej równowadze ostatecznej
ekonomicznej harmonii. Projekt przezwyciężenia ekonomii
i zawładnięcia historią powinien wprawdzie poznać - oraz od�
zyskać - naukę o społeczeństwie, on sam nie może być jednak
naukowy. Rewolucyjny punkt widzenia pozostaje jeszcze
burżuazyjny, jeśli wierzy, że dzięki naukowemu poznaniu
zdoła zapanować nad obecną historią.
83
Utopijne nurty socjalizmu wyrastają historycznie z krytyki ist�
niejącej organizacji społecznej; określenie ich mianem utopij�
nych jest zasadne nie dlatego, iżby odrzucały naukę, ale dlate�
go, że odrzucają historię - to znaczy toczącą się walkę, a także
ruch czasu wykraczający poza niewzruszoną doskonałość postu�
lowanego szczęśliwego społeczeństwa. Myśliciele utopijni byli
67
całkowicie zależni od myśli naukowej ukształtowanej w po�
przednich stuleciach, poszukiwali zwieńczenia jej ogólnego sys�
temu racjonalnego. Nie uważali się za bezbronnych proroków*,
wierzyli bowiem w społeczną potęgę dowodów naukowych,
a nawet, w przypadku saintsimonizmu, w dojście nauki do wła�
dzy. W jakiż sposób, pyta Sombart,  można by zdobyć walką to,
co powinno zostać dowiedzione?". Utopiści usiłowali ująć
rzeczywistość społeczną w sposób naukowy, nie pojmowali jed�
nak, że pewne grupy społeczne są zainteresowane utrwalaniem
istniejącego porządku, dysponują wystarczającymi siłami, aby
go bronić oraz formami fałszywej świadomości, które odpowia�
dają takiemu stanowisku. Tak więc naukowa świadomość utopi�
stów pozostała daleko w tyle za historycznym rozwojem samej
nauki, rozwojem w dużej mierze ukierunkowanym przez za�
pot rzebowani e społ eczne związane ze wspomnianymi
czynnikami, które decydowały nie tylko o tym, jakie wnioski są
możliwe do przyjęcie, ale również o tym, co może być w ogóle
przedmiotem badań. Socjaliści utopijni byli więz
niami po�
rządku wykł adu prawdy naukowej , pojmowali tę
prawdę na gruncie jej czysto abstrakcyjnego obrazu, który
ukształtował się we wcześniejszych etapach rozwoju społeczne�
go. Jak zauważył Sorel, utopiści w swojej próbie wykrycia i wy�
kazania praw społecznych wzorowali się na ast ronomi i . An-
tyhistoryczna harmonia, o której marzą, wyrasta z próby zasto�
sowania w badaniach społecznych nauki najmniej zależnej od
historii. W opisach tej harmonii pobrzmiewa naukowa bez�
stronność newtonizmu, a nieustannie postulowana wieczna
szczęśliwość  odgrywa w ich nauce społecznej taką rolę, ja�
ka w klasycznej mechanice przypada bezwładności" (Mat�r�aux
d'une th�or�e du proletariat).
84
To właśnie naukowodeterministyczny aspekt teorii Marksow-
skiej uczynił ją podatną na  ideologizację", proces, który roz�
począł się jeszcze za życia Marksa, a następnie się nasilił, wy�
paczając teoretyczną spuściznę pozostawioną przez Marksa ru-
68
chowi robotniczemu. Wkroczenie podmiotu historii odkłada
się stale na póz
niej, a w samej ekonomii, jako nauce par excel�
lence historycznej, zaczęto coraz gorliwiej szukać gwarancji
nieubłaganego obalenia jej władzy. Tym samym praktyka rewo�
lucyjna, która jest jedyną prawdą tej negacji, zostaje usunięta
z pola widzenia teorii. Należy tedy cierpliwie studiować rozwój
gospodarczy i z iście Heglowskim spokojem godzić się na towa�
rzyszące temu rozwojowi cierpienia, a więc w rezultacie na
 wybrukowane dobrymi chęciami piekło". Kolejni  profesoro�
wie rewolucji" odkrywają, że świ adomość pojawia się
zawsze zbyt wcześnie* i należy ją dopiero starannie wy�
edukować.  Historia wykazała, iż zarówno my, jak i ci wszyscy,
którzy myśleli w ten sposób, nie mieli racji. Wykazała ona, że
rozwój ekonomiczny na kontynencie europejskim nie dojrzał
jeszcze bynajmniej do tego, by można było usunąć produkcję
kapitalistyczną [...]"*, oznajmi Engels w roku 1895. Marks
przez całe życie starał się zachować spójność swojej teorii, ale
w porządku wykładu jego teoria przeniosła się na t eren
panującej myśli, krystalizując się w formie krytyk poszczegól�
nych dyscyplin, zwłaszcza zaś fundamentalnej nauki społeczeń�
stwa burżuazyjnego - ekonomii politycznej. Właśnie ta zubo�
żała postać, uznana póz
niej za ostatecznie ukształtowaną teo�
rię, wyrodziła się w  marksizm".
85
Niedostatki teorii Marksa są oczywiście tożsame z niedostatka�
mi rewolucyjnej walki proletariatu jego epoki. Niemiecka kla�
sa robotnicza poniosła porażkę w 1848 roku; Komuna Paryska
zginęła w osamotnieniu. Rewolucyjna teoria nie mogła więc
w pełni się urzeczywistnić. Konieczność jej obrony i precyzo�
wania poprzez oderwaną pracę uczonego w zaciszu British
Museum musiała wypaczyć samą teorię. To właśnie naukowe
wnioski dotyczące dalszego rozwoju klasy robotniczej oraz or�
ganizacyjna praktyka rzekomo płynąca z tych wniosków staną
się, w bardziej rozwiniętych stadiach, przeszkodą dla świado�
mości proletariackiej.
69
86
Teoretyczna słabość naukowej obrony rewolucji proletariac�
kiej polega na tym, że zarówno w treści, jak i w formie wykładu
obrona ta każe proletariatowi naśladować burżuazję w kwe�
stii rewol ucyj nego zdobywani a władzy.
87
Próba wykazania naukowej prawomocności władzy proletariac�
kiej na podstawie powt arzaj ących się precedensów za�
ciemnia, od Manifestu komunistycznego począwszy, historyczne
myślenie Marksa, narzucając l i nearny obraz rozwoju sposo�
bów produkcji, napędzanego walkami klasowymi, które kończy�
łyby się nieuchronnie  rewolucyjnym przeobrażeniem całego
społeczeństwa albo wspólną zagładą walczących klas"*. A prze�
cież w rzeczywistej historii  azjatycki sposób produkcji", jak to
zresztą odnotował sam Marks, trwał w niewzruszonej postaci
pomimo starć klasowych, podobnie też powstania chłopów
pańszczyz
nianych nigdy nie pokonały baronów, a bunty staro�
żytnych niewolników - ludzi wolnych. Linearny schemat nie
uwzględnia faktu, że burżuazj a to j edyna zwycięska
klasa rewol ucyj na w dzi ej ach i że tylko w jej przypad�
ku zdobywanie władzy nad społeczeństwem jest zarazem wa�
runkiem i następstwem rozwoju gospodarczego. Podobne
uproszczenie sprawiło, że Marks nie docenił ekonomicznej roli
państwa w zarządzaniu społeczeństwem klasowym. Jeśli wstę�
pująca burżuazja wyzwalała, jak mogło się wydawać, gospodar�
kę od państwa, to czyniła to jedynie w takiej mierze, w jakiej
dawne państwo stanowiło narzędzie klasowego ucisku w sta�
tycznej gospodarce. Burżuazja rozwinęła swoją potęgę
gospodarczą w średniowiecznym okresie osłabienia państwa
i feudalnego rozdrobnienia wzajemnie równoważących się
władz. Nowoczesnym państwom, które zaczęły wspierać rozwój
burżuazji poprzez politykę merkantylistyczną, a w dobie lesefe�
ryzmu stały się jej państwami , miała jednak przypaść
w udziale zasadnicza rola w racjonalnym zarządzaniu proce-
70
sem gospodarczym. Marks analizując bonapartyzm, uka�
zał zresztą zalążek nowoczesnej biurokracji etatystycznej, fuzję
kapitału i państwa, wyłanianie się  władzy państwowej, [która]
przybierała coraz bardziej charakter władzy publicznej służącej
do ucisku pracy, charakter machiny panowania klasowego"*.
W tym okresie burżuazja zrezygnowała z wszelkiego życia histo�
rycznego, które nie dałoby się sprowadzić do ekonomicznej hi�
storii rzeczy i zgodziła się nawet  być na równi z innymi klasa�
mi skazana na nicość polityczną"*. Położono wówczas społecz�
no-polityczne podwaliny pod nowoczesny spektakl, który, nega�
tywnie, czyni z proletariatu j edynego pr et endent a do
życia hi st orycznego.
88
Jedyne klasy rzeczywiście odpowiadające teorii Marksa, klasy
czyste, wyraz
nie wyodrębnione, wokół których ogniskuje się
analiza przeprowadzona w Kapitale, a więc burżuazja i proleta�
riat, są również jedynymi rewolucyjnymi klasami w historii, acz�
kolwiek działają w zasadniczo odmiennych warunkach: rewolu�
cja burżuazyjna już się dokonała; rewolucja proletariacka sta�
nowi dopiero projekt, projekt zrodzony wprawdzie z poprzed�
niej rewolucji, ale różniący się od niej jakościowo. Nie docenia�
jąc należycie orygi nal ności historycznej roli burżuazji,
przesłania się jednocześnie konkretną oryginalność projektu
proletariackiego, który nie zdoła niczego osiągnąć, jeśli nie wy�
stąpi pod własnym sztandarem i nie pozna  ogromu własnych
swych celów"*. Burżuazja mogła zagarnąć władzę jako klasa
rozwoju gospodarczego. Proletariat, aby zdobyć władzę, musi
stać się klasą świadomości. Rozwój sił wytwórczych nie
zdoła mu zapewnić takiej władzy, nawet drogą okrężną, a więc
przez dotkliwe wywłaszczenie, które za sobą pociąga. Zdobywa�
nie władzy państwowej na jakobińską modłę nie może być na�
rzędziem walki proletariatu. Nie potrzebuje on żadnej ideologii
nadającej pozór powszechności partykularnym, cząstkowym ce�
lom, nie należy bowiem do niego żadna cząstkowa rzeczywi�
stość, którą mógłby chcieć ocalić*.
71
89
Marks w pewnym okresie swojego zaangażowania w walkę pro�
letariatu pokładał zbyt wielkie nadzieje w naukowych przewidy�
waniach, tak iż stworzył intelektualne podstawy dla złudzeń
ekonomizmu, mimo to sam, jak wiadomo, nigdy tym złudze�
niom nie uległ. Siódmego grudnia 1867 roku wysłał Engelsowi
napisaną przez siebie krytyczną recenzję Kapitału, prosząc przy�
jaciela, aby opublikował ją w prasie jako dzieło wnikliwego
przeciwnika. Marks przedstawił w niej w sposób klarowny ogra�
niczenia własnej nauki:  subiektywna tendencja autora - być
może, iż jego stanowisko partyjne i przeszłość krepowały go
i zmuszały do tego - tzn. sposób, w jaki rysuje on sobie lub in�
nym końcowy rezultat dzisiejszego ruchu, dzisiejszego procesu
społecznego, nie ma nic wspólnego z jego właściwym wywo�
dem"*. Tak więc Marks piętnując  tendencyjne wnioski" swo�
ich obiektywnych analiz i poprzez ironiczne  być może" odno�
szące się do pozanaukowych przesłanek jego dzieła, ujawnia
jednocześnie metodologiczne założenia pozwalające połączyć
te dwa aspekty.
90
Zespolenie poznania i działania musi się dokonać w samej wal�
ce historycznej, gdy każdy z tych członów znajdzie w drugim
gwarancję swojej prawdy. Klasa robotnicza konstytuuje się jako
podmiot poprzez organizację walk rewolucyjnych i organizację
społeczeństwa w momenci e rewolucyjnym: tu właśnie
muszą zaistnieć prakt yczne warunki świadomości,
w których teoria praxis znajduje swoje potwierdzenie, stając się
teorią praktyczną*. W okresie narodzin ruchu robotniczego,
a więc wtedy, gdy teorię rewolucyjną nadal cechowała jednoli�
tość odziedziczona po myśli historycznej - myśli, którą teoria ta
miała za zadanie rozwinąć, to znaczy urzeczywistnić w jednoli�
tej praktyce historycznej - ta centralna kwestia organizacyjna
była całkowicie lekceważona. Teoria rewolucyjna potraktowała
to zagadnienie w sposób mętny i niespójny, a w rezultacie się-
72
gnęła po hierarchiczną i etatystyczną taktykę, która sprawdziła
się w rewolucjach burżuazyjnych. Formy organizacji ruchu ro�
botniczego, wyrosłe na gruncie tego teoretycznego zaślepienia,
przyczyniły się z kolei do zaniku jednolitej teorii, rozbijając ją
na poszczególne dyscypliny specjalistycznej i cząstkowej wiedzy.
Ta ideologiczna alienacja teorii zdradziła jednolitą myśl histo�
ryczną i nie może już dostrzec w spontanicznych walkach robot�
ników praktycznego potwierdzenia tej myśli; przyczynia się je�
dynie do tłumienia zarówno samych tych walk, jak i pamięci
o nich. Formy historyczne wyłonione w toku walki są właśnie
tym praktycznym środowiskiem, bez którego teoria nie mogła
być jeszcze prawdziwa. Stanowią wymóg teorii, ale wymóg teo�
retycznie nie sformułowany. Rady del egat ów nie były teo�
retycznym wynalazkiem, najwznioślejszą prawdą teoretyczną
Międzynarodowego Stowarzyszenia Robotników było samo je�
go istnienie, jego praca*.
91
Dzięki pierwszym zwycięstwom odniesionym w praktycznej
walce Międzynarodówka wyzwalała się stopniowo spod męt�
nych wpływów panującej ideologii, jakim początkowo ulegała.
Porażka oraz represje, które na nią niebawem spadły, sprawiły
jednak, że na pierwszy plan wysunął się konflikt między dwiema
koncepcjami rewolucji proletariackiej. Każda z nich zawierała
pewne cechy aut oryt arne, prowadzące do porzucenia pro�
jektu świadomego samowyzwolenia proletariatu. Spór między
marksistami a bakuninowcami, jak się okazało niemożliwy do
zażegnania, dotyczył zasadniczo dwóch kwestii: problemu wła�
dzy w społeczeństwie rewolucyjnym oraz aktualnej organizacji
ruchu; w zależności od tego, o której kwestii dyskutowali, ad�
wersarze zamieniali się w pewnym sensie stanowiskami. Baku�
nin zwalczał fałszywą koncepcję zakładającą możliwość obale�
nia klas poprzez autorytarne wykorzystanie władzy państwowej,
ostrzegał, że doprowadzi to do powstania biurokratycznej klasy
panującej i dyktatury osób  najbardziej uczonych" (lub tych,
które będą za takie uchodzić). Marks, wychodząc z założenia,
73
że dwa nierozłączne procesy, to jest dojrzewanie sprzeczności
ekonomicznych i postęp demokratycznej edukacji robotników,
ograniczą rolę proletariackiego państwa do fazy przejściowej
niezbędnej dla uprawomocnienia nowych, wyznaczonych przez
czynniki obiektywne, stosunków społecznych, piętnował Baku�
nina i jego stronników jako autorytarną elitę spiskowców, która
stawia się z rozmysłem ponad Międzynarodówką i powzięła
ekstrawagancki zamysł narzucenia społeczeństwu nieodpowie�
dzialnej dyktatury najzagorzalszych rewolucjonistów (lub tych,
którzy sami się za takich podają). Nie ulega wątpliwości, że gdy
Bakunin rekrutował swoich zwolenników, przyświecała mu taka
właśnie wizja:  Pośród ludowej burzy winniśmy być niczym nie�
widzialni sternicy, kierować rewolucją nie na mocy jawnej wła�
dzy, ale przez zbiorową dyktaturę wszystkich członków al i an�
su. Będzie to dyktatura wyzbyta odznaczeń, oficjalnych tytułów
czy praw, nie mająca znamion władzy i przez to właśnie potęż�
niejsza"*. Tak oto starły się dwie i deol ogi e rewolucji prole�
tariackiej. Choć każda z nich niosła w sobie częściowo prawdzi�
wą krytykę społeczną,, utraciły jednolitość myślenia historycz�
nego i usiłowały się przedzierzgnąć w ideologiczny aut ory�
tet. Potężne organizacje, takie jak Socjaldemokratyczna Partia
Niemiec czy Iberyjska Federacja Anarchistyczna (FAJ), wiernie
służyły jednej lub drugiej z tych ideologii; a skutki zawsze od�
biegały daleko od oczekiwań.
92
Z założenia, że cel rewolucji proletariackiej można osią-
gniąć natychmiast , wynika zarówno wielkość, jak i słabość
walki anarchistycznej (walki realnej: trudno bowiem traktować
poważnie roszczenia rozmaitych wariantów anarchoindywidu-
alizmu). Z historycznej myśli nowożytnych walk klasowych
anarchokolektywizm zachowuje tylko konkluzję i żąda jej na�
tychmiastowego wcielenia w życie, co przejawia się również
w jawnej pogardzie, którą żywi dla metody. Anarchizm krytyko�
wał walkę polityczną w sposób abstrakcyjny, opowiadał
się za walką ekonomiczną ponieważ żywił złudną wiarę w moż-
74
liwość osiągnięcia ostatecznego zwycięstwa na tym terenie, gdy
tylko wybuchnie strajk powszechny lub powstanie ludowe.
Anarchi ści chcą urzeczywi st ni ć pewien ideał*.
Anarchizm to jeszcze i deol ogi czna negacja państwa
i klas - społecznych warunków istnienia oddzielonej ideologii.
Jest to i deol ogi a czystej wolności, która zrównuje
wszystko i usuwa wszelką ideę historycznego zła. Dzięki tej per�
spektywie, jednoczącej wszystkie cząstkowe żądania, anarchizm
mógł się szczycić tym, że uosabia odrzucenie wszelkich istnieją�
cych warunków, nie zasklepiając się w jakiejś wyróżnionej spe�
cjalizacji krytycznej. Rozpatrując owo zjednoczenie z punktu
widzenia absolutu, to znaczy przed jego realnym urzeczywist�
nieniem i podług indywidualnych fantazji, skazał się jednak na
ewidentny brak spójności. Anarchizm zadowala się ciągłym po�
wtarzaniem - i rzucaniem na szale w czasie każdej konkretnej
walki - swojej prostej, wszechobejmującej tezy, gdyż ową funda�
mentalną tezę od samego początku utożsamiał z ostatecznym
zwieńczeniem ruchu. Widać to wyraz
nie w wypowiedzi Bakuni�
na z 1873 roku, kiedy to postanowił wystąpić z Federacji Juraj�
skiej:  W ciągu ostatnich dziewięciu lat w łonie Międzynaro�
dówki wysunięto tyle idei, że można by z nawiązką zbawić świat,
gdyby tylko same idee mogły go zbawić. Próżno szukać śmiałka,
który zdołałby wymyślić jakąś kolejną ideę. Czas idei przeminął,
nadszedł czas faktów i czynów". Nie ulega wątpliwości, że w sta�
nowisku tym odzwierciedla się wyrosłe z historycznej myśli pro�
letariatu przeświadczenie, iż idee muszą się stać praktyczne;
stanowisko to wykracza jednak poza teren historii, zakłada bo�
wiem, że stosowne formy tego przejścia do praktyki zostały już
odkryte i nigdy się nie zmienią.
93
Anarchiści wyróżniali się zdecydowanie na tle całego ruchu re�
wolucyjnego własnymi ideologicznymi przekonaniami. W swo�
ich szeregach odtworzyli podział kompetencji, umożliwiając
propagandystom i obrońcom ideologii wolnościowej sprawowa�
nie nieformalnej władzy w organizacjach anarchistycznych. Owi
75
specjaliści byli przeważnie wyjątkowo mierni, jako że ich dzia�
łalność intelektualna sprowadzała się zasadniczo do powtarza�
nia bez końca kilku ostatecznych prawd. Ideologiczny nacisk na
jednomyślność w podejmowaniu decyzji prowadził często do te�
go, że o wszystkim rozstrzygali specjaliści od spraw
wolności, nie podlegający żadnej kontroli. Anarchizm rewo�
lucyjny liczy na to, że wyzwolone masy wykażą się podobną jed�
nomyślnością, osiągniętą takimi samymi środkami. Co więcej,
nie rozumie on, że mniejszość zjednoczona w walce działa
w zgoła innych warunkach niż społeczeństwo wolnych jedno�
stek; był to jeden z głównych czynników odpowiedzialnych za
podziały w anarchistycznych szeregach w chwilach rzeczywiste�
go podejmowania zbiorowych decyzji, jak to pokazują niezli�
czone powstania anarchistyczne w Hiszpanii, powstrzymywane
i tłumione na szczeblu lokalnym.
94
Autentyczny anarchizm pielęgnował, mniej lub bardziej otwar�
cie, złudną wiarę w rychły wybuch rewolucji, która odnosząc na�
tychmiastowe zwycięstwo, dowiedzie słuszności ideologii anar�
chistycznej oraz praktycznej formy organizacji wynikającej z tej
ideologii. Anarchizm rzeczywiście pokierował w 1936 roku rewo�
lucją społeczną - tworząc najwyraz
niejszy ze wszystkich dotych�
czasowych zarys władzy proletariackiej. Należy jednak zauważyć,
że nawet w tym wypadku rozpoczęcie powstania było aktem
obrony przed wojskowym pronunciamento. Ponadto, jako że re�
wolucja nie zatryumfowała w ciągu pierwszych dni (siły franki-
stowskie kontrolowały bowiem połowę kraju i otrzymywały silne
wsparcie z zagranicy, poza Hiszpanią międzynarodowy ruch ro�
botniczy był już wówczas pokonany, a sam obóz republikański
składał się po części z sił burżuazyjnych oraz etatystycznych par�
tii robotniczych), zorganizowany ruch anarchistyczny nie potrafił
wykorzystać połowicznych zwycięstw rewolucji ani nawet ich bro�
nić. Jego uznani przywódcy zostali ministrami i zakładnikami
państwa burżuazyjnego, które zwalczało rewolucję, a tym samym
zaprzepaściło szanse na zwycięstwo w wojnie domowej.
76
95
 Marksizm ortodoksyjny" II Międzynarodówki to naukowa ide�
ologia rewolucji socjalistycznej, ideologia utożsamiająca całą
swoją prawdę z obiektywnymi procesami gospodarczymi oraz
ze stopniowym uświadamianiem sobie nieuchronności tych pro�
cesów przez klasę robotniczą, którą wychowuje partia. W tej
ideologii odnajdujemy charakterystyczną dla socjalizmu utopij�
nego wiarę w moc pedagogicznej perswazji, towarzyszy jej jed�
nak kont empl acyj ne odniesienie do biegu dziejów: w owej
postawie zaciera się zarówno Heglowski wymiar całościowej hi�
storii, jak i zastygłe wyobrażenie całości obecne w krytyce uto�
pijnej (w najdoskonalszej postaci u Fouriera). To właśnie
z przyjęcia takiej naukowej postawy - która, dla równowagi,
mogła jedynie zaproponować wybory moralne - płyną niedo�
rzeczne uwagi Hilferdinga, jakoby uznanie nieuchronności so�
cjalizmu nie dostarczało  wskazówek na temat praktycznego
stanowiska, które należy zająć. Rozpoznać jakąś konieczność
jest bowiem czymś zgoła innym, niż oddać się na usługi tej ko�
nieczności" (Kapitał finansowy). Ci, którzy nie zrozumieli, że
zarówno dla Marksa, jak i dla rewolucyjnego proletariatu cało�
ściowe myślenie historyczne jest ni erozerwal ni e związa�
ne z prakt ycznym stanowi ski em, kt óre należy
z aj ąć, padli, rzecz jasna, ofiarą praktycznej postawy, którą tym
samym przyjęli.
96
Ideologia organizacji socjaldemokratycznej podporządkowała
tę organizację władzy profesorów wychowujących klasę ro�
botniczą, a przyjęta forma organizacji doskonale odpowiadała
temu biernemu pobieraniu nauk. Udział socjalistów z II Mię�
dzynarodówki w walkach politycznych i ekonomicznych był
wprawdzie realny, lecz z gruntu niekrytyczny. Była to jawnie re-
formistyczna działalność podjęta w imię zł udzeni a rewo�
lucyjnego. Ideologię rewolucyjną unicestwił tryumf tych,
którzy występowali pod jej sztandarem. Socjalistycznych po-
77
słów i dziennikarzy, oderwanych od bazy robotniczej, pociągał
mieszczański tryb życia, pociągał tym silniej, że wywodzili się
przeważnie ze środowiska mieszczańskiej inteligencji. Biuro�
kracja związkowa werbowała robotników zaangażowanych
w walkę przemysłowego proletariatu i przekształcała ich w bro�
kerów handlujących siłą roboczą, którą, jak każdy towar, nale�
żało sprzedać za  uczciwą" cenę. Aby poczynania tych wszyst�
kich osób mogły zachować choćby pozór działalności rewolucyj�
nej, kapitalizm musiałby się raptem okazać niezdolny do udz
wi�
gnięcia ich ekonomicznego reformizmu, pomimo iż doskonale
tolerował jego polityczny wyraz - legalistyczną agitację. Socjali�
styczna nauka zapewniała, że kapitalizm nie udz
wignie takiego
ciężaru, ale historia wciąż zadawała jej kłam.
97
Bernstein starał się uczciwie przedstawić tę sprzeczność (ze
wszystkich socjaldemokratów był bowiem osobą najmniej skrę�
powaną polityczną ideologią, za to najotwarciej opowiadającą
się za burżuazyjną metodologią naukową), jej istnienie wykazał
również reformizm angielskich robotników, obywających się
bez jakiejkolwiek ideologii rewolucyjnej, ale ostatecznie po�
twierdził je dopiero sam rozwój historyczny. Bernstein, który
w innych kwestiach nie był tak przenikliwy, odsłonił fałszywość
tezy głoszącej, że kryzys kapitalistycznego systemu produkcji
dokona cudu i pchnie do rewolucyjnego czynu socjalistów, któ�
rzy godzą się odziedziczyć rewolucję tylko na mocy takiego na�
maszczenia. Głęboki wstrząs społeczny wywołany I wojną świa�
tową przyczynił się wprawdzie do radykalizacji nastrojów, udo�
wodnił jednak dwukrotnie, że przywódcy socjaldemokracji nie
wychowali rewolucyjnie niemieckich proletariuszy, nie uczy�
nili z nich t eoret yków: po raz pierwszy, gdy olbrzymia
większość członków partii opowiedziała się za imperialistyczną
wojną; po raz wtóry, gdy ta sama większość po klęsce Niemiec
zmiażdżyła rewolucjonistów ze Związku Spartakusa. Były ro�
botnik Ebert widocznie wierzył jeszcze w grzech, skoro głosił,
że nienawidzi rewolucji  jak grzechu". Tenże przywódca okazał
78
się doskonałym prekursorem r epr ezent ant ów socjali �
zmu - którzy mieli niebawem wystąpić jako nieprzejednani
wrogowie proletariatu, nie tylko rosyjskiego - trafnie formułu�
jąc program tej nowej alienacji:  Socjalizm to wytężona praca".
98
Jako myśliciel marksistowski Lenin był po prostu konsekwent�
nym i wi ernym kautskistą, usiłującym zastosować i de�
ologię rewolucyjną  marksizmu ortodoksyjnego" w wa�
runkach rosyjskich, warunkach uniemożliwiających prowadze�
nie działalności reformistycznej, którą, dla równowagi, zalecała
II Międzynarodówka. Zewnęt rzne kierowanie proletaria�
tem za pośrednictwem podziemnej i zdyscyplinowanej partii
podporządkowanej intelektualistom -  zawodowym rewolucjo�
nistom" - przeradza się w prawdziwą profesję, która nie chce
mieć nic wspólnego z karierami dostępnymi w zarządzaniu spo�
łeczeństwem kapitalistycznym (ustrój polityczny caratu nie
mógł zresztą zaoferować takich karier, możliwych jedynie w wa�
runkach rozwiniętej władzy burżuazyjnej). Staje się ona zatem
profesją t ot al nego panowani a nad społeczeństwem
99
Wraz z wojną, która pociągnęła za sobą upadek międzynarodo�
wej socjaldemokracji, autorytarny radykalizm ideologiczny bol�
szewików rozprzestrzenił się po całym świecie. Krwawy kres de�
mokratycznych złudzeń ruchu robotniczego przeobraził bo�
wiem cały świat w Rosję, a bolszewizm, królujący nad pierw�
szym rewolucyjnym wstrząsem, jaki zrodziła ta burzliwa epoka,
zaproponował proletariuszom wszystkich krajów, by przyjęli za
wzór jego hierarchiczno-ideologiczny model organizacji
i  przemówili po rosyjsku" do klasy panującej. Lenin nie kryty�
kował marksizmu II Międzynarodówki za to, że był rewolucyj�
ną i d e o 1 o g i ą, ale za to, że przestał nią być.
79
100
Historyczny moment, w którym bolszewizm zapewnił sobie
zwycięstwo w Rosji, a socjaldemokracja walczyła tryumfalnie
w obronie st arego świata, wyznacza narodziny porządku
rzeczy, który znajduje się w samym sercu współczesnej domina�
cji spektakularnej: reprezent acj a robot ni ków radykal�
nie przeciwstawiła się klasie robotniczej.
101
 We wszystkich dawniejszych rewolucjach - stwierdza Róża
Luksemburg w  Die Rote Fahne" z dwudziestego pierwszego
grudnia 1918 roku - przeciwnicy występowali z otwartą przyłbi�
cą: klasa przeciwko klasie, program przeciw programowi.
W obecnej rewolucji strażnicy dawnego porządku nie walczą
w barwach klas panujących, lecz pod sztandarem �partii socjal�
demokratycznej. Gdyby naczelną kwestię rewolucji postawio�
no uczciwie i bez ogródek: kapitalizm czy socjalizm? - wówczas
żadne zwątpienie, żadne wahanie nie krępowałyby dziś wielkiej
masy proletariatu". Tak oto, kilka dni przed swoją zagładą, ra�
dykalny nurt niemieckiego proletariatu odkrywał tajemnicę no�
wych warunków, do których powstania przyczynili się w dużej
mierze sami przedstawiciele klasy robotniczej: spektakularną
organizację obrony istniejącego porządku, społeczną władzę
pozorów sprawiającą, że żadnej  naczelnej kwestii" nie da się
już postawić  uczciwie i bez ogródek". Rewolucyjna reprezen�
tacja proletariatu okazuje się, w tym okresie, podstawową prze�
słanką i głównym następstwem powszechnego zafałszowania
społeczeństwa.
102
Rosyjski proletariat przyjął bolszewicki model organizacji, mo�
del, który wynikał z zacofania tego kraju oraz z poniechania
walki rewolucyjnej w krajach rozwiniętych. Wspomniane zaco�
fanie stanowiło również odpowiedni grunt dla rozwoju niejaw-
80
nych tendencji kontrrewolucyjnych, obecnych w tej formie or�
ganizacji od samego początku. Wielokrotne kapitulacje maso�
wego ruchu robotniczego w Europie wobec Hic Rhodus, hic sal�
ta okresu 1918-1920, które pociągnęły za sobą brutalną elimi�
nację radykalnej mniejszości owego ruchu, sprzyjały temu roz�
wojowi i pozwoliły, aby jego kłamliwy rezultat ukazał się światu
jako jedyne prawdziwie proletariackie rozwiązanie. Zdobycie
państwowego monopolu na reprezentowanie i bronienie wła�
dzy robotniczej, uprawomocniające partię bolszewicką, sprawi�
ło, że owa partia - likwidując zasadnicze formy dawnej własno�
ści- stał a się jawni e tym, czym była w swej isto�
cie: parti ą właścicieli prol et ari at u.
103
Poszczególne nurty rosyjskiej socjaldemokracji toczyły przez
dwadzieścia lat debatę na temat warunków, w jakich dojdzie do
obalenia caratu. Wnioski nie nastrajały do optymizmu: słabość
burżuazji, ciężar chłopskiej większości, wprawdzie bojowy
i zwarty, ale wyjątkowo nieliczny proletariat przemysłowy, któ�
remu w tym dziele przypisano rolę zasadniczą. Praktyka wyka�
zała jałowość tych teoretycznych dywagacji, wprowadzając na
scenę czynnik dotychczas nie uwzględniany: rewolucyjna biuro�
kracja, która stanęła na czele proletariatu, zdobyła władzę i na�
rzuciła społeczeństwu nowe panowanie klasowe. Czysto burżu-
azyjna rewolucja była niemożliwa,  demokratyczna dyktatura
proletariatu i chłopstwa"* pozostała czczym frazesem, a prole�
tariacka władza rad nie mogła się ostać pod równoczesnym na�
porem klasy chłopskich posiadaczy, krajowej i międzynarodo�
wej białej reakcji oraz własnej reprezentacji, która oderwała się
od niej i wyobcowała przybierając postać partii robotniczej ab�
solutnych władców państwa, gospodarki, środków ekspresji,
a niebawem także myśli. Okazało się, że w krajach pozbawio�
nych silnej burżuazji sprawdza się koncepcja permanentnej re�
wolucji, sformułowana przez Trockiego i Parwusa, za którą Le�
nin opowiedział się w kwietniu 1917 roku, zaczęła się ona jed�
nak sprawdzać dopiero wtedy, gdy uwzględniono ten nieznany
81
wcześniej czynnik, jakim była klasowa władza biurokracji. Le�
nin w licznych starciach w łonie kierownictwa partii bolszewic�
kiej zaciekle bronił skupienia dyktatury w rękach tego naczel�
nego przedstawicielstwa ideologii. W tych sporach racja była po
jego stronie w tym sensie, że opowiadał się za rozwiązaniem,
które było prostą konsekwencją uprzednich decyzji mniejszości
sprawującej władzę: jako że odmówiono demokracji chłopom,
należało jej także odmówić robotnikom, a następnie komuni�
stycznym przywódcom związkowym, dalej szeregowym człon�
kom partii, wreszcie samej partyjnej  wierchuszce". Gdy
Kronsztadzką Radę zasypywano gradem kul i obrzucano ste�
kiem kalumnii, Lenin na X Zjez
dzie* postawił ultimatum le�
wackim biurokratom zrzeszonym w Opozycji Robotniczej:
 Możecie zostać razem z nami albo chwycić za broń i dołączyć
do tamtych. Ale nie w opozycji... Dość już mamy opozycji!".
Stalin rozwinął następnie tę logikę aż do całkowitego podziału
świata.
104
Biurokracja, która stała się jedynym właścicielem kapi t al i �
zmu państ wowego, nadal umacniała swoją władzę: we�
wnętrznie - zawierając tymczasowy sojusz z chłopstwem, po
Kronsztadzie, w czasie  Nowej Ekonomicznej Polityki"; ze�
wnętrznie - wykorzystując skoszarowanych w biurokratycznych
partiach III Międzynarodówki robotników w charakterze sił od�
wodowych rosyjskiej dyplomacji, sabotującej wszelki ruch rewo�
lucyjny i wspierającej te rządy burżuazyjne, które mogły się przy�
służyć radzieckiej polityce zagranicznej (władza Kuomintangu
w Chinach w latach 1925-1927, Front Ludowy w Hiszpanii
i Francji). Aby uwieńczyć proces konsolidacji władzy biurokra�
tycznej, rozpętano następnie terror wymierzony w chłopów,
przystępując do dokonania pierwotnej akumulacji kapitalistycz�
nej - najbrutalniejszej w dziejach. Uprzemysłowienie w okresie
stalinowskim ujawnia istotę biurokracji : jest ona przedłuże�
niem władzy ekonomii, sposobem ocalenia zasadniczych skład�
ników społeczeństwa towarowego, przede wszystkim zaś utowa-
82
rowionej pracy. Ekonomia dowiodła zatem swej niezależności
i wykazała, że w razie potrzeby potrafi odtworzyć panowanie
klasowe, jako że sprawuje nad społeczeństwem totalną kontro�
lę. Innymi słowy, burżuazja stworzyła samodzielną potęgę, któ�
ra, dopóki zachowuje swoją autonomię, może się nawet obejść
bez burżuazji. Totalitarna biurokracja nie jest, wbrew temu, co
twierdził Bruno Rizzi,  ostatnią w dziejach klasą posiadaczy";
jest zwykłym subst yt ut em klasy panującej dla gospo�
darki towarowej. Chwiejący się system kapitalistycznej własności
prywatnej zastąpiono jego zgrzebniejszym wariantem - uprosz�
czonym, mniej różnorodnym, skupionym w kolektywnej wła�
sności klasy biurokratycznej. Ta nierozwinięta forma klasy panu�
jącej wynika z zacofania gospodarczego, a jej zadanie polega
właśnie na przezwyciężaniu tego zacofania w niektórych regio�
nach świata. Partia robotnicza, zorganizowana zgodnie z burżu-
azyjnym modelem oddzielenia, stworzyła hierarchiczno-eta-
tystyczne ramy dla tego kolejnego wcielenia klasy panującej.
Przebywający w jednym ze stalinowskich więzień Ante Ciliga za�
uważył:  stało się jasne, że techniczne zagadnienia organizacji są
zagadnieniami społecznymi" (L�nine et la r�volution).
105
Leninizm stanowił najbardziej woluntarystyczny przejaw ide�
ologii rewolucyjnej - spójności t ego, co oddzi el one.
Ponieważ rzeczywistość stawiała zaciekły opór jej roszczeniom,
ideologia ta powróci w epoce stalinowskiej do pierwotnej nie�
spójności. W tym momencie ideologia nie jest już bronią, staje
się celem samym w sobie. Kłamstwo, któremu nikt nie zadaje
kłamu, przeradza się w obłęd. Zarówno rzeczywistość, jak i cel
rozpływają się w proklamacji totalitarnej ideologii:  nie istnieje
nic, poza tym, co głoszę". Choć ta prymitywna forma spektaklu
miała jedynie lokalny zasięg, odegrała jednak zasadniczą rolę
w rozwoju spektaklu światowego. Ta materializacja ideologii
nie przeobraziła ekonomicznie świata, jak to uczynił rozwinięty
kapitalizm; posłużyła się policyjnymi metodami, aby przeobra�
zić post rzegani e świata.
83
106
Panująca klasa ideologiczno-totalitarna to władza odwrócone�
go na opak świata: im jest silniejsza, tym głośniej zapewnia, że
nie istnieje, a swoją siłę wykorzystuje przede wszystkim do tego,
by przydać owym zapewnieniom mocy. Zresztą wykazuje się
skromnością tylko w tej jednej kwestii, jej oficjalne nieistnienie
jest bowiem tożsame z nec plus ultra rozwoju historycznego,
które mielibyśmy rzekomo zawdzięczać jej nieomylnemu przy�
wództwu. Wszechobecna biurokracja ma być dla świadomości
klasą niewidzialną. Całe życie społeczne popada tym sa�
mym w obłęd. Społeczna organizacja absolutnego kłamstwa wy�
rasta z tej zasadniczej sprzeczności.
107
Stalinizm rozpętał terror wewnątrz samej klasy biurokratycznej.
Władza tej klasy opiera się na terrorze, ale musi paść w końcu
jego ofiarą; jako klasa posiadaczy nie ma ona bowiem żadnego
formalnego uprawomocnienia czy legalnego statusu, które
chroniłyby jej członków. Musi skrywać swoją własność, zawdzię�
cza ją bowiem fałszywej świadomości. Ta fałszywa świadomość
podtrzymuje jej absolutystyczną władzę za pomocą absolutnego
terroru, w którym wszelkie prawdziwe motywacje działań
w końcu się zacierają. Członkowie panującej klasy biurokra�
tycznej są właścicielami społeczeństwa jedynie zbiorowo, jako
uczestnicy fundamentalnego kłamstwa: muszą odgrywać rolę
proletariatu zarządzającego socjalistycznym społeczeństwem;
muszą być aktorami wiernie deklamującymi ideologicznie prze�
kłamany tekst. Warunkiem faktycznego uczestnictwa w tym
oszukańczym tworze jest jednak oficjalne potwierdzenie tego
uczestnictwa. Żaden biurokrata nie może rościć sobie prawa do
władzy jako jednostka, nie może bowiem wykazać, że jest socja�
listycznym proletariuszem, to znaczy dokładnym przeciwień�
stwem biurokraty; ani też udowodnić, że jest biurokratą, gdyż
oficjalną prawdą biurokracji jest jej nieistnienie. Każdy biuro�
krata pozostaje więc całkowicie zależny od naczel nej g w a -
84
rancji ideologii, dopuszczającej do zbiorowego udziału w jej
 socjalistycznej władzy" tych wszystkich bi urokrat ów,
których nie likwiduje. Biurokraci jako klasa decydują
wprawdzie o wszystkim, ale zapewnienie tej klasie spójności wy�
maga skupienia jej terrorystycznej władzy w rękach jednego
człowieka. Osoba ta ucieleśnia jedyną praktyczną prawdę kłam�
stwa u władzy: moc apodyktycznego wyznaczania jego gra�
nic, nieustannie zresztą korygowanych. Stalin decyduje bezape�
lacyjnie o tym, kto jest biurokratycznym posiadaczem: kto zo�
stanie nazwany  proletariuszem u władzy", a kto  zdrajcą na
żołdzie Mikada i Wall Street". Biurokratyczne atomy* zawdzię�
czają Stalinowi zbiorową legitymizację. Stalin jest tym panem
świata, będącym dla siebie osobą absolutną, osobą, dla której
świadomości nie istnieje żaden wyższy od niej duch*:  Rzeczy�
wistą świadomość tego, czym jest, świadomość ogólnej mocy
rzeczywistości, ma pan świata w niszczącej władzy, jaką sprawu�
je nad przeciwstawną mu jaz
nią swych poddanych". Jako moc
wyznaczająca grunt panowania, jest on równocześnie  burzy�
cielskim panoszeniem się na tym gruncie"*.
108
Kiedy ideologia, która stała się absolutna, zdobywając absolut�
ną władzę, przeobraziła się z cząstkowej wiedzy w totalitarne
kłamstwo, myślenie historyczne zostało tak dalece unicestwio�
ne, że sama historia nie może już dłużej istnieć, nawet na pozio�
mie najbardziej empirycznej wiedzy. Totalitarne społeczeństwo
biurokratyczne żyje w wiecznej teraz
niejszości, w której o tym,
co się uprzednio wydarzyło, decydują wyłącznie  powołane or�
gana". Stalin zrealizował Napoleoński projekt  wykorzystywa�
nia przez monarchę energii wspomnień", ustawiczne  popra�
wianie" przeszłości dotyczyło nie tylko interpretacji faktów, ale
również samych faktów. Ceną tej emancypacji od wszelkiej rze�
czywistości historycznej jest jednak utrata racjonalnego odnie�
sienia, bez którego kapitalizm jako hist oryczny system spo�
łeczny nie może się obyć. Wiadomo, jak rujnujące dla rosyjskiej
gospodarki okazały się naukowe zastosowania oszalałej ideolo-
85
gii, choćby fałszerstwa A
ysenki. Totalitarna biurokracja, zarzą�
dzająca uprzemysłowionym krajem, z jednej strony potrzebuje
racjonalności, z drugiej zaś strony musi racjonalność odrzucać.
Jest to zresztą jedna z głównych słabości modelu stalinowskie�
go w porównaniu z normalnym rozwojem kapitalistycznym.
Biurokracja nie może rozwiązać kwestii agrarnej, tak jak to
uczyniono w zwykłych krajach kapitalistycznych, nie nadąża za
nimi również w dziedzinie produkcji przemysłowej, którą usiłu�
je autorytarnie planować na podstawie nierealnych dyrektyw
i powszechnego kłamstwa.
109
Stalinowska biurokracja i faszystowski totalitaryzm - który za�
pożyczył formę organizacyjną od totalitarnej partii panującej
z powodzeniem w Rosji - zniszczyły w okresie międzywojennym
rewolucyjny ruch robotniczy. Faszyzm był krańcową postacią
obrony burżuazyjnej gospodarki, której zagrażały kryzys i pro�
letariackie działania wywrotowe. Społeczeństwo kapitalistycz�
ne, ogłosiwszy stan oblężenia, szukało ratunku w doraz
nej
racjonalizacji - zakrojonym na szeroką skalę interwencjonizmie
państwowym. Owa racjonalizacja była jednak skażona skrajnym
irracjonalizmem zastosowanych środków. Aczkolwiek faszyzm
angażuje się w obronę podstawowych haseł burżuazyjno-konse-
rwatywnej ideologii (rodziny, własności, moralnego ładu, naro�
du), jednocząc drobną burżuazję oraz bezrobotnych - przerażo�
nych kryzysem lub rozczarowanych niemocą socjalistycznej re�
wolucji - sam w sobie nie jest z gruntu ideologiczny. Przeciwnie,
jest dokładnie tym, za co się podaje: gwałtownym zmartwych�
wstaniem mitu, nawołującego do udziału we wspólnocie, sku�
piającej się wokół archaicznych pseudowartości - rasy, krwi,
wodza. Archai czność wyposażona w środki tech�
niczne - oto czym jest faszyzm S u r o g a t dawno spleśniałe�
go mitu powraca w nowym, spektakularnym kontekście najno�
wocześniejszych środków warunkowania i krzewienia złudzeń.
Faszyzm jest więc jednym z czynników, które wpłynęły na
kształt nowoczesnego spektaklu, co więcej, swoim udziałem
86
w zdławieniu starego ruchu robotniczego zapewnił sobie pocze�
sne miejsce wśród założycieli dzisiejszego społeczeństwa. Po�
nieważ faszystowski model państwa okazał się również naj �
koszt owni ej szą formą ochrony kapitalistycznego porząd�
ku, musiał ustąpić pod naporem silniejszych i bardziej racjonal�
nych form tego porządku, zejść ze środka sceny, gdzie pozosta�
ły tylko te państwa kapitalistyczne, którym przypadły w udziale
role pierwszoplanowe.
110
Gdy rosyjska biurokracja zdołała wreszcie usunąć resztki bur-
żuazyjnej własności, krępujące jej panowanie nad gospodarką,
gdy rozwinęła ekonomię na własny użytek i zdobyła uznanie ze
strony wielkich mocarstw, zapragnęła jeszcze usunąć arbitral�
ność, której sama padała ofiarą, aby móc beztrosko upajać się
swoim światem: potępiła zatem stalinizm swoich początków.
Owo potępienie było jednak z gruntu stalinowskie, arbitralne,
obyło się bez uzasadnień i podlegało bezustannym korektom,
biurokracja nie może bowiem wyjawić i deol ogi cznego
kłamstwa tkwiącego u jej korzeni . Biurokracji nie
stać zatem na liberalizację kulturową ani polityczną, jej istnie�
nie jako klasy zależy od ideologicznego monopolu, który, z do�
brodziejstwem inwentarza, pozostaje jej jedynym aktem wła�
sności. Ideologia zatraciła wprawdzie swoją pierwotną żarli�
wość, ale nawet w postaci ostygłych, beznamiętnie powtarza�
nych frazesów nadal pełni funkcję represyjną, zakazując wszel�
kiej konkurencji i zniewalając każdą myśl. Biurokracja jest więc
związana z ideologią, w którą nikt już nie wierzy. To, co było
przedtem terrorystyczne, stało się groteskowe, jednak sama ta
groteska, aby się ostać, musi trzymać w odwodzie terror, od któ�
rego chciałaby się uwolnić. Tak więc kiedy biurokracja zapra�
gnęła wykazać swoją wyższość na terenie kapitalizmu, okazała
się, że jest jego ubogi m krewnym. Podobnie jak jej faktycz�
na historia pozostaje w sprzeczności z jej fasadowym prawem,
a prymitywnie krzewiona ignorancja z jej naukowymi roszcze�
niami, tak samo projekt rywalizowania z burżuazją w produkcji
87
towarowej obfitości jest skazany na porażkę, gdyż owa obfitość
nosi w sobie własną i deol ogi ę i łączy się zazwyczaj z nie�
ograniczoną swobodą dokonywania spektakularnych pseudo-
wyborów, a więc z pozorną wolnością, nie dającą się pogodzić
z biurokratyczną ideologią.
111
Na tym szczeblu rozwoju ideologiczny akt własności biurokracji
ulega już unieważnieniu w skali ogólnoświatowej. Władza usta�
nowiona w obrębie jednego państwa w imię internacjonalistycz-
nego projektu musi w końcu przyznać, że nie potrafi zachować
swojej kłamliwej spójności poza granicami własnego kraju.
Różnice w tempie rozwoju gospodarczego i odmienne interesy
tych biurokracji, które zdołały wyeksportować swój model  so�
cjalizmu", doprowadziły do otwartego starcia między kłam�
stwem rosyjskim a kłamstwem chińskim. Od tej chwili każda
rządząca biurokracja musi kroczyć własną drogą. Dotyczy to
również partii totalitarnych marzących o zdobyciu władzy (tych
na przykład, które w okresie stalinowskim zaszczepiono klasie
robotniczej kilku krajów). Jeśli dodać do tego wewnętrzny
sprzeciw - który wystąpił na arenie świata wraz z buntem
wschodnioberlińskich robotników, przeciwstawiających biuro�
kracji żądanie  władzy metalowców", a na Węgrzech przybrał
już nawet postać suwerennych rad robotniczych - stanie się ja�
sne, że rozpad światowego sojuszu biurokratycznej mistyfikacji
to, w ostatecznym rachunku, największe zagrożenie dla obecne�
go rozwoju społeczeństwa kapitalistycznego. Burżuazja traci
właśnie przeciwnika, który fałszywie ucieleśniał jedyny możliwy
sprzeciw wobec panującego ładu, a tym samym obiektywnie ją
wspierał. Ten podział pracy między dwiema wzajemnie się pod�
trzymującymi formami spektaklu nie może się dłużej utrzymać,
gdy sam obóz pseudorewolucyjny zaczyna się dzielić. Spektaku�
larne środki unicestwiania ruchu robotniczego są skazane na
unicestwienie.
88
112
Złudzenia leninizmu pokutują dziś jedynie w rozmaitych nur�
tach trockizmu, z niezachwianym uporem utożsamiających pro�
letariacki projekt z hierarchiczną organizacją ideologii, mimo
widomych skutków tego utożsamienia. Odległość dzieląca troc-
kizm od rewolucyjnej krytyki obecnego społeczeństwa pozwala
mu również zachować pełen szacunku dystans wobec stanowisk,
które były już fałszywe wtedy, gdy podlegały próbie ognia. Do
1927 roku Trocki solidaryzował się z biurokratycznym kierow�
nictwem, usiłując jednocześnie przejąć nad nim kontrolę i wy�
musić prawdziwie bolszewicki kurs w polityce zagranicznej
(wiadomo, że chcąc zataić słynny  testament" Lenina, sięgnął
po oszczerstwa, aby skompromitować swojego stronnika, Maxa
Eastmana, który ujawnił jego treść). O klęsce Trockiego przesą�
dziło stanowisko, za którym się opowiadał: gdy biurokracja zdo�
była samowiedzę, dostrzegając w rezultatach własnych działań
swoją istotę jako klasy kontrrewolucyjnej wewnątrz kraju, mu�
siała stać się równie kontrrewolucyjna na zewnątrz - w imię
swojego modelu rewolucji. W póz
niejszych staraniach Troc�
kiego o powołanie IV Międzynarodówki widać podobny brak
przenikliwości. W czasie drugiej rewolucji w Rosji stał się bez�
warunkowym zwolennikiem bolszewickiej formy organizacji,
dlatego też do końca życia nie chciał uznać biurokracji za nową
klasę panującą. Gdy w 1923 roku Lukacs* przedstawiał tę for�
mę organizacji jako wreszcie odnalezioną jedność teorii i prak�
tyki, sprawiającą, że proletariusze przestają być  obserwatora�
mi" wydarzeń zachodzących w ich organizacji i zaczynają na nie
świadomie wpływać i aktywnie w nich uczestniczyć, opisywał to
właśnie, czego partia bolszewików była absol ut nym prze�
ciwieństwem. Lukacs, mimo gruntownej pracy teoretycznej,
pozostał ideologiem wypowiadającym się w imieniu władzy cał�
kowicie oddzielonej od ruchu proletariackiego; wierzył i usiło�
wał przekonać innych, że sam, z  całokształtem swojej osobo�
wości"*, odnajduje się w tej władzy jak w swojej własnej.
Podczas gdy dalszy bieg wydarzeń pokazywał, w jaki sposób owa
władza dezawuuje i likwiduje swoich pachołków, Lukacs skła-
89
dając kolejne samokrytyki, ukazał z karykaturalną jaskrawo�
ścią, że partia, z którą się ut ożsami ał , była jego dokładnym
przeci wi eńst wem i przeciwieństwem tego wszystkiego, za
czym się opowiadał w Histońi i świadomości klasowej. Lukacs
doskonale potwierdza fundamentalną zasadę osądzającą
wszystkich intelektualistów XX wieku: to, co szanują, jest do�
kładnym probierzem ich własnej nędzy. Sam Lenin nie kokie�
tował zresztą takim złudnym przedstawieniem swojej działalno�
ści, przyznawał bowiem, że  egzaminować swoich członków, czy
między ich poglądami a programem partii nie ma sprzeczności,
organizacja polityczna nie może"*. Rzeczywista partia, której
wyidealizowany portret Lukacs namalował tak bardzo nie w po�
rę, wykazała się konsekwencją tylko w jednym cząstkowym za�
daniu: zdobycia władzy w państwie.
113
Rzeczywistość nowoczesnego społeczeństwa kapitalistycznego,
zarówno burżuazyjnego, jak i biurokratycznego, rozwiewa na
każdym kroku neoleninowskie złudzenia trockizmu. Dlatego też
uprzywilejowanym poletkiem doświadczalnym dla tych złudzeń
są kraje  słabo rozwinięte", które zachowują formalną niepodle�
głość. W krajach tych lokalne klasy panujące wykorzystują iluzje
poszczególnych wariantów biurokratycznego socjalizmu pań�
stwowego, przedstawiając je jako zwykłą i deol ogi ę roz�
woju gospodarczego. Mieszana kompozycja tych klas od�
powiada zawsze jakiemuś punktowi na skali burżuazja-biurokra-
cja. Wynikające właśnie z niejednolitego charakteru ich bazy
społecznej lawirowanie pomiędzy tymi dwoma biegunami świa�
towej władzy kapitalistycznej oraz kompromisy ideologiczne -
zawierane chociażby z fundamentalizmem muzułmańskim - czy�
niłyby z tego produktu wtórnego socjalistycznej ideologii rzecz
śmiechu wartą, gdyby nie powaga jego policji. Biurokracja może
się uformować wskutek przejęcia kontroli nad walką narodowo�
wyzwoleńczą i buntem chłopów, wówczas, jak w przypadku Chin,
będzie zmierzać do wdrożenia stalinowskiego modelu industria�
lizacji w społeczeństwie jeszcze słabiej rozwiniętym niż Rosja
90
% 1917 roku. Inny typ biurokracji kierującej procesem uprzemy�
słowienia wywodzi się z drobnomieszczaństwa, jej trzon stanowi
kadra wojskowa, która doszła do władzy w drodze zamachu sta�
nu, jak to się stało w Egipcie. W jeszcze innych warunkach, na
przykład w Algierii po zakończeniu wojny narodowowyzwoleń�
czej, biurokracja, która ukonstytuowała się w czasie walki jako
przywództwo parapaństwowe, poszukuje stabilizacyjnego kom�
promisu, łącząc się ze słabą burżuazją narodową. Wreszcie daw�
ne kolonie w Czarnej Afryce, nadal zależne od amerykańskiej
i europejskiej burżuazji; tu z kolei - poprzez zawładnięci e
państwem - powstaje burżuazją wywodząca się najczęściej
z tradycyjnej władzy wodzów plemiennych. W krajach tych praw�
dziwym władcą gospodarki pozostaje zachodni imperializm, na
pewnym etapie dochodzi jednak do tego, że kompradorzy, w za�
mian za sprzedawane przez nich tubylcze produkty, otrzymują
rodzime państwo na własność. Ich władza jest niezależna od au�
tochtonicznych mas, lecz podporządkowana imperializmowi.
Jest to sztuczna burżuazją, która nie potrafi akumulować, umie
jedynie t rwoni ć - zarówno przypadającą jej w udziale część
wartości dodatkowej tubylczej pracy, jak i zagraniczne subwencje
udzielane przez państwa lub międzynarodowe koncerny, będące
jej protektorami. Rażąca nieudolność owych klas burżuazyjnych
w sprawowaniu normalnych ekonomicznych funkcji burżuazji
przyczynia się do powstawania w każdym z tych krajów opozycji,
pragnącej przejąć po nich schedę. Opozycja ta wzoruje się na
modelu biurokratycznym, który, w mniejszym lub większym stop�
niu, dostosowuje do lokalnych warunków. Wykonując swoje pod�
stawowe zadanie, to znaczy uprzemysławiając kraj, biurokracja
wytwarza zarazem historyczne przesłanki swojej klęski: akumulu-
jąc kapitał, akumuluje jednocześnie proletariat, a tym samym po�
wołuje do życia swoją własną negację w krajach, w których owa
negacja dotychczas nie istniała.
114
W tym złożonym i burzliwym procesie, który narzucił epoce
walk klasowych nowe warunki, proletariat państw uprzemysło-
91
wionych utracił swój autonomiczny projekt oraz, w ostatecznej
analizie, swoje zł udzeni a, nie przestał jednak istnieć. Nie
został unicestwiony. Jest niepodważalnie obecny pośród wzmo�
żonej alienacji nowoczesnego kapitalizmu: to dziś olbrzymia
większość pracowników, którzy utracili wszelką moc kształto�
wania swojego życia i, gdy tylko to sobie uświadomią,
ponownie określają się jako proletariat - negatywność podko�
pującą społeczeństwo. Dwa procesy przyczyniają się obiektyw�
nie do wzrostu potęgi tego nowoczesnego proletariatu: po
pierwsze, stopniowy zanik chłopstwa, po drugie, rosnący sto�
pień podporządkowania pracy umysłowej i sektora usług logice
pracy fabrycznej. Subi ekt ywni e ów proletariat jest jednak
oddzielony od swojej praktycznej świadomości klasowej, doty�
czy to nie tylko białych kołnierzyków (employes), ale także ro�
botników, którzy pojęli dopiero jałowość i mistyfikacje tradycyj�
nej polityki. Kiedy jednak proletariat odkrywa, że jego własna
uzewnętrzniona siła przyczynia się do nieustannego wzmacnia�
nia kapitalistycznego społeczeństwa - przybierając formę wyob�
cowanej pracy, ale również postać związków zawodowych, par�
tii politycznych i władzy państwowej, bytów, które proletariat
powołał do życia, wierząc, że przysłużą się jego emancypacji -
rozumie także, na gruncie konkretnego historycznego doświad�
czenia, że stanowi klasę całkowicie wrogą wszelkiej zastygłej
eksterioryzacji i wszelkiej specjalizacji władzy. Jest nosicielem
rewolucj i , kt óra musi ogarnąć cał okszt ał t sto�
sunków społecznych, rewolucji ucieleśniającej perma�
nentne panowanie teraz
niejszości nad przeszłością* oraz total�
ną krytykę oddzielenia - i temu właśnie, w toku swojej walki,
winien nadać odpowiednią formę. Żadna ilościowa poprawa je�
go nędzy, żadna złudna integracja z hierarchicznym systemem
nie mogą być trwałym remedium na jego radykalne niezadowo�
lenie, gdyż proletariat nie może się prawdziwie rozpoznać
w żadnej poszczególnej krzywdzie, której doznał, ani w żadnym
zadośćuczynieniu za jakąś poszczególną krzywdę czy nawet wie�
le takich krzywd; rozpoznać się może tylko w krzywdzi e ab�
s ol ut ne j ^ tym, że został usunięty na margines życia*.
92
115
Nowe przejawy negacji, zafałszowane przez mechanizmy spek�
takularne i opacznie rozumiane, lecz coraz częstsze w najbar�
dziej rozwiniętych gospodarczo państwach świata, świadczą do�
bitnie o tym, że rozpoczęła się nowa epoka. Pierwszy szturm
proletariatu na społeczeństwo kapitalistyczne zakończył się po�
rażką, teraz klęskę ponosi kapi t al i st yczna obfi�
tość. Antyzwiązkowe walki zachodnich robotników - tłumione
przede wszystkim przez związki zawodowe - oraz protest zbun�
towanej młodzieży, wciąż jeszcze bezładny, ale pociągający za
sobą krytykę sztuki, życia codziennego i specjalistycznej polity�
ki: oto dwie strony nowej spontanicznej walki, która przybiera
początkowo postać kryminalną. Zwiastują one drugi szturm
proletariatu na społeczeństwo klasowe. Kiedy forpoczta* (en-
fants perdus) wciąż jeszcze nieruchomej armii pojawia się po�
nownie na tym polu walki - zmienionym, ale wciąż tym samym
- idzie za głosem nowego  generała Ludda", który zagrzewa te�
raz do zniszczenia maszyn dozwol onej konsumpcji.
116
 Odkryta wreszcie forma polityczna, w której mogło się doko�
nać wyzwolenie ekonomiczne pracy"*, nabrała w XX stuleciu
wyraz
nych kształtów wraz z pojawieniem się rewolucyjnych rad
robotniczych, skupiających w sobie wszystkie funkcje decyzyjne
oraz wykonawcze i federujących się ze sobą za pośrednictwem
delegatów odpowiedzialnych przed bazą, mogącą ich w każdej
chwili odwołać. Dotychczas faktyczna władza rad ukazywała się
jedynie w zalążkowej postaci, była bowiem natychmiast zwal�
czana i dławiona przez rozmaite siły obrony społeczeństwa kla�
sowego, do których w wielu przypadkach trzeba również zali�
czyć fałszywą świadomość samych rad. Pannekoek słusznie pod�
kreślał, że opowiedzenie się za władzą rad robotniczych jest nie
tyle rozwiązaniem, ile  postawieniem problemów". Ta władza
jest jednak właśnie miejscem, w którym problemy rewolucji
proletariackiej mogą znalez
ć właściwe rozwiązanie. To miejsce,
93
w którym są nagromadzone obiektywne przesłanki świadomo�
ści historycznej, miejsce pozwalające urzeczywistnić bezpośred�
nią i aktywną komunikację, miejsce, w którym specjalizacja,
hierarchia i oddzielenie znajdują swój kres, a panujące warunki
przekształcają się w  warunki jedności". Tutaj właśnie podmio�
towość proletariatu może się wyłonić z jego walki z kontempla�
cją: jego świadomość okazuje się tożsama z praktyczną samoor�
ganizacja, albowiem świadomość ta nie daje się oddzielić od
spójnego tworzenia historii.
117
We władzy rad, która musi zastąpić w skali ogólnoświatowej
wszelką inną władzę, ruch proletariacki jest swoim własnym wy�
tworem, a ten wytwór jest swoim wytwórcą i swoim celem*.
W ten sposób spektakularna negacja życia sama z kolei zostaje
zanegowana.
118
Pojawienie się rad było największym osiągnięciem ruchu robot�
niczego w pierwszym ćwierćwieczu XX stulecia. Osiągnięcia te�
go jednak nie dostrzeżono, a jeśli już to jedynie w zniekształco�
nej postaci; ginęło wraz z innymi dokonaniami tego ruchu, na
które ówczesna rzeczywistość historyczna wydała wyrok. W no�
wym okresie krytyki proletariackiej to osiągnięcie powraca jako
jedyny niepokonany aspekt pokonanego ruchu. Świadomość hi�
storyczna, która widzi w radach swoje środowisko życia, do�
strzega je wreszcie już nie na peryferiach tego, co przemija, ale
w samym centrum tego, co nadchodzi.
119
Dotychczasowe doświadczenia historyczne pokazują wyraz
nie,
że rewolucyjna organizacja działająca w okresie poprzedzają�
cym władzę rad powinna w toku walki znalez
ć dla siebie odpo-
94
wiednią formę, nie może jednak reprezent ować proletaria�
tu. Musi jedynie ucieleśniać radykalne zerwanie ze światem od�
dzielenia.
120
Organizacja rewolucyjna stanowi spójny wyraz teorii praxis,
która, nawiązując obustronną komunikację z praktycznymi wal�
kami, przekształca się w teorię praktyczną. Jej własna praktyka
polega na upowszechnianiu komunikacji i spójności w tych wal�
kach. W rewolucyjnym zniesieniu separacji społecznej organi�
zacja ta musi rozpoznać moment zniesienia samej siebie jako
oddzielonej organizacji*.
121
Organizacja rewolucyjna nie może być niczym innym niż cało�
ściową krytyką społeczeństwa, to znaczy krytyką wszystkich
aspektów wyalienowanego życia społecznego, która nie paktuje
z żadną formą oddzielonej władzy, w żadnym regionie świata.
W walce organizacji rewolucyjnej ze społeczeństwem klasowym
orężem jest właśnie ist ot a samych walczących*: organizacja
rewolucyjna nie może powielać w swoim łonie warunków od�
dzielenia i hierarchii właściwych panującemu społeczeństwu.
Musi bezustannie się przeciwstawiać swoim zniekształconym,
spektakularnym postaciom. Jedyne ograniczenie uczestnictwa
w jej totalnej demokracji polega na tym, że każdy jej członek
musi poznać i faktycznie przyswoić sobie spójność jej krytyki -
spójność, która winna się przejawiać zarówno w samej teorii
krytycznej, jak i we wzajemnym odniesieniu tej teorii i działal�
ności praktycznej.
122
Nasilenie kapitalistycznej alienacji we wszystkich dziedzinach
życia powoduje, że pracownikom coraz trudniej jest dostrzec
95
i określić naturę ich nędzy. Stają w rezultacie przed alternaty�
wą: albo odrzucą swoją nędzę w całości, albo
wcale. Organizacja rewolucyjna musi więc zrozumieć, że nie
może już zwalczać al ienacj i środkami wyal i eno�
wanymi.
123
Nieodzownym wymogiem rewolucji proletariackiej jest to, aby
masy, po raz pierwszy w dziejach, przyswoiły sobie i w życiu wy�
próbowały teorię - intelektualny wykładnik praktyki ludzkiej
(intelligence de la pratique humaine). Robotnicy muszą się stać
dialektykami i urzeczywistnić swoje myślenie w praktyce. Rewo�
lucja proletariacka wymaga zatem od ludzi bez właściwo�
ści* o wiele więcej niż rewolucja burżuazyjna wymagała od
osób wykwalifikowanych, którym powierzała swój los: cząstko�
wa świadomość ideologiczna kształtowana przez jednostki nale�
żące do klasy burżuazyjnej opierała się bowiem na ekonomii, tej
centralnej części życia społecznego, nad którą owa klasa j u ż
sprawował a władzę. Sam rozwój społeczeństwa klasowe�
go ku spektakularnej organizacji braku życia zmusza więc pro�
jekt rewolucyjny do tego, by ukazał się taki, jaki zawsze był
w swej istocie.
124
Rewolucyjna teoria jest obecnie wrogiem wszelkiej rewolucyj�
nej ideologii i wie, że nim jest.
Rozdział V
CZAS I HISTORIA
Panowie, krótkie żywota są chwile!
Jeżeli przeżyjem, królów będziem deptać
William Szekspir, Król Henryk IV Część pierwsza*
125
Człowiek,  istota negatywna, która ist ni ej e o tyle, o ile
znosi jakiś byt"*, jest tożsamy z czasem. Przyswajając sobie wła�
sną naturę, człowiek pojmuje jednocześnie dynamikę wszech�
świata.  Sama historia jest rzeczywistą częścią hi st ori i
nat ural nej , stawania się przyrody - człowiekiem"* (Marks).
Ta  historia naturalna" urzeczywistnia się jednak dopiero w to�
ku historii ludzkiej, a więc w tej ze swych części, która odnajdu�
je całość historyczną, niczym nowoczesne teleskopy o zasięgu
pozwalającym dogonić w czasie uciekające ku krańcom
wszechświata galaktyki. Historia zawsze istniała, ale nie zawsze
w postaci historycznej*. Społeczne uczasowienie człowieka jest
humanizacją czasu. Nieświadomy ruch czasu przejawia się
i st aj e prawdzi wyw świadomości historycznej.
126
Ruch prawdziwie historyczny, choć wciąż j eszcze ut aj o�
ny, rozpoczyna się wraz z powolnym i niewyczuwalnym prze�
kształcaniem  rzeczywistej przyrody człowieka", która  kształ�
tuje się w historii ludzkiej - w akcie narodzin społeczeństwa
ludzkiego"*. Społeczeństwo pierwotne jest już wprawdzie wy�
tworem własnej historii, dysponuje pewną techniką i językiem,
97
ale jego świadomość obejmuje jedynie wieczną teraz
niejszość. |
Granicę wiedzy wyznacza pamięć najstarszych członków ple- j
mienia, a więc żywych jednostek. Śmierci czy prokreacji nie
uważa się za zjawiska podległe prawom czasu. Czas pozostaje
w bezruchu, niczym zamknięta przestrzeń. Społeczeństwo stoją- i
ce na wyższym szczeblu rozwoju, które zdobywa świadomość s
czasu, stara się jeszcze ów czas zanegować, widzi w nim bowiem
nie przemijanie, lecz powrót. Statyczne społeczeństwo, obcują�
ce z przyrodą w sposób bezpośredni, organizuje czas zgodnie
z modelem cyklicznym.
127
Czas cykliczny przeważa już w doświadczeniu ludów koczowni�
czych, które odnajdują w swoich wędrówkach wciąż te same wa�
runki naturalne. Jak zauważa Hegel:  tułaczka nomadów jest
w gruncie rzeczy tylko formalna, gdyż dokonuje się w obrębie
jednorodnych przestrzeni"*. Społeczność osiedlająca się na
określonym obszarze, wypełnia przestrzeń treścią, zagospoda�
rowuje ją, jednocześnie zaś staje się więz
niem tego obszaru. Pe-
riodyczność powrotów do tych samych miejsc przeradza się
w zwykły powrót czasu w jednym miejscu, powtarzanie wciąż
jednakowych gestów. Przejście od koczowniczego pasterstwa do
osiadłego rolnictwa oznacza kres wolności leniwej i pozbawio�
nej treści, narodziny znojnej pracy (labeur). Agrarny sposób
produkcji, dostosowany do zmian pór roku, stanowi podstawę
w pełni ukonstytuowanego czasu cyklicznego. Wieczność jest
w nim i mmanent ni e zawarta jako nieustanny powrót tego
samego na tym padole. Mit stanowi jednolitą konstrukcję my�
ślową, gwarantującą zgodność ładu kosmicznego z porządkiem,
który panuje już w danym społeczeństwie.
128
Społeczne przyswojenie czasu i samowytwarzanie człowieka
w procesie pracy dokonują się w społeczeństwie podzielonym
na klasy. Władza ustanowiona ponad nędzą społeczeństwa ży-
98
jącego w czasie cyklicznym to władza klasy, która nie tylko or�
ganizuje pracę społeczną i przywłaszcza sobie jej skromną war�
tość dodatkową, ale również organizuje czas społeczny i wyci�
ska jego t emporal ną nadwyżkę. Klasa ta ma monopol na
nieodwracalny czas żywych jednostek. Bogactwo skupione w rę�
kach rządzących, roztrwaniane w trakcie hucznych, ceremonial�
nych uczt (fetes somptuaires) jest również wydatkowane jako
historyczny czas na powi erzchni społ eczeńst wa.
Właściciele nadwyżki historii zachowują dla siebie wiedzę
o przeżywanych wydarzeniach i możliwość rozkoszowania się
nimi. Ów czas, oderwany od zbiorowej organizacji czasu (zwią�
zanej z reprodukcją podstaw życia społecznego), upływa ponad
statycznym życiem wspólnoty. Jest to czas przygody i wojny,
w którym panowie cyklicznego społeczeństwa przeżywają swoją
jednostkową historię; jest to także czas pojawiający się w zde�
rzeniu z obcymi wspólnotami, a więc zaburzenie niewzruszone�
go porządku społecznego. Historia ukazuje się więc ludziom ja�
ko coś zewnętrznego, sprzecznego z ich zamiarami, czynnik,
przed którym pragnęli się uchronić. W ten sposób powraca rów�
nież ni epewność człowieka jako siła negacji*, zasadnicza
przesłanka całego dotychczasowego rozwoju, który chwilowo
tylko popadł w letarg.
129
Czas cykliczny sam w sobie jest wolny od konfliktów. Ale to
dzieciństwo czasu nie jest erą pokoju. W praktycznej działalno�
ści panów historia zaczyna walczyć o to, aby stać się historią.
Wytwarza nieodwracalność na wyżynach społeczeństwa; jej
ruch ustanawia i zużywa czas pośród niewyczerpanego czasu
społeczeństwa cyklicznego.
130
 Zimne społeczeństwa"* maksymalnie spowolniły własny ruch
historyczny i zdołały utrzymać w stałej równowadze swoje
99
sprzeczności wewnętrzne, jak również swoją opozycję wzglę�
dem ludzkiego i naturalnego otoczenia. Skrajne zróżnicowanie
powołanych w tym celu instytucji świadczy wprawdzie o pla�
styczności samowytwarzania natury ludzkiej, ale dostrzec to
może jedynie zewnętrzny obserwator, etnolog powracający
z czasu historycznego. Społeczeństwa te nadają sobie ostatecz�
ną strukturę, wykluczającą zmiany. Konformizm cechujący do�
zwolone praktyki społeczne, do których sprowadzono wszelką
aktywność ludzką, nie ma już żadnych granic, prócz tych wyzna�
czanych przez lęk przed wtórnym pogrążeniem się w bezkształt�
nej zwierzęcości. Tutaj, aby zachować swoje człowieczeństwo,
ludzie muszą pozostać tacy sami.
131
Władza polityczna powstaje w dobie ostatnich wielkich rewolu�
cji technicznych (takich jak początki metalurgii), u zarania
okresu, który nie doświadczy już głębszych przełomów aż do
narodzin produkcji przemysłowej. Jednocześnie rozluz
niają się
więzi pokrewieństwa. Następstwo pokoleń wymyka się sferze
czysto naturalnej cykliczności, staje się wydarzeniem ukierun�
kowanym, sukcesją dynastyczną. Nieodwracalny czas jest cza�
sem władcy; dynastie zaś - pierwszym miernikiem tego czasu.
Pismo to oręż panujących. W piśmie język osiąga gotową postać
niezależnego pośrednika między świadomością jednostek. Owa
niezależność jako zapośredniczenie konstytutywne dla społe�
czeństwa pokrywa się jednak z ogólną niezależnością oddzielo�
nej władzy. Wraz z pismem pojawia się wiedza nie związana
z bezpośrednim przekazem żywych jednostek, właściwa admini�
stracji społecznej pami ęć bezosobowa.  Pisma są myślami
państwa, archiwa - jego pamięcią"* (Novalis).
132
Kroniki są wyrazem nieodwracalnego czasu władzy, zapewniają
progresję tego czasu zgodnie z wytyczonym arbitralnie kierun-
100
kiem; ukierunkowanie to zaciera się bowiem wraz z upadkiem
każdej władzy i popada w obojętne zapomnienie czasu cyklicz�
nego, jedynego czasu znanego masom chłopskim, które, mimo
zagłady imperiów i ich kronik, nigdy się nie zmieniają. Wła�
ściciele hi st ori i nadali czasowi sens i kierunek. Historia ta
rozwija się jednak i ginie na powierzchni, w oderwaniu od głęb�
szych, niezmiennych warstw społeczeństwa, jest bowiem tym
właśnie, co wymyka się zbiorowemu doświadczeniu większości
ludzi. Dlatego też dzieje orientalnych imperiów mają postać hi�
storii czysto religijnej; z ich pogrzebanych w niepamięci chrono�
logii zachowała się jedynie pozornie samoistna historia spowi�
jających je złudzeń. Panowie, którzy pod osłoną mitu stają się
prywatnymi właścicielami historii, sami władają nią zrazu w ob�
rębie iluzji: w Chinach i Egipcie mieli przez długi okres mono�
pol na nieśmiertelność duszy; a podania o ich pierwszych dyna�
stiach to wykreowana wizja najdawniejszej przeszłości. Ta iluzo�
ryczna własność panów stanowiła całość dostępnej wówczas hi�
storii (zarówno ich własnej historii, jak i historii wspólnoty).
Zwiększeniu zakresu ich rzeczywistej władzy historycznej towa�
rzyszyło rozpowszechnienie się iluzorycznej własności mitycz�
nej. Panowie stając się mitycznymi poręczycielami niezmienno�
ści czasu cyklicznego - jak choćby w sezonowych rytach chiń�
skich cesarzy - sami wyzwolili się częściowo spod jego władzy.
133
Sucha, pozbawiona komentarzy chronologia deifikowanej wła�
dzy - przemawiającej do swych poddanych jako mandatariusz
niebios czuwający nad wykonaniem mitycznych przykazań -
zostaje przezwyciężona i zastąpiona historią świadomą; aby do
tego doszło, szerokie grupy społeczne musiały się włączyć
w bieg dziejów. Z praktycznej komunikacji tych wszystkich,
którzy rozpoznal i w sobi e właścicieli wyróżnionej teraz
�
niejszości, w jakościowym bogactwie wydarzeń dojrzeli owoce
własnych działań i poczuli się u siebie w swojej epoce - rodzi
się powszechny język komunikacji historycznej. Ci, dla których
nieodwracalny czas rzeczywiście istnieje, odkrywają w nim jed-
101
nocześnie to, co godne p a m i ę c i, oraz groz
bę zapomni e�
nia:  Herodot z Halikarnasu przedstawia tu wyniki swych
badań, żeby [...] dzieje ludzkie z biegiem czasu nie zatarły się
w pamięci [...]"*"
134
Rozważania historyczne są nierozerwalnie związane z reflek�
sją na t emat władzy. W Grecji władza i jej zmienne kole�
je po raz pierwszy stają się przedmiotem dyskusji i refleksji. Jest
to okres demokracj i panów społeczeństwa. Przyniósł on
całkowite zerwanie z modelem państwa despotycznego, w któ�
rym władza rachuje się jedynie sama ze sobą - w niedostępnych
mrokach swojego najbardziej skupi onego punktu-w trakcie
przewrot ów pałacowych, które nie podlegają dyskusji
niezależnie od tego, czy kończą się sukcesem czy klęską. Demo�
kratyczna władza greckich wspólnot objawiała się jednak tylko
wwydat kowani u życia społecznego*, podczas gdy sfera pro�
dukcji była wciąż statyczna i oderwana od tego życia jako dzie�
dzina klasy służebnej. Jedynie ci, którzy nie pracują - żyją. Kon�
flikty dzielące poszczególne wspólnoty oraz konkurowanie w wy�
zysku obcych miast były zewnętrznym wyrazem oddzielenia kon�
stytuującego wewnętrznie każdą z tych wspólnot. Grecja, której
zawdzięczamy sen o historii powszechnej, nie potrafiła się zjed�
noczyć w obliczu najez
dz
ców ani nawet uzgodnić kalendarzy
swoich niezależnych miast-państw. W Grecji rodzi się świado�
mość czasu historycznego, ale nie osiąga on jeszcze samowiedzy.
135
Po zniknięciu lokalnych przesłanek, które doprowadziły do roz�
kwitu greckich republik miejskich, następuje regres zachodniej
myśli historycznej, czemu nie towarzyszy jednak odtworzenie
dawnych organizacji mitycznych. Ścieranie się ludów śródziem�
nomorskich, rozwój i upadek cesarstwa rzymskiego towarzyszy�
ły narodzinom religii częściowo historycznych, które
102
staną się głównymi czynnikami rozwoju nowej świadomości cza�
su oraz nowym pancerzem oddzielonej władzy.
136
Religie monoteistyczne stanowiły kompromis między mitem
a historią, między czasem cyklicznym władającym jeszcze pro�
dukcją a czasem nieodwracalnym, który kazał narodom powsta�
wać i ginąć*. Wywodzące się z judaizmu religie przynoszą abs-
trakcyjno-uniwersalne uznanie nieodwracalnego czasu, który
ulega demokratyzacji, staje się powszechnie dostępny, ale jedy�
nie w sferze iluzji. Czas zmierza teraz ku określonemu, finalne�
mu wydarzeniu:  bliskie jest królestwo Boże". Owe religie na�
rodziły się z historii i tam się zadomowiły, pozostając jednak
wobec niej w ostrej opozycji. Częściowo historyczna religia wy�
znacza w czasie jakościowy punkt wyjścia (narodziny Chrystusa,
ucieczka Mahometa), jednakże jej nieodwracalny czas - który
wprowadza faktyczną akumulację przybierającą postać podbo�
ju w islamie, a wzrostu kapitału w protestantyzmie - zostaje od�
wrócony w myśli religijnej i staje się końcowym odli cza�
niem: należy czekać, w czasie dobiegającym kresu, na Sąd
Ostateczny i przejście do innego, prawdziwego świata. Wiecz�
ność nie należy już do czasu cyklicznego, sytuuje się w jego za�
światach. Jest czynnikiem, łagodzącym nieodwracalność czasu
i usuwającym historię z samej historii. To umieszczony po
drugiej st roni e ni eodwracal nego czasu punkt, do
którego czas cykliczny dociera, i gdzie zostaje unieważniony.
Jak powie Bossuet:  I poprzez przemijający czas wkraczamy
w nie przemijającą wieczność".
137
Średniowiecze, nie ukończony świat mityczny, lokujący swoją
doskonałość poza sobą, to okres, w którym czas cykliczny, wła�
dający jeszcze przeważającą częścią produkcji, zostaje rzeczywi�
ście wystawiony na niszczące działanie historii. Wszystkim jed-
103
nostkom przypada w udziale pewna doza nieodwracalnej czaso-
wości: kolejność okresów życia, egzystencja ujmowana jako
wędrówka - bezpowrotne przejście przez świat, któremu
znaczenie nadają zaświaty: pielgrzym to człowiek wykracza�
jący poza czas cykliczny i stający się prawdziwym wędrowcem
(podczas gdy inni wędrują jedynie symbolicznie). Historyczne
życie jednostek znajduje spełnienie w sferze władzy: w walkach
o władzę oraz w walkach władzy. Mimo to nieodwracalny czas
władzy dzieli się w nieskończoność na coraz drobniejsze cząstki
(w granicach wyznaczonych przez chrześcijański czas ukierun�
kowany) w świecie zbrojnej wierności, w którym przygo�
dy panów obracają się wokół dochowywania i łamania przysiąg.
Społeczeństwo feudalne zrodziło się ze spotkania  organizacji
ustroju wojskowego [zdobywców] podczas samego podboju"
z  siłami wytwórczymi, które zastano w krajach podbitych"*
(Ideologia niemiecka) - do organizacji tych sił wytwórczych na�
leży zaliczyć ich religijny język. Rozdzieliło ono władzę duchow�
ną od świeckiej, ta ostatnia zaś podlegała dalszym podziałom
wynikającym ze złożonych relacji między seniorem a wasalem,
wiejskimi lennami a komunami miejskimi. Pośród tej różnorod�
ności dostępnego życia historycznego kształtuje się nieodwra�
calny czas, który niepostrzeżenie porywa dolne warstwy spo�
łeczne. Jest to czas mieszczaństwa wytwarzającego towary, za�
kładającego i rozbudowującego miasta, eksplorującego Ziemię
dla potrzeb rynku (praktyczna działalność, która bezpowrotnie
obaliła mityczną organizację kosmosu). Ów czas objawia się po�
woli jako ukryta praca epoki; wielkie, oficjalne przedsięwzięcie
historyczne tego świata poniosło bowiem klęskę wraz z wypra�
wami krzyżowymi.
138
U schyłku średniowiecza strumień nieodwracalnego czasu po�
rywa całe społeczeństwo. W świadomości przywiązanej do daw�
nego porządku poczucie tej nieodwracalności przyjmuje postać
obsesyjnego lęku przed śmiercią. Rozpad ostatniego świata,
w którym poczucie bezpieczeństwa, jakie zapewniał mit, równo-
104
ważyło jeszcze częściowo historyczną niepewność, budzi melan�
cholijne przeświadczenie, iż wszystkie rzeczy na ziemi stopnio�
wo marnieją i chylą się ku upadkowi. Wielkie bunty europej�
skich chłopów były również próbą odpowi edzi na proces
historyczny, który wyrywał gwałtownie owych plebejuszy
z feudalno-patriarchalnej drzemki. Oto milenarystyczna utopia
urzeczywi st ni eni a raju na z i e m i, w której na pierwszy
plan wysuwają się czynniki leżące już u podstaw religii częścio�
wo historycznych: żydowskie ruchy mesjanistyczne, a także wy�
wodzące się z nich pierwsze wspólnoty chrześcijan zamętowi
i nieszczęściom swojej epoki przeciwstawiały wizję rychłego na�
dejścia królestwa Bożego, potęgując tym samym zamęt i przy�
spieszając rozkład antycznego świata. Doszedłszy do władzy
w cesarstwie, chrześcijaństwo napiętnowało jako zwykły prze�
sąd to, co pozostało z owej nadziei: do tego właśnie sprowadza
się Augustyńskie twierdzenie - archetyp wszystkich ,jatisfecit"
nowożytnej ideologii - głoszące, iż instytucja Kościoła jest wła�
śnie zwiastowanym przez proroków królestwem. Chiliastyczne
bunty chłopskie zmierzały przede wszystkim do zniszczenia Ko�
ścioła, była to jednak walka tocząca się nie na arenie mitu, lecz
w świecie historii. Norman Cohn myli się w The Pursuit of the
Millenium, twierdząc iż nowożytne ruchy rewolucyjne i ich ma�
rzenia są irracjonalnymi spadkobiercami milenarystycznej gor�
liwości religijnej. Przeciwnie, milenaryzm - rewolucyjna walka
klas po raz ostatni przemawiająca językiem religijnym - był już
nowoczesnym dążeniem rewolucyjnym, brakowało mu jedynie
świadomości swojej czysto historycznej natury. Milenaryści mu�
sieli ponieść klęskę, nie potrafili bowiem rozpoznać w rewolucji
własnego przedsięwzięcia. Podejmując najważniejsze decyzje,
czekali na jakiś zewnętrzny znak, objawienie boskiej woli, co by�
ło myślowym przełożeniem określonej praktyki: zbuntowani
chłopi dobierali przywódców spoza swojej klasy. Klasa chłopska
nie mogła sobie jasno uświadomić mechanizmów społecznych
ani odkryć właściwego sposobu prowadzenia walki. Ponieważ
w jej działaniu i świadomości zabrakło tych zasadniczych prze�
słanek jedności, wyraziła swój projekt zgodnie z wyobrażeniami
ziemskiego raju i toczyła wojny pod religijnym sztandarem.
105
139
Odrodzenie, nowe zawładnięcie życiem historycznym, znajdują�
ce w świecie antycznym główny punkt odniesienia i z
ródło legi�
tymizacji - to radosne zerwanie z wiecznością. Nieodwracalny
czas staje się czasem nieskończonej akumulacji wiedzy; wraz
z Machiavellim świadomość historyczna, wywodząca się z walki
demokratycznych wspólnot z siłami, które usiłują je unicestwić,
podejmuje na nowo rozważania nad zeświecczoną władzą
i ujawnia najpilniej strzeżone tajemnice państwa. W pełnej prze�
pychu egzystencji włoskich miast, w artyzmie uroczystości - ży�
cie daje się poznać jako rozkoszowanie się przemijającym cza�
sem. Ale sama ta rozkosz była równie przemijająca. Pieśń Waw�
rzyńca Wspaniałego, w której Burckhardt dostrzega  melancho�
lijne przeczucie krótkotrwałości samego odrodzenia" - to po�
chwała, jaką to chwilowe święto historii wygłosiło na własną
cześć:  jakże piękna jest młodość, która tak spiesznie umyka!"*.
140
Państwo monarchii absolutnej, forma przejściowa zapowiadają�
ca całkowite panowanie klasy mieszczańskiej, stopniowo mono�
polizuje życie historyczne, a proces ten ujawnia istotę nowego
nieodwracalnego czasu burżuazji. Owa klasa jest związana
z czasem pracy -po raz pierwszy wyswobodzonym z kajdan
cykliczności. Wraz ze wzrostem znaczenia burżuazji praca staje
się pracą przekszt ał caj ącą warunki historyczne.
Burżuazja to pierwsza w historii klasa panująca, dla której pra�
ca jest wartością naczelną. Znosząc wszelkie przywileje, nie
uznając żadnych wartości prócz płynących z wyzysku pracy, po�
stawiła znak równości między pracą a swoją wartością jako kla�
sy panującej i z postępu pracy uczyniła miernik własnego postę�
pu. Klasa akumulująca towary i kapitał przekształca stale przy�
rodę, przekształcając samą pracę, spuszczając z łańcucha jej
produktywność. Życie społeczne skupiło się już wcześniej
w zdobnej nędzy dworu, tej szacie skrywającej rzeczywistość ad�
ministracji państwowej - administracji, na której szczycie
106
urzęduj e król - a wszystkie dawne swobody musiały się uznać
za pokonane. Wolność przeżywania przygód w obrębie nieod�
wracalnego czasu, jaką cieszyli się feudałowie, dogasła w ich
ostatnich przegranych bataliach, takich jak wojny Frondy lub
powstanie szkockich stronników Karola Edwarda. Ruszono
z posad bryłę świata*.
141
Zwycięstwo burżuazji oznacza zwycięstwo czasu gł ęboko hi�
storycznego, jest to bowiem czas produkcji gospodarczej,
przekształcającej społeczeństwo ustawicznie i gruntownie. Do�
póki w rolnictwie skupiała się zasadnicza część działalności wy�
twórczej, dopóty czas cykliczny, stale obecny w głębi społeczeń�
stwa, stanowił pożywkę dla sprzymierzonych sił tradycji,
wstrzymujących ruch. Nieodwracalny czas mieszczańskiej eko�
nomii oczyszcza z tych przeżytków całą powierzchnię świata. Hi�
storia, która, jak się wydawało, wprawiała w ruch jedynie człon�
ków klasy panującej i z tego też względu przybierała w dziejopi�
sarstwie postać historii wielkich wydarzeń, staje się ruchem
powszechnym, bezwzględnym i wymagającym ofiar. Historia
rozpoznaje swoją podstawę w ekonomii politycznej, wie zatem
teraz o istnieniu swej nieświadomości, nadal jednak nie potrafi
jej wydobyć na światło dzienne i uświadomić sobie jej treści. Go�
spodarka towarowa zdemokratyzowała jedynie tę ślepą prehi�
storię, to nowe fatum, nad którym nikt nie panuje.
142
Historia zaczynająca drążyć społeczne głębiny zaciera się na
powierzchni. Zwycięstwo nieodwracalnego czasu przekształca
go w czas rzeczy, ponieważ orężem, który zadecydował
o tym tryumfie, była seryjna produkcja towarów. Podstawowym
produktem przekształconym przez rozwój ekonomiczny
z przedmiotu zbytku w artykuł pierwszej potrzeby jest więc hi�
storia, ale jedynie historia abstrakcyjnego ruchu rzeczy, który
107
zaczął górować nad jakościowym korzystaniem z życia. Jeśli
wcześniejszy czas cykliczny godził się z przyrostem czasu histo�
rycznego przeżywanego przez jednostki i grupy, panowanie nie�
odwracalnego czasu produkcji stopniowo eliminuje ten bezpo�
średnio przeżywany czas.
143
Burżuazja utorowała więc drogę nieodwracalnemu czasowi hi�
storycznemu, nasyciła nim społeczeństwo. Nie pozwala jednak,
by czyniono użytek z owego czasu.  Historia tedy ongi istnia�
ła, ale dzisiaj historii już nie ma"*, ponieważ klasa posiadaczy
ekonomiki, która nie może zerwać z histori ą gospodar�
czą, musi tłumić inne nieodwracalne zastosowania czasu, wi�
dząc w nich śmiertelne niebezpieczeństwo. Klasa panująca, zło�
żona ze specj al istów od posi adani a rzeczy (którzy
sami są własnością rzeczy) związała swój los z obroną tej histo�
rii urzeczowionej, z przedłużaniem tego nowego bezruchu
w h i s t o r i i. Po raz pierwszy pracownicy, czyli baza społeczna,
nie są już materialnie wyobcowani z historii, to właśnie
ta baza wprawia bowiem społeczeństwo w nieodwracalny ruch.
Proletariat domagając się prawa przeżywani a stwarzanego
przez siebie czasu historycznego, wskazuje na rdzeń swojego
niezapomnianego projektu rewolucyjnego. Wszystkie próby
urzeczywistnienia tego projektu, dotychczas niweczone, stano�
wią potencjalny punkt wyjścia nowego życia historycznego.
144
Nieodwracalny czas burżuazji, która zdobyła władzę, nie krył
swojej tożsamości: przedstawił się jako absolutny początek, rok
I Republiki. Kiedy jednak rewolucyjna ideologia powszechnej
wolności obaliła już relikty mitycznej organizacji wartości
i wszystkie tradycyjne reglamentacje społeczne, wówczas wyja�
wiła swoją rzeczywistą wolę, dotychczas obleczoną w rzymskie
szaty: upowszechnienie wolności handlu. Aby ustanowić
108
swoją władzę w czystej postaci, społeczeństwo towarowe musia�
ło wstrząsnąć biernością społeczną; osiągnąwszy ów cel, do�
strzega jednak w tej bierności warunek swojego istnienia.  Dla
takiego społeczeństwa chrześcijaństwo z jego kultem abstrak�
cyjnego człowieka [...] stanowi najodpowiedniejszą formę reli�
gii"* (Kapitał). Burżuazja zawarła więc z tą religią kompromis,
przejawiający się również w sposobie przedstawiania czasu: re�
zygnując z własnego kalendarza, zgodziła się na to, by jej nieod�
wracalny czas został ponownie wtłoczony w ramy ery chrze�
ścijańskiej i przejął po niej schedę.
145
Wraz z rozwojem kapitalizmu nieodwracalny czas ulega ogól�
noświ at owemu uj ednol i ceni u: dzieje powszechne
przestają być pustym pojęciem, gdyż rozwój owego czasu jedno�
czy cały świat. Ale ta historia powszechna, która wszędzie i rów�
nocześnie jest taka sama, stanowi jeszcze wewnątrzhistoryczne
odrzucenie historii. Wspólnym dni em całego świata jest
bowiem czas produkcji gospodarczej, poszatkowany na równe,
abstrakcyjne fragmenty. Nieodwracalny, ujednolicony czas jest
czasem gl obal nego rynku, a co za tym idzie - globalnego
spektaklu.
146
Nieodwracalny czas produkcji to przede wszystkim miernik to�
warów. Tak więc czas, który na całym świecie uznano za po�
wszechny czas społeczeństwa, odnosi się jedynie do
partykularnych interesów, które go ustanawiają, jest zatem cza�
sem tylko part ykul arnym.
Rozdział VI
CZAS SPEKTAKULARNY
Jedyną naszą własnością jest czas, w którym ten nawet żyje,
kto nie ma dachu nad głową.
Baltasar Gracian, Wyrocznia podręczna*
147
Utowarowiony czas produkcji to nieskończona akumulacja
równorzędnych interwałów, abstrakcyjna postać nieodwracal�
nego czasu, którego wszystkie odcinki muszą dowieść na zega�
rze fabrycznym swej ilościowej ekwiwalencji. Wymi eni al �
ność to jedyna faktyczna rzeczywistość tego czasu. Gdy społe�
czeństwem rządzi czas utowarowiony, wtedy  czas jest wszyst�
kim, człowiek jest już niczym; jest co najwyżej ucieleśnieniem
czasu"* (Nędza filozofii). Jest to czas pozbawiony wartości, do�
kładne przeciwieństwo czasu jako  przestrzeni ludzkiego roz�
woju"*.
148
Ten powszechny czas ludzkiego zastoju znajduje swoje dopeł�
nienie w czasie konsumowanym, który wyrasta ze współ�
czesnej produkcji i powraca do codziennego życia społecznego
jako czas pseudocykl iczny.
149
W rzeczywistości czas pseudocykliczny jest jedynie kon�
sumpcyjnym przebrani em utowarowionego czasu pro�
dukcji. Zachowuje jego zasadnicze cechy: składa się z jednorod-
110
nych, ekwiwalentnych odcinków i jest pozbawiony wymiaru ja�
kościowego. Ten produkt uboczny czasu produkcji wytwarza
i podtrzymuje zacofanie życia społecznego. Musi jednak nieść
w sobie pseudowaloryzacje i występować jako ciąg pozornie zin�
dywidualizowanych momentów.
150
Czas pseudocykliczny to czas konsumpcji nowoczesnego prze�
trwania ekonomicznego, przetrwania rozszerzonego, w którym lu�
dzie w swej codziennej egzystencji nie mają mocy podejmowania
decyzji i podlegają już nie porządkowi naturalnemu, lecz pseudo-
naturze będącej wytworem wyobcowanej pracy. Tym samym czas
ów odnajduje, całkiem naturalni e, dawny rytm cykliczny,
regulujący przetrwanie społeczności przedprzemysłowych. Czas
pseudocykliczny opiera się na naturalnych wyznacznikach czasu
cyklicznego, jednocześnie zaś tworzy ich nowe warianty: dzień
i noc, praca i weekendowy odpoczynek, okresowe wakacje.
151
Czas pseudocykliczny to czas poddany przemysł owej ob�
róbce. Jest wytworem produkcji towarowej i konsumpcyjnym
towarem skupiającym w sobie wszystko to, co w okresie rozpa�
du dawnego jednolitego społeczeństwa podzieliło się na życie
prywatne, gospodarcze i polityczne. Cały konsumowany czas
nowoczesnego społeczeństwa staje się surowcem do wyrobu no�
wych, różnorodnych produktów, które opanowują rynek jako
społecznie zorganizowane sposoby spędzania czasu.  Produkt
istniejący w postaci gotowej do spożycia może stać się znowu
materiałem surowym innego produktu"* (Kapitał).
152
Nowoczesny kapitalizm dąży już, w swych najbardziej rozwinię�
tych sektorach, do sprzedaży  w pełni wyposażonych" bloków
111
czasu - każdy z tych bloków to osobny towar łączący w sobie
wiele różnych towarów. Wraz z dynamiczną ekspansją rynku
 usług" i rozrywek pojawia się również ujednolicona forma
płatności  wszystko wliczone w cenę", dotyczy to spektakular�
nego budownictwa mieszkaniowego, turystycznych pseudopo-
dróży, prenumeraty kulturowej konsumpcji, a nawet sprzedaży
czystej towarzyskości pod postacią  pasjonujących konwersacji"
i  spotkań ze znanymi ludz
mi". Ten rodzaj spektakularnego to�
waru cieszy się popytem jedynie ze względu na rosnący niedo�
bór tych wszystkich rzeczy, które parodiuje, i jest oczywiście
jednym z flagowych produktów nowoczesnej sprzedaży, jako że
można go nabyć na kredyt.
153
Konsumowany czas pseudocykliczny jest czasem spektakular�
nym nie tylko w wąskim tego słowa znaczeniu, jako czas kon�
sumpcji obrazów, ale również w znaczeniu szerokim, jako obraz
konsumpcji czasu. Czas konsumpcji obrazów (będących rekla�
mą wszystkich dostępnych towarów) to obszar, na którym ma�
szyneria spektaklu funkcjonuje najwydajniej, a jednocześnie
ogólny cel ukazywany przez tę maszynerię jako obszar i naczel�
ny wzorzec poszczególnych konsumpcji. Oszczędzanie czasu -
stałe dążenie nowoczesnych społeczeństw, przejawiające się za�
równo w zwiększaniu prędkości środków transportu, jak i w ro�
snącym spożyciu zupek w proszku - w przypadku statystyczne�
go obywatela Stanów Zjednoczonych ma jeden konkretny re�
zultat: samo oglądanie telewizji zajmuje mu od trzech do sze�
ściu godzin dziennie. Z kolei społeczny obraz konsumpcji czasu
skupia się na momentach wypoczynku, rozrywki i wakacji - mo�
mentach przedstawianych z pewnego oddal eni a i z de�
finicji godnych pożądania, tak jak wszystkie spektakularne
towary. Te utowarowione momenty występują wyraz
nie jako
momenty rzeczywistego życia i domagają się, by wyczekiwano
ich cyklicznego powrotu. Ale ich związek z rzeczywistym życiem
jest tylko pozorny, w tych momentach spektakl pojawia się i re�
produkuje, osiągając wyższy stopień intensywności. To, co bywa
112
przedstawiane jako prawdziwe życie, okazuje się po prostu ży�
ciem prawdziwi ej spekt akul arnym.
154
Ta epoka, która samą siebie postrzega jako czas wypełniony
nieustającymi i różnorodnymi uciechami, jest także epoką po�
zbawioną zabaw. Charakterystyczne dla czasów cyklicznych
chwile uczestnictwa wspólnoty w zbytkownym wydatkowaniu
życia* nie mogą, rzecz jasna, przetrwać w społeczeństwie po�
zbawionym zarówno wspólnoty*, jak i zbytku. Ordynarne pseu-
doświęta, parodie dialogu i daru, zachęcają wprawdzie do
wzmożonego wydawania pieniędzy, przynoszą jednak wyłącznie
rozczarowanie, łagodzone obietnicą kolejnych rozczarowań.
Nowoczesny czas przetrwania musi się coraz bezwstydniej za�
chwalać w spektaklu, gdyż jego wartość użytkowa stale maleje.
Rzeczywistość czasu wyparła jego reklama.
155
W dawnych społeczeństwach konsumpcja czasu cyklicznego od�
powiadała rzeczywistej pracy społecznej, natomiast między
obecną pseudocykliczną konsumpcją a nieodwracalnym, abs�
trakcyjnym czasem produkcji panuje sprzeczność. Czas cyklicz�
ny był rzeczywiście przeżywanym czasem niezmiennej iluzji, na�
tomiast czas spektakularny to czas zmieniającej się nieustannie
rzeczywistości, przeżywany w sposób iluzoryczny.
156
Ciągłe innowacje procesu produkcji nie wpływają na sferę kon�
sumpcji, która pozostaje rozszerzoną reprodukcją tego samego.
Ponieważ martwa praca nadal góruje nad pracą żywą, w spekta�
kularnym czasie przeszłość góruje nad teraz
niejszością*.
113
157
Powszechny niedostatek życia historycznego oznacza również,
że życie jednostkowe jest nadal pozbawione własnej historii. Ci,
którzy kontemplują spektakularnie udramatyzowane pseudo-
wydarzenia, nie doświadczyli ich. Co więcej, każdy ruch spekta�
kularnej maszynerii spycha owe pseudowydarzenia w niebyt, za�
stępuje je kolejnymi, które podlegają zresztą takiej samej hiper-
inflacji. Autentyczne przeżycia nie są zaś w żaden sposób zwią�
zane z oficjalnym, nieodwracalnym czasem społecznym i otwar�
cie przeciwstawiają się konsumpcyjnym produktom ubocznym
tego czasu oraz ich pseudocykliczemu rytmowi. Tym jednostko�
wym doświadczeniom oddzielonego życia codziennego brakuje
środków wyrazu, pojęciowego przełożenia i krytycznego dostę�
pu do własnej przeszłości, która nie została nigdzie utrwalona.
Są nieprzekazywalne, niezrozumiałe i popadają w zapomnienie,
wypiera je fałszywa spektakularna pamięć o tym, co niegodne
pamięci.
158
Spektakl, jako społeczna organizacja paraliżu historii i pamięci,
jako rozbrat z historią na gruncie czasu historycznego - to fał�
szywa świ adomość czasu.
159
Aby nadać pracownikom status  wolnych" wytwórców i konsu�
mentów czasu utowarowionego, trzeba ich było wpierw bru�
t al ni e wywłaszczyć z ich czasu. Narzucenie czasu
spektakularnego stało się możliwe dopiero wraz z tą pierwotną
ekspropriacją pracowników*.
160
Z punktu widzenia nowoczesnej produkcji czysto biologiczne
określenia siły roboczej - zależność od naturalnego cyklu ak-
114
tywności i snu, nieodwracalny czas zużycia jednostek - są całko�
wicie drugorzędne. Dlatego też w oficjalnych proklama�
cjach nowoczesnej produkcji czynniki te się pomija, a konsumo�
wane trofea ucieleśniają to nieustanne zwycięstwo nad czasem.
Świadomość widza, unieruchomiona w fałszywym centrum, wo�
kół którego obraca się jego świat, nie pojmuje już życia jako wę�
drówki ku samospełnieniu i śmierci. Ten, kto wyrzekł się bujno-
ści życia, nie może stawić czoła własnej śmierci. Reklamy ubez�
pieczeń na życie sugerują tylko, że zbrodnią jest zemrzeć nie za�
troszczywszy się wpierw o przywrócenie systemowi równowagi
zachwianej taką ekonomiczną stratą. Promotorzy Amercian way
ofdeath* kładą z kolei nacisk na to, że porządny nieboszczyk
powinien zachować jak najwięcej pozorów życia. Na pozosta�
łych frontach reklamowego bombardowania - starzenie się jest
dosłownie zakazane. Każdy powinien oszczędzać swój  kapitał
młodości", aczkolwiek nawet najmniej rozrzutne gospodarowa�
nie tym kapitałem nie zapewni mu trwałych i kumulatywnych
cech kapitału finansowego. Ta społeczna nieobecność śmierci
jest tożsama ze społeczną nieobecnością życia.
161
Czas, jak dowodził Hegel, jest koni ecznym wyobcowa�
niem - to środowisko, w którym podmiot zatraca się i urzeczy�
wistnia, staje się inny, aby stać się prawdą samego siebie. Panu�
jąca alienacja, której podlega wytwórca obcej t eraz
ni ej �
szości, jest dokładnym przeciwieństwem tego czasu. W tym
wyobcowani u przest rzennym społeczeństwo oddziela�
jące w sposób radykalny podmiot od wykradanej mu działalno�
ści odrywa go przede wszystkim od jego czasu. Ta dająca się
przezwyciężyć alienacja społeczna uniemożliwia żywą aliena�
cję w czasie: petryfikuje ją i nie pozwala podjąć związanego
z nią ryzyka.
115
162
Podczas gdy kolejne mody pojawiają się i znikają na trywialnej
powierzchni pseudocyklicznego, kontemplowanego czasu,
wielki styl epoki jest zawsze obecny w tym, co odpowiada
oczywistej, choć ukrytej konieczności rewolucji.
163
Naturalna podstawa czasu, zmysłowe postrzeganie jego upływu,
staje się czymś ludzkim i społecznym, kiedy istnieje dla czło�
wieka. Dotychczas to skarlałe formy ludzkiej praktyki, po�
szczególne postacie wyobcowanej pracy, humanizowały i dehu-
manizowały czas - zarówno czas cykliczny, jak i oderwany, nie�
odwracalny czas produkcji gospodarczej. Rewolucyjny projekt
bezklasowego społeczeństwa i upowszechnionego życia histo�
rycznego zakłada zastąpienie społecznych miar czasu ludycz-
nym modelem nieodwracalnego czasu grup i jednostek, a więc
równoczesnym występowaniem aut onomi cznych, zrze�
szonych czasów (temps ind�pendants f�d�r�s). Projekt ten
zmierza do pełnego urzeczywistnienia - w dziedzinie czasu -
komunizmu, wykluczającego  wszystko, co istnieje niezależnie
od jednostek"*.
164
Światu marzy się już taki czas; musi go sobie jeszcze tylko
uświadomić, aby go rzeczywiście przeżyć*.
Rozdział VII
ZAGOSPODAROWANIE TERYTORIUM
A kto opanuje miasto, przyzwyczajone do wolności, a nie
niszczy go, należy oczekiwać, że sam zostanie przez nie zgu�
biony, gdyż ono może zawsze wywołać powstanie w imię wol�
ności, a także posiada starodawne urządzenia, które nie idą
w zapomnienie ani szybko, ani pod wpływem otrzymanych
dobrodziejstw. I cokolwiek by się czyniło, jeżeli się nie roz�
dzieli i nie rozproszy mieszkańców, nie zapomną oni hasła
wolności i tych porządków [...].
Niccol� Machiavelli, Książę*
165
Kapitalistyczna produkcja znosząc granice między poszczegól�
nymi społeczeństwami, ujednoliciła przestrzeń. Ten proces był
tożsamy z intensywnym i ekstensywnym postępem b a n a 1 i z a -
cj i. Nagromadzenie towarów produkowanych seryjnie na po�
trzeby abstrakcyjnej przestrzeni rynkowej, które zlikwidowało
wszelkie bariery regionalne i prawne oraz feudalne monopole
cechowe - utrzymujące j akość produkcji rzemieślniczej -
unicestwiło również autonomię i jakość miejsc. Ta potęga ujed�
nolicania jest ciężką artylerią, która zburzyła wszystkie mury
chińskie*.
166
Wolną przestrzeń towaru przekształca się i zagospodarowuje
nieustannie tak, aby upodabniała się coraz bardziej do siebie
samej, to znaczy do niewzruszonej monotonii.
117
167
Społeczeństwo spektaklu obala dystans geograficzny, ale wy�
twarza dystans wewnętrzny w postaci spektakularnego oddzie�
lenia.
168
Turystyka, produkt wtórny cyrkulacji towarów - cyrkulacja
ludzka przybierająca formę konsumpcji - sprowadza się w grun�
cie rzeczy do zwiedzania tego, co stało się banalne. Organizo�
wanie wycieczek do rozmaitych miejsc to obecnie ważna gałąz

gospodarki, a fakt ten jest już sam w sobie gwarancją jednako�
wości tych miejsc. Proces modernizacji, który ogołocił podróż
z wymiaru czasowego, pozbawił ją również autentycznej prze�
strzeni.
169
Społeczeństwo, które przekształca całe swoje otoczenie, opra�
cowało specjalną technikę obróbki własnego terytorium - bazy
operacyjnej tych wszystkich przedsięwzięć. Urbanistyka to na�
rzędzie pozwalające kapitalizmowi zawłaszczyć środowisko na�
turalne i ludzkie. Jako że kapitalizm na mocy swej wewnętrznej
dynamiki zmierza do zdobycia władzy absolutnej, obecnie mo�
że i musi przekształcić całą przestrzeń w swoją dekoracj ę.
170
Urbanistyka spełnia naczelny wymóg kapitalizmu, jest bowiem
jawnym zamrożeniem życia. Wymóg ten można wyrazić - sło�
wami Hegla - jako absolutne górowanie  spokojnego współist�
nienia w przestrzeni" nad  burzliwym stawaniem się w następ�
stwie czasu"*.
118
171
Siły techniczne kapitalistycznej ekonomii wytwarzają rozmaite
formy oddzielenia, natomiast urbanistyka to wyposażenie ich
bazy, przygotowanie terenu, na którym siły te działają. Jest to
więc par excellence technika oddzi el eni a.
172
Urbanistyka to nowoczesna odpowiedz
na pytanie od dawna nur�
tujące władzę klasową: jak doprowadzić do atomizacji pracowni�
ków, niebezpiecznie zgromadzonych w jednym miejscu ze
względu na wymogi produkcji? Urbanistyka stała się głównym te�
renem walki ze wszystkimi aspektami tej możliwości spotkania.
Od czasów rewolucji francuskiej rządy stale doskonaliły metody
utrzymywania na ulicach prawa i porządku. Wysiłki te uwieńczył
projekt likwidacji ulicy*. Lewis Mumford - opisując w The City in
History nastanie  systemu jednokierunkowego" - stwierdza:
 wraz z pojawieniem się środków komunikacji masowej o dale�
kim zasięgu, odosobnienie ludności uznano za najskuteczniejszy
mechanizm kontroli populacji". Powszechnemu procesowi izolo�
wania ludzi, do którego sprowadza się urbanistyka, musi jednak
towarzyszyć kontrolowana reintegracja pracowników, podpo�
rządkowana planowanym wymogom produkcji i konsumpcji. In�
tegracja z systemem polega więc na łączeniu odosobnionych jed�
nostek jako jednostek odosobni onych wspólnie. Fabryki
i domy kultury, ośrodki wczasowe oraz  wielkie osiedla mieszka�
niowe" tworzą taką pseudowspólnotę. W komórce rodzin�
nej obowiązuje zresztą podobne zbiorcze odosobnienie: po�
wszechna obecność odbiorników spektakularnych przekazów za�
ludnia samotność jednostek panującymi obrazami, obrazami,
które czerpią moc właśnie z tego odosobnienia.
173
Architektoniczne innowacje dawnych epok zaspokajały wyszu�
kane potrzeby klas panujących. Obecnie, po raz pierwszy w hi-
119
storii, nową architekturę projektuje się bezpośrednio dla
ubogich. Formalna nędza i błyskawiczne rozprzestrzenianie
się nowego mieszkalnictwa mają za przesłankę jego masowy
charakter, który, z kolei, wynika z jego przeznaczenia i z nowo�
czesnych warunków budownictwa mieszkaniowego. Najważ�
niejszym z tych warunków jest oczywiście aut oryt arna de�
cyzja przekształcająca abstrakcyjnie terytorium w terytorium
abstrakcji. We wszystkich krajach zacofanych, wstępujących do�
piero na drogę uprzemysłowienia, pojawia się identyczna archi�
tektura, sposób ukształtowania terenu odpowiadający nowemu
stylowi życia, który należy zaszczepić. W urbanistyce, nie mniej
wyraz
nie niż w dziedzinie zbrojeń termojądrowych czy kontroli
urodzin (w której pojawia się już perspektywa manipulacji ge�
netycznych), można dostrzec sprzeczność między przyspieszo�
nym wzrostem materialnej potęgi społeczeństwa a rosnącym
opóz
ni eni em w świadomym opanowaniu tej potęgi.
174
Samounicestwienie środowiska miejskiego już się rozpoczęło.
Imperatywy konsumpcji prowadzą do rozlania się miast na te�
reny wiejskie, pokrywające się  bezkształtnymi skupiskami
pseudomiejskich zabudowań"*, jak to wyraził Mumford. Dyk�
tatura samochodu, produktu flagowego pierwszej fazy towaro�
wej obfitości, odcisnęła swoje piętno na krajobrazie: wszech�
obecne trasy szybkiego ruchu dyslokują dawne centra, a tym sa�
mym wzmagają rozproszenie miast. Jednocześnie poszczególne
etapy nie dokończonej reorganizacji tkanki miejskiej krystalizu�
ją się czasowo wokół  fabryk dystrybucji", gigantycznych cen�
trów handlowych, wznoszonych na kompletnym pustkowiu po�
śród bezkresnych parkingów. Te świątynie frenetycznej kon�
sumpcji również podlegają ruchowi odśrodkowemu, który wy�
pluwa je coraz dalej, gdy tylko obrosną pseudoaglomeracją i sa�
me z kolei staną się nadmiernie zatłoczonymi, drugorzędnymi
centrami. Techniczna organizacja konsumpcji jest zresztą tylko
najbardziej widocznym aspektem powszechnego rozkładu, któ�
ry sprawił, że miasta zaczęły p o c h ł a n i a ć same siebie.
120
175
potychczasowa historia gospodarcza ogniskowała się wokół
opozycji miasto-wieś. Tryumf ekonomii unieważnił za jednym
zamachem oba człony tej opozycji. Obecne zamrożenie wszel�
kiego rozwoju historycznego - wyjąwszy niezależny rozwój eko�
nomiczny - sprawiło, że zanik zarówno miasta, jak i wsi jest nie
tyle przezwyci ężeni em ich rozdzielenia, ile ich równocze�
snym upadkiem. Wzajemne erodowanie miasta i wsi - wynika�
jące z porażki ruchu historycznego, dążącego do przekształce�
nia rzeczywistości miejskiej - widać najwyraz
niej w tej eklek�
tycznej mieszance ich rozkładających się fragmentów, która po�
krywa najbardziej uprzemysłowione regiony świata.
176
Historia powszechna zrodziła się w miastach, a osiągnęła dojrza�
łość, gdy miasto ostatecznie zatryumfowało nad wsią. Marks wy�
mieniając rewolucyjne zasługi burżuazji, za jedno z jej najwięk�
szych dokonań uznał  podporządkowanie wsi panowaniu mia�
sta"*, którego powi et rze emancypuje. Aczkolwiek histo�
ria miast pokrywa się z dziejami wolności, miasta były również
ośrodkiem tyranii i centralistycznej administracji kontrolującej
nie tylko wieś, ale również same miasta. Miasto było więc dotych�
czas raczej historyczną areną walki o wolność niż areną wolności
historycznej. Jest ono środowiski em historii, skupia bo�
wiem potęgę społeczną (pouvoir social) - niezbędną przesłankę
historycznych przedsięwzięć - oraz świadomość przeszłości. Ak�
tualne niszczenie miast stanowi więc kolejne świadectwo tego, iż
świadomość historyczna nie zdołała jeszcze podporządkować so�
bie sfery ekonomii, a społeczeństwo nadal nie potrafi się zjedno�
czyć, odzyskując moce, które się od niego oderwały*.
177
Wieś, w przeciwieństwie do miast, charakteryzuje się  izolacją
i rozdrobnieniem"* (Ideologia niemiecka). Urbanistyka, która
121
pustoszy miasta, odtwarza pseudowieś, pozbawioną zarówno
stosunków naturalnych cechujących dawną wiejską egzystencję,
jak i bezpośrednich - dających się bezpośrednio podważyć -
stosunków społecznych właściwych dawnym miastom. Nowe
warunki mieszkaniowe oraz spektakularna kontrola  zagospo�
darowanej przestrzeni" zrodziły sztuczną warstwę społeczną -
neochł opst wo. Terytorialne rozproszenie i zaściankowa
mentalność, które uniemożliwiały tradycyjnemu chłopstwu
podjęcie niezależnych działań i przekształcenie się w twórczą
potęgę historyczną, krępują obecnie pracowników: mają oni
równie znikomy wpływ na ruch świata, który wytwarzają, co
członkowie społeczeństw rolniczych na naturalny, sezonowy
rytm prac. W czasach, kiedy chłopstwo stanowiło niewzruszoną
bazę  wschodniego despotyzmu"*, samo rozproszenie tej war�
stwy pociągało za sobą konieczność biurokratycznej centraliza�
cji. Dzisiejsze neochłopstwo jest zaś, przeciwnie, wytworem ro�
snącej biurokratyzacji państwa, a jego apat i a musi być teraz
hi st oryczni e wytwarzana i podtrzymywana; naturalna igno�
rancja ustąpiła pola zorganizowanemu spektaklowi fałszu. Kra�
jobraz  nowych miast", przeznaczonych dla tego stechnicyzo�
wanego pseudochłopstwa, doskonale obrazuje zerwanie z cza�
sem historycznym, na którego gruncie powstały. Ich dewiza mo�
głaby brzmieć:  tutaj nic się nigdy nie wydarzy i nic się tu
nigdy nie wydarzyło". Ponieważ historia, którą należy wy�
zwolić w miastach, nie została jeszcze wyzwolona, siły histo�
rycznej ni eobecności zaczęły kształtować własny, osobli�
wy pejzaż.
178
Historia zagrażająca temu chylącemu się ku upadkowi światu
to siła zdolna podporządkować przestrzeń czasowi przeżywa�
nemu. Rewolucja proletariacka jest krytyką geografii
ludzkiej. W jej toku jednostki i grupy tworzą miejsca i wyda�
rzenia, które odpowiadałyby odzyskiwaniu nie tylko owoców
pracy, lecz również całościowej historii. Takie ruchome pole gry
oraz swobodnie dobierane warianty reguł gry pozwoliłyby przy-
122
wrócić różnorodność i autonomię miejsc, w sposób, który nie
pociągnie za sobą ponownego zakorzenienia; a co za tym idzie,
przywrócić autentyczne wędrówki w ramach autentycznego ży�
cia, życia pojmowanego jako wędrówka* i w tej wędrówce od�
najdującego caty swój sens.
179
Naczelny postulat rewolucyjny dotyczący urbanistyki nie jest
sam w sobie urbanistyczny. To żądanie integralnej reorganizacji
przestrzeni, aby odpowiadała potrzebom władzy rad, antypań�
stwowej dyktatury proletariatu, wykonawczego dialogu. A wła�
dza rad, która może się okazać skuteczna tylko wtedy, gdy po�
dejmie się przekształcenia wszystkich istniejących warunków,
nie może sobie wyznaczyć skromniejszego zadania, jeśli pragnie
zdobyć uznanie i rozpoznać samą siebie w swoim świe�
cie.
Rozdział VIII
NEGACJA I KONSUMPCJA W KULTURZE
Czy będziemy żyć dostatecznie długo, aby ujrzeć rewolucję
polityczną? My, współcześni tych Niemców? Drogi przyja�
cielu, wierzy Pan, w co Pan chce wierzyć. [...] Oceniam
Niemcy na podstawie ich historii, dawnej i współczesnej;
i nie zarzuci mi Pan, że cała ta historia jest zafałszowana,
a życie publiczne w Niemczech nie odpowiada rzeczywistym
nastrojom ludu. Niech Pan rzuci okiem na dowolną gazetę,
a zrozumie Pan, że nie przestajemy wychwalać, choć cenzu�
ra nikomu nie wzbrania przestać, naszej wolności i pomyśl�
ności narodu.
Arnold Rugę, list do Karola Marksa z marca 1843 roku
180
Kultura to ogólna sfera obejmująca wiedzę i reprezentacje ży�
cia (v�cu) historycznych społeczeństw klasowych. Innymi słowy,
jest to oddzi el ona władza uogólniania, przybierającą postać
podziału pracy intelektualnej i intelektualnej pracy oddzielania.
Kultura odrywa się od jednolitego społeczeństwa opartego na
micie wówczas:  Gdy z życia człowieka uchodzi moc jednocze�
nia, a przeciwieństwa, utraciwszy swe żywe odniesienie i wza�
jemne oddziaływanie, zyskują samoistność [...]"* (Differenz des
Fichteschen und Schellingschen Systems der Philosophie). Osią�
gając niezależność, kultura zostaje wprawiona w ruch imperia�
listycznej ekspansji, który, ostatecznie, pozbawia ją niezależno�
ści. Historia tworząca warunki względnej autonomii kultury -
oraz ideologiczne złudzenia na temat tej autonomii - przejawia
się również w historii kultury. Bohaterską historię kultury moż�
na postrzegać jako stopniowe ujawnianie się niewystarczające�
go charakteru kultury, jako proces wiodący do jej samozniesie-
124
nia. Kultura to dziedzina poszukiwania utraconej jedności.
W tym poszukiwaniu jedności kultura, jako sfera oddzielona,
musi samą siebie zanegować.
181
W walce tradycji i nowatorstwa - będącej sprężyną rozwoju kul�
tury w społeczeństwach historycznych - to, co nowatorskie, za�
wsze zwycięża. Kulturowe innowacje są jednak rezultatem cało�
ściowego ruchu historycznego, który, uświadamiając sobie swój
całościowy charakter, dąży do przezwyciężenia własnych zało�
żeń kulturowych i zniesienia wszelkich separacji.
182
Rozwój wiedzy o społeczeństwie prowadzi samorzutnie do uję�
cia historii jako rdzenia kultury, a co za tym idzie, do zdobycia
wiedzy przełomowej, której wyrazem stało się bezpowrotne
unicestwienie Boga. Ale owa  przesłanka wszelkiej krytyki"*
jest jednocześnie przesłanką krytyki bezkresnej. Tam, gdzie
żadne reguły postępowania nie mogą już rościć pretensji do
wieczności, każde kolejne osi ągni ęci e kultury okazuje się
krokiem prowadzącym do jej rozpadu. Filozofia znalazła się
w kryzysie, gdy tylko osiągnęła pełną autonomię. To samo od�
nosi się do innych działów nauki: zdobywając niezależność, mu�
szą się wpierw zrzec pretensji do spójnego ujęcia całokształtu
zjawisk społecznych, w końcu zaś nie dają się już dłużej utrzy�
mać nawet jako cząstkowe narzędzia stosowane w obrębie ści�
śle wytyczonych granic. Cechujący oddzieloną kulturę brak
racj onal ności skazuje ją na śmierć, gdyż zwycięstwo racjo�
nalności stanowi już wewnętrzny wymóg kultury.
183
Kultura wyłania się z historii, która zniszczyła sposób życia cha�
rakterystyczny dla starego świata. Jednakże kultura jako sfera
125
oddzielona nie jest jeszcze niczym więcej jak tylko cząstkowym
pojmowaniem zjawisk i fragmentaryczną komunikacją zmysło�
wą w społeczeństwie częściowo tylko historycznym.
To sens niedostatecznie sensownego świata.
184
Kres historii kultury występuje w dwóch postaciach: pierwsza
z nich to projekt przezwyciężenia kultury w historii totalnej;
druga zaś to podtrzymywanie kultury jako martwego przedmio�
tu spektakularnej kontemplacji. Pierwszy z tych projektów
związał swój los z krytyką społeczną, drugi - z obroną władzy
klasowej.
185
Te przeciwstawne formy końca kultury ścierają się ze sobą za�
równo we wszystkich dziedzinach wiedzy, jak i we wszystkich
aspektach przedstawiania zmysłowego - a więc w tym, co obej�
mowano dawniej ogólnym mianem sztuki. Gromadzeniu
cząstkowej wiedzy (która staje się bezużyteczna, gdyż apro�
bowani e istniejących warunków prowadzi ostatecznie do
wyzbycia się własnej wiedzy) przeciwstawia się teoria
praxis, zawierająca prawdę wszystkich dziedzin wiedzy, tylko
ona bowiem zna tajemnicę ich zastosowania. Jeśli zaś chodzi
o przedstawienia zmysłowe, krytyka dawnego języka
wspól nego społeczeństwa ściera się ze sztucznym odtwarza�
niem owego języka w spektaklu towarowym, ze złudnym przed�
stawianiem tego, co oderwane od przeżyć i martwe.
186
Społeczeństwo tracąc wspólnotowy charakter dawnych społecz�
ności scalanych mitycznymi wyobrażeniami, traci jednocześnie
wszelkie odniesienia języka rzeczywiście wspólnego. Ich odzy�
skanie będzie możliwe dopiero wraz narodzinami wspólnoty
126
rzeczywiście historycznej, która przezwycięży podziały wspólno�
ty biernej. Kiedy sztuka, język wspólny tej społecznej bierności
odrywa się od swojego pierwotnego, religijnego świata, przera�
dzając w indywidualną produkcję oddzielonych dzieł, i przybie�
ra postać sztuki niezależnej (w nowoczesnym tego słowa zna�
czeniu), wówczas zostaje ona wprawiona w ruch właściwy histo�
rii całej oddzielonej kultury. Proklamacja niezależności jest dła
niej jednocześnie początkiem rozkładu.
187
Nowoczesny proces rozpadu wszelkiej sztuki, jej unicestwienie
formalne, wyraża explicite zanik języka komunikacji, implicite
zaś konieczność odnalezienia nowego języka wspólnego - już
nie w jednostronnej konkluzji, która w przypadku sztuki społe�
czeństw historycznych przychodzi ł a zawsze za póz
no*,
oznajmiała innym to, co zostało przeżyte z dala od rzeczywi�
stego dialogu, i godziła się na tę ułomność życia. Chodzi bo�
wiem o odnalezienie tego języka w praxis jednoczącej bezpo�
średnią działalność i jej język, a więc o urzeczywistnienie w ży�
ciu tej wspólnoty dialogu i gry z czasem, którą twórczość po-
etycko-artystycznajedynie przedst awi ał a.
188
Kiedy sztuka, osiągnąwszy niezależność, przedstawia swój świat
za pomocą jaskrawych barw, pewien moment życia już się zesta�
rzał i nie można go odmłodzić jaskrawymi barwami. Można go
tylko przywoływać we wspomnieniu. Wielkość sztuki ukazuje
się dopiero o zmierzchu życia*.
189
Poczynając od baroku czas historyczny, wdzierający się w sfe�
rę sztuki, wyraził się najpierw właśnie w samej sztuce, Barok to
sztuka świata, który utracił swoje centrum: ostatni mityczny po-
127
rządek, kosmiczny i doczesny, jaki uznawały wieki średnie -
w jedności chrześcijaństwa i w widmie cesarstwa - runął. Sztu�
ka zmiany musi podlegać tej powszechnej zasadzie przemi�
jania, którą rozpoznaje w świecie. Barok opowiedział się - jak
pisze Eugenio d'Ors -  za życiem, przeciw wieczności"*. Teatr
i święto, święto teatralne - oto szczytowe momenty sztuki baro�
kowej; poszczególne formy ekspresji artystycznej czerpią tu
sens ze swojego odniesienia do dekoracji skonstruowanego
miejsca, konstrukcji, która sama dla siebie stanowi, ośrodek
jednoczenia. Ośrodkiem tym jest właśnie przemijanie, wyła�
niające się w postaci niepewnej równowagi z dynamicznego
bezładu wszechrzeczy. Jeśli w dzisiejszych debatach estetycz�
nych przywiązuje się tak duże, a niekiedy wręcz nadmierne zna�
czenie do pojęcia baroku, świadczy to o narastającej świadomo�
ści, że artystyczny klasycyzm jest czymś niemożliwym: w ciągu
ostatnich trzech stuleci wszelkie próby ustanowienia normatyw�
nego klasycyzmu lub neoklasycyzmu owocowały jedynie sztucz�
nymi i epizodycznymi tworami przemawiającymi zewnętrznym
językiem państwa - językiem monarchii absolutnej lub rewolu�
cyjnej burżuazji drapującej się w rzymskie szaty. Cała sztuka ne�
gacji, zmierzająca do rozproszenia i ostatecznego zanegowania
sfery artystycznej, przybiera - od romantyzmu po kubizm - co�
raz bardziej zindywidualizowane formy, podążając jednak cały
czas drogą baroku. Zanik sztuki historycznej związanej z we�
wnętrzną komunikacją pewnej elity (komunikacją dysponującą
na poły niezależną bazą społeczną w postaci częściowo ludycz-
nych warunków życia ostatniej arystokracji) pokazuje również,
że kapitalizm wprowadza po raz pierwszy na scenę władzę kla�
sową, otwarcie przyznającą się do braku jakiejkolwiek jakości
ontologicznej; zakorzenienie się tej władzy w prostym zarządza�
niu gospodarką łączy się z utratą prawdziwie ludzkiego
kunszt u (ma�trise). Barok, dawno utracona jedność w dzie�
dzinie artystycznej twórczości, przetrwał w pewnym stopniu
w obecnej konsumpcj i dawnych dzieł sztuki. Historyczne
poznanie i uznanie całej sztuki minionych wieków, retrospek�
tywnie ujmowanej jako  sztuka świata", prowadzą do jej relaty�
wizacji, przekształcenia w ogólny bezład, który z kolei stanowi
128
coś w rodzaju barokowej budowli na wyższym poziomie, gdzie
stapiają się dzieła baroku sensu stńcto oraz wszelkie nawroty tej
sztuki. Po raz pierwszy można poznawać i podziwiać - jedno�
cześnie - twórczość artystyczną wszelkich epok i cywilizacji. To,
że takie  nagromadzenie wspomnień"* z historii sztuki stało się
możliwe, oznacza również koni ec świata sztuki. W epo�
ce muzeów nie ma już mowy o prawdziwej komunikacji arty�
stycznej, dlatego też wszystkie dawne dzieła mogą liczyć na jed�
nakowo przychylną recepcję. Nie deprecjonuje ich w najmniej�
szym stopniu zanik ich własnych, partykularnych warunków ko�
munikacji, gdyż obecnie zanik warunków komunikacji stał się
powszechny.
190
Sztuka w okresie swojego rozpadu - jako negatywny ruch usiłu�
jący przezwyciężyć sztukę w społeczeństwie historycznym,
w którym historia nie jest jeszcze przeżywana - jest jednocze�
śnie sztuką zmiany i czystym wyrazem niemożliwości zmiany.
Im wznioślejsze są roszczenia tej sztuki, tym wyraz
niej jej praw�
dziwe urzeczywistnienie sytuuje się poza nią. Ta sztuka jest siłą
rzeczy awangardowa i nie dąży do zaist nienia. Jej
awangardą jest jej zanik.
191
Kres sztuki nowoczesnej wyznaczają dwa nurty: dadaizm i sur�
realizm. Były one, choć nie w pełni świadomie, współczesne
ostatniemu wielkiemu szturmowi rewolucyjnego ruchu proleta�
riackiego. Porażka tego ruchu, skazując owe kierunki na zaskle�
pienie się w sferze estetycznej, którą atakowały jako zmurszałą
i z gruntu niezadowalającą, była podstawową przyczyną ich pa�
raliżu. Historycznie dadaizm i surrealizm są ze sobą ściśle zwią�
zane, choć dążyły do przeciwstawnych celów. W tej opozycji,
w której uwidaczniają się najbardziej radykalne i wyraziste osią�
gnięcia każdego z tych nurtów, ujawnia się również niewystar-
129
czalność i zasadnicza jednostronność ich wzajemnych krytyk.
Dadaizm usiłował znieść sztukę nie urzeczywistni a�
jąc jej; surrealizm zaś chciał urzeczywistni ć sztukę
bez jej zniesienia*. Póz
niejsze krytyczne stanowisko sytu-
acjonistów dowiodło, że urzeczywistnienie i zniesienie to nie�
rozłączne aspekty przezwyci ężeni a sztuki.
192
Spektakularna konsumpcja, przechowująca dawną kulturę
w zamrożonej postaci - łącznie z powielaniem jej niegdyś wy�
wrotowych, a dziś zaanektowanych, nieszkodliwych gestów -
w swoim sektorze kulturalnym staje się otwarcie tym, czym jest
niejawnie jako całość: komuni kowani em ni ekomuni -
kowal nego. Krańcowa destrukcja języka może się tu spotkać
z prymitywnym, oficjalnym uznaniem, ponieważ manifestuje
pogodzenie z istniejącym stanem rzeczy, w którym zanik komu�
nikacji jest radośnie obwieszczany. Oczywiście zataja się przy
tym krytyczną prawdę tej destrukcji, to znaczy rzeczywiste zna�
czenie nowoczesnej poezji i sztuki, spektakl bowiem, którego
zadanie polega na zaci erani u w kul t urze wszelkich
śladów historii , stosuje właśnie tę konstytutywną dla siebie
strategię, kiedy posługuje się modernistycznymi pseudoinnowa-
cjami. Tak oto jakaś szkoła neoliteratury może rościć sobie pre�
tensje do nowatorstwa na tej tylko podstawie, że zaleca kon�
templację pisma jako pisma. Jednocześnie zaś, obok uznania
rozpadu komunikacji za piękno zasługujące na najwyższy po�
dziw, pojawia się najnowocześniejsza - i najściślej związana
z represyjną praktyką organizacji społecznej - tendencja spek�
takularnej kultury: próba zrekonstruowania złożonego środo�
wiska neoartystycznego z jego rozłożonych elementów za po�
mocą  prac zespołowych". Jest to szczególnie wyraz
ne w urba�
nistyce, usiłującej połączyć rozmaite odpadki artystyczne lub
hybrydy estetyczno-techniczne. Stanowi to transpozycję na
płaszczyznę spektakularnej kultury ogólnego projektu rozwi�
niętego kapitalizmu, to jest przekształcenia robotnika cząstko�
wego* w  osobowość doskonale zintegrowaną z grupą" (ten-
130
dencja opisana przez współczesnych socjologów amerykańskich
takich jak Riesman czy Whyte). W obu przypadkach mamy do
czynienia z tym samym projektem: zmianą st rukt ur spo�
łeczeństwa nie znającego wspólnoty.
193
Kultura, która uległa bez reszty utowarowieniu, staje się jedno�
cześnie flagowym towarem spektakularnego społeczeństwa.
Clark Kerr, jeden z czołowych ideologów tej tendencji, obliczył,
że wartość złożonego procesu produkcji, dystrybucji i konsump�
cji wiedzy sięga już rocznie dwudziestu dziewięciu procent
produktu krajowego Stanów Zjednoczonych; według jego pro�
gnoz w drugiej połowie XX stulecia kultura stanie się dz
wignią
gospodarki, tak jak motoryzacja w pierwszej połowie XX wie�
ku, a kolej w drugiej połowie XIX wieku.
194
Zadanie tych dziedzin wiedzy, które współtworzą obecnie
myśl spekt aklu, polega na uzasadnianiu istnienia bezzasad�
nego społeczeństwa oraz na tworzeniu ogólnej nauki fałszywej
świadomości. Nie chce ona i nie może rozpoznać swojej mate�
rialnej zależności od systemu spektakularnego - oto, co ją cał�
kowicie warunkuje.
195
Myśl związana ze społeczną organizacją pozoru broni upo�
wszechnionego zaniku komunikacji, chociaż sam ów zanik zu�
baża ją i zaciemnia. Nie potrafi ona dostrzec, że u z
ródeł całe�
go jej świata tkwi konflikt*. Ekspertów spektakularnej władzy,
władzy absolutnej w obrębie swojego języka jednokierunko�
wych przekazów, absolutnie deprawuje pogarda*, którą z po�
wodzeniem okazują widzom: do widzów mogą zaś odnosić się
z pogardą, ci bowiem nie zasługują w istocie na nic lepszego.
131
196
Nowe problemy, związane z doskonaleniem się systemu spekta�
kularnego, zmuszają jego specjalistyczną myśl do dalszego po�
działu zadań. Nowoczesna socjologia, która badając oddziele�
nie, korzysta jedynie z pojęciowych i materialnych narzędzi sa�
mego oddzielenia, przeprowadza spekt akul arną krytykę
spekt aklu. Z kolei rozmaite dyscypliny, w których zakorzeni!
się strukturalizm, podejmują sięapologii spekt akl u i prze�
radzają w myślenie niemyślenia służące i nst yt ucj onal ne�
mu zaci erani u wszelkich śladów praktyki historycznej. Fał�
szywa rozpacz niedialektycznej krytyki i fałszywy optymizm
zwykłej reklamy systemu są jednak myśleniem w równym stop�
niu zniewolonym.
197
Socjologia, przede wszystkim amerykańska, zaczęła poddawać
krytyce nowe warunki życia, jakie pociąga za sobą obecny roz�
wój. Przytoczyła wprawdzie wiele danych empirycznych, nie
mogła jednak uchwycić swojego przedmiotu w jego prawdzie,
nie dostrzega bowiem, że zawiera on w sobie własną krytykę.
Tak więc nawet ci spośród socjologów, którzy szczerze pragną
zreformować istniejące warunki życia, mogą jedynie wzywać
obywateli do opamiętania i pokładać nadzieję, płonną rzecz ja�
sna, w ich zdrowym rozsądku czy moralności. Taka krytyka, ja�
ko że nie zna negatywności ulokowanej w samym sercu jej świa�
ta, poprzestaje na opisie pewnego negatywnego naddatku, ubo�
lewając, że oblepił on powierzchnię świata niczym irracjonalna,
pasożytnicza narośl. Ta oburzona dobra wola, która nawet
w swym moralizatorstwie potrafi zresztą ganić jedynie ze�
wnętrzne przejawy systemu, uważa się za postawę krytyczną,
niepomna, że zarówno jej założenia, jak i jej metoda mają cha�
rakter z gruntu apol oget yczny.
132
198
Ci, którzy piętnują oficjalne zachęty do marnotrawstwa w spo�
łeczeństwie dobrobytu jako absurdalne i niebezpieczne, nie ro�
zumieją, czemu służy marnotrawstwo. Okazują niewdzięczność,
potępiając w imię ekonomicznej racjonalności dobrych, irracjo�
nalnych strażników, bez których władza tej ekonomicznej racjo�
nalności ległaby w gruzach. Na przykład Boorstin opisał w The
Image towarową konsumpcję amerykańskiego spektaklu, nie
potrafił jednak skonceptualizować samego spektaklu, sądził bo�
wiem, że życie prywatne lub to, co nazywa  uczciwym towa�
rem", nie mają nic wspólnego z tymi zgubnymi nadużyciami, tak
bardzo go niepokojącymi. Nie zrozumiał, że to właśnie towar
ustanowił prawa, których  uczciwe" zastosowanie prowadzi do
wyróżnienia rzeczywistości życia prywatnego, następnie zaś do
ponownego wchłonięcia tej rzeczywistości przez społeczną kon�
sumpcję obrazów.
199
Boorstin opisuje wypaczenia świata, który stał się nam obcy, ja�
ko wypaczenia obce naszemu światu. Powierzchowność króle�
stwa obrazów ujmuje w kategoriach psychologicznych i moral�
nych, uznając je za wytwór  naszych ekstrawaganckich rosz�
czeń". Takie stanowisko zakłada wiarę w jakąś  naturalną" pod�
stawę życia społecznego, podstawę, której próżno by szukać nie
tylko w jego książce, ale również we współczesnej epoce. Boor�
stin sytuuje autentyczne życie ludzkie w zamierzchłych czasach,
między innymi w dawnej religijnej bierności, nie może więc po�
jąć społeczeństwa obrazu w całej jego głębi. Prawdą tego spo�
łeczeństwa jest tylko i wyłącznie jego negacja.
200
Socjologia, która zakłada, że całokształtowi życia społecznego
można przeciwstawić jakąś industrialną racjonalność działającą
według sobie tylko właściwych zasad, posuwa się nawet do wy-
133
odrębnienia technik reprodukcji i przekazu z globalnego proce�
su przemysłowego. Boorstin dopatruje się zatem z
ródeł odma�
lowanej przez siebie sytuacji w niefortunnym i właściwie przy�
padkowym spotkaniu* nadmiernie rozwiniętych środków trans�
misji obrazów z niepokojącym zamiłowaniem współczesnych lu�
dzi do pseudosensacji. Spektakl brałby się po prostu stąd, że no�
woczesny człowiek jest nazbyt zapalonym widzem. Boorstin nie
rozumie, że rozpowszechnianie się tych prefabrykowanych
 pseudowydarzeń", które tak stanowczo potępia, wynika z tego
prostego faktu, iż obecna organizacja życia nie pozwala lu�
dziom uczestniczyć bezpośrednio w żadnych wydarzeniach. Po
nowoczesnym społeczeństwie krąży obecnie widmo historii*.
Oto dlaczego na wszystkich poziomach konsumpcji życia odnaj�
dujemy pseudohistorię - podtrzymującą niepewną równowagę
zamrożonego czasu i w tym właśnie celu produkowaną.
201
Współczesna tendencja do st rukt ural i st ycznej systema�
tyzacji opiera się, świadomie lub nieświadomie, na założeniu, że
obecny, przejściowy okres zlodowacenia czasu historycznego
będzie trwać wiecznie. Antyhistoryczne myślenie strukturali-
zmu rozpatruje zjawiska z punktu widzenia wiekuistej obecno�
ści systemu, który nigdy nie został stworzony i nigdy nie przemi�
nie. Marzenie o nieświadomej i przedustawnej strukturze wła�
dającej całą społeczną praxis opiera się na nieuprawnionej eks�
trapolacji strukturalnych modeli opracowanych przez lingwisty�
kę i etnologię lub też wykorzystywanych w analizie funkcjono�
wania kapitalizmu (znaczenie owych modeli przecenia się
zresztą nawet w obrębie tych szczegółowych dyscyplin). W ten
oto sposób akademicki rozum drobnych funkcj onari u�
szy myśli, którzy zadowalają się byle czym i poświęcają się
bez reszty opiewaniu istniejącego systemu budzącego ich po�
dziw - sprowadza prostacko całą rzeczywistość do istnienia sys�
temu.
134
I
202
Rozpatrując poszczególne kategorie każdej historycznej nauki
społecznej - w tym wypadku kategorie  strukturalistyczne" -
należy mieć na uwadze, że wyrażają one formy bytu, określenia
egzystencji*. Podobnie jak nie można osądzić jednostki na pod�
stawie tego, co ona sama o sobie myśli*, tak też nie można oce�
nić - i podziwiać - tego określonego społeczeństwa na gruncie
wiary w absolutną prawdziwość języka, którym zwraca się ono
samo do siebie.  Nie można sądzić o takiej epoce przewrotu na
podstawie jej świadomości, lecz odwrotnie, świadomość tę nale�
ży tłumaczyć sprzecznościami życia materialnego [...]". Struktu�
ra jest córką aktualnej władzy*. Strukturalizm to t eori a
gwarant owana przez państwo, absolutyzacja obecnych
warunków spektakularnej  komunikacji". Sposób, w jaki bada
on kody przekazu, jest wytworem - i afirmacją - społeczeństwa,
w którym komunikacja przybiera postać strumienia hierarchicz�
nych sygnałów. Nie można więc powiedzieć, że strukturalizm
dowodzi ponadhistorycznej wartości społeczeństwa spektaklu;
to raczej społeczeństwo spektaklu stając się powszechną rzeczy�
wistością, potwierdza mroz
ne marzenia strukturalizmu.
203
Krytycznemu pojęciu spektaklu grozi oczywiście wulgaryzacja,
może się ono przerodzić w czczą formułkę socjologiczno-poli-
tycznej retoryki, pozwalającą abstrakcyjnie wyjaśniać i piętno�
wać wszelkie możliwe zjawiska, a więc służącą obronie spekta�
kularnego systemu. Żadna myśl nie może bowiem prowadzić
poza istniejący spektakl, lecz jedynie poza myślowe ujęcia spo�
łeczeństwa spektaklu. Do rzeczywistego obalenia tego społe�
czeństwa są potrzebni ludzie, którzy muszą zastosować prak�
tyczną siłę*. Krytyczna teoria spektaklu jest więc prawdziwa tyl�
ko w takiej mierze, w jakiej jednoczy się z praktycznym nurtem
negacji społecznej; owa negacja natomiast, wznowienie rewolu�
cyjnej walki klasowej, zdobywa samoświadomość, rozwijając
krytykę spektaklu, to znaczy teorię swoich rzeczywistych okre-
135
śleń - warunków obecnego ucisku - w tym samym ruchu ujaw�
niając swój, dotychczas ukryty, potencjał. Teoria ta nie wymaga
od klasy robotniczej cudów*. Wie, że doprowadzenie do po�
nownego sformułowania i spełnienia proletariackich żądań to
zadanie długofalowe. Wprowadzając rozróżnienie teoretycznej
i praktycznej walki (rozróżnienie sztuczne, z przedstawionych
tu przesłanek jasno bowiem wynika, że ukonstytuowanie się
i komunikacja takiej teorii nie dają się pomyśleć bez spójnej
praktyki), można powiedzieć, że ciernistą i mroczną drogą,
którą podąża teoria krytyczna, musi również kroczyć praktycz�
ny ruch działający w skali całego społeczeństwa.
204
Przekazywanie teorii krytycznej musi się dokonywać w jej włas�
nym języku. Jest to język sprzeczności i konfrontacji, który wi�
nien być dialektyczny w swojej formie, tak jak jest dialektyczny
w swej treści. Jest on krytyką całości i krytyką historyczną. Nie
stanowi  stopnia zero pisma"*, lecz jego odwrócenie (renverse�
ment). Nie jest negacją stylu, lecz stylem negacji.
205
Już sam styl wykładu teorii dialektycznej jest skandalem
z punktu widzenia reguł panującego języka i zniewagą dla sma�
ku, który zdołały one wykształcić. Czyniąc konkretny użytek
z dostępnych pojęć, ujmuje jednocześnie ich odzyskaną płyn�
ność, ich nieuniknione unicestwienie*.
206
Styl ów, zawierający własną krytykę, musi wyrażać panowanie
teraz
niejszej krytyki nad całą jej przeszłością. Właści�
wy teorii dialektycznej sposób wykładu daje wyraz zawartemu
w niej duchowi negacji.  Prawda nie jest produktem, w którym
nie znajduje się już śladu narzędzia"* (Hegel). Ta teoretyczna
136
świadomość ruchu, w której winien się uobecniać sam ruch,
przejawia się z jednej strony w odwracani u (renversement)
utrwalonych relacji między pojęciami, z drugiej strony zaś
w przechwyt ywani u (d�tournement) wszystkich osiągnięć
dawniejszej krytyki. Odwrócenie pozycji dopełniacza i mianow�
nika, charakterystyczne dla aforystycznego stylu Hegla, stano�
wiło ekspresję historycznych rewolucji zdeponowaną w postaci
refleksji pojęciowej. Młody Marks popularyzując ten zabieg,
systematycznie stosowany już przez Feuerbacha, posłużył się
w sposób najbardziej konsekwentny tym powst ańczym
stylem, który z filozofii nędzy wydobywa nędzę filozofii. Prze�
chwytywanie przywraca wywrotowy charakter dawnym krytycz�
nym wnioskom, które przemieniono w szacowne, zakrzepłe
prawdy, to znaczy w kłamstwa. Kierkegaard stosował już tę me�
todę świadomie, otwarcie się do tego przyznając:  Ale jakkol�
wiek byś się wykręcał, Twój projekt posiada ściśle określone
i znane z
ródło. Ciągle wplatasz myśl, która nie pochodzi od cie�
bie, a która przez refleksje, jakie wywołuje, przeszkadza"
(Okruchy filozoficzne). Przechwytywanie wiąże się z konieczno�
ścią zachowania dyst ansu wobec tego, co uległo zafałszowa�
niu, przekształcając się w oficjalną prawdę. Kierkegaard w tej
samej książce powraca do tego zagadnienia:  Chcę zrobić jesz�
cze jedną uwagę w stosunku do różnych aluzji dotyczących te�
go, że w swoje wywody wplątałem zapożyczone wypowiedzi. Nie
przeczę, że tak jest; nie chcę też przeczyć, że zrobiłem to świa�
domie; mam też zamiar w następnej części tej pracy, jeśli ją na�
piszę, nazwać dziecko po imieniu i przedstawić problem
w oprawie historycznej"*.
207
Idee doskonalą się. Znaczenia słów uczestniczą w tym procesie.
Plagiat jest konieczny. Jest konsekwencją postępu. Ściślej for�
mułuje zdanie danego autora, posługuje się jego wyrażeniami,
usuwa ideę błędną, na jej miejsce wprowadza słuszną*.
137
208
Przechwytywanie to przeciwieństwo cytowania, powoływania
się na teoretyczny autorytet, który ulega nieuchronnie zafałszo�
waniu z chwilą, gdy przekształca się w cytat: fragment wyrwany
z kontekstu, unieruchomiony, oddzielony od swojej epoki - glo�
balnego układu odniesienia - i od konkretnego stanowiska,
trafnego lub błędnego, jakie zajmował względem tego odniesie�
nia. Przechwytywanie jest płynnym językiem antyideologii.
Przejawia się w komunikacji świadomej tego, że sama w sobie
nie zawiera żadnej gwarancji, zwłaszcza ostatecznej. Przechwy�
tywanie jest właśnie tym językiem, którego nie można potwier�
dzić przez odwołanie się do dawnych czy metakrytycznych
twierdzeń. Przeciwnie, to jego wewnętrzna spójność i praktycz�
na skuteczność pozwalają wyłuskać jądro prawdy zawarte
w dawnych twierdzeniach. Przechwytywanie opiera się tylko na
własnej prawdzie jako krytyce teraz
niejszej*.
209
To, co w formułowanej teorii występuje otwarcie jako prze�
chwycone - odmawiając sferze teoretycznej wszelkiej trwałej
autonomii, wprowadzając do niej tym akt em przemocy
działanie, podkopujące i obalające wszelki utrwalony porządek
- nie pozwala zapomnieć, że teoria sama w sobie jest niczym, że
urzeczywistnia się dopiero poprzez działalność historyczną
i hist oryczną korekt ę, jedyny autentyczny sposób docho�
wywania jej wierności.
210
Tylko rzeczywista negacja kultury zachowuje jej sens. Negacja
ta nie może być już kul t ur al na Tylko ona pozostaje jeszcze,
w pewnej mierze, na poziomie kultury, choć jednocześnie poza
nią wykracza.
138
211
Krytyka kultury występuje w języku sprzeczności jako zunifi�
kowana: obejmuje bowiem całą kulturę - zarówno jej wiedzę,
jak i jej poezję - a ponadto nie daje się już oderwać od krytyki
całości społecznej. To właśnie owa zuni fi kowana krytyka
t eor et yczna wychodzi na spotkanie zj ednoczonej
prakt yki społ ecznej .
Rozdział IX
ZMATERIALIZOWANA IDEOLOGIA
Samowiedza istnieje w sobi e i dla si ebi e tylko o tyle
i tylko dzięki temu, że taką, tzn. samą w sobie i dla siebie,
jest ona dla kogoś innego, albo inaczej mówiąc: samowiedza
istnieje tylko jako coś, co zostało uznane.
Hegel, Fenomenologia ducha *
212
Ideologia jest bazą myśli społeczeństwa klasowego w burzli�
wym biegu historii. Ideologie nigdy nie są zwykłymi chimerami,
lecz zdeformowaną świadomością rzeczywistości, a tym samym
realnym czynnikiem, wtórnie deformującym samą rzeczywi�
stość. Dotyczy to zwłaszcza spektaklu, mat eri al i zacj i ide�
ologii, którą pociąga za sobą tryumf usamodzielnionej pro�
dukcji ekonomicznej. Spektakl zaciera bowiem różnicę między
rzeczywistością społeczną a ideologią, która zdołała przekształ�
cić całą rzeczywistość na obraz i podobieństwo swoje*.
213
Kiedy ideologię, abst rakcyj ną wolę - i złudzenie - po�
wszechności, zaczyna uprawomocniać powszechna abstrakcja
oraz panująca w nowoczesnym społeczeństwie dyktatura złu�
dzeń, wówczas przestaje być ona woluntarystyczną walką tego,
co cząstkowe i staje się jego zwycięstwem. Od tej chwili ideolo�
giczne roszczenie może się już poszczycić czymś na kształt cia�
snej pozytywistycznej ścisłości: nie jest już historycznym wybo�
rem, lecz nieodparcie narzucającą się faktycznością. Tak oto za�
cierają się nazwy poszczególnych ideologii. Nawet czysto ide-
140
ologiczna część pracy w służbie systemu przeradza się w zwykłą
 podstawę epistemologiczną" (socle epistemologique)*, która,
z założenia, nie ma już nic wspólnego ze zjawiskami ideologicz�
nymi. Zmaterializowana ideologia jest bezimienna i nie opo�
wiada się otwarcie za żadnym projektem historycznym. Innymi
słowy, historia poszczególnych i deol ogi i dobiegła końca.
214
Ideologia, która na mocy swej wewnętrznej logiki dążyła do
przekształcenia się w  ideologię totalną" (w znaczeniu Mann-
heimowskim), w despotyzm fragmentu, pseudowiedzę o zasty�
głej całości, wizję t ot al i t arną - znajduje zwieńczenie
w znieruchomiałym spektaklu braku historii. Zwieńczenie to
jest równoznaczne z rozpłynięciem się ideologii w całym społe�
czeństwie. Wraz z obaleniem tego społeczeństwa musi również
zniknąć ideologia, ost at ni a nie rozumność wzbraniająca
wstępu do życia historycznego.
215
Spektakl jest ideologią par excellence, ukazuje bowiem istotę
każdego systemu ideologicznego: zubożenie, zniewolenie i za�
przeczenie rzeczywistego życia. Spektakl jest materialnym  wy�
razem oddzielenia i oddalenia się człowieka od człowieka".
Skupiona w nim  nowa potęga zwodzenia" opiera się na pro�
dukcji powodującej, że  wraz z masą przedmiotów rośnie nowe
królestwo obcych bytów, którym podporządkowany jest czło�
wiek". Oto ostateczne stadium ekspansji, która potrzebę obró�
ciła przeciw życiu.  Potrzeba pieniądza jest więc prawdziwą i je�
dyną potrzebą, jaką wytwarza ekonomia polityczna"* (Rękopisy
ekonomiczno-filozoficzne). Hegel w Jenenser Realphilosophie
scharakteryzował pieniądz jako  poruszające się w sobie samym
życie tego, co martwe"*. Spektakl dostosował do tego opisu ca�
łe życie społeczne.
141
216
W przeciwieństwie do projektu zwięz
le wyłożonego w Tezach
o Feuerbachu (urzeczywistnienie filozofii w praxis, przezwycię�
żające opozycję idealizmu i materializmu), spektakl zachowuje
jednocześnie ideologiczne cechy materializmu oraz idealizmu,
narzucając je swojemu pseudokonkretnemu uniwersum. Kon�
templacyjny aspekt dawnego materializmu - pojmowanie świa�
ta jako przedstawienia, nie zaś działania, prowadzące do ideali-
zacji materii - otrzymuje rozwiniętą postać w spektaklu, spra�
wiającym, że konkretne rzeczy zdobywają automatycznie wła�
dzę nad życiem społecznym. W spektaklu spełnia się również
wyśni one dzi ał ani e idealizmu, dokonuje się to dzięki
technicznemu pośrednictwu znaków i sygnałów, które, osta�
tecznie, materializują abstrakcyjny ideał.
217
W tym ekonomicznym procesie materializacji ideologii szcze�
gólnie wyraz
nie rysuje się podobieństwo między ideologią
a schizofrenią (na co zwrócił uwagę Gabel w La fausse con�
science). Społeczeństwo stało się tym, czym już wcześniej była
ideologia. Wykluczenie praxis oraz towarzysząca mu antydialek-
tyczna fałszywa świadomość wkradają się w każdą godzinę życia
podporządkowanego spektaklowi, który polega właśnie na  za�
burzeniu zdolności do kontaktów z ludz
mi" i zastępowaniu
owej zdolności społ eczną h al ucyn acj ą: fałszywą świado�
mością spotkania,  złudzeniem spotkania". W społeczeństwie,
w którym żaden człowiek nie może liczyć na uznani e (ętre re�
connu) ze strony innych, nikt nie może też rozpoznać (recon�
na�tre) własnej rzeczywistości. W takim społeczeństwie ideolo�
gia czuje się u siebie; oddzielenie zbudowało sobie świat*.
218
 W obrazach klinicznych schizofrenii - jak pisze Gabel - zanik
dialektyki całości (prowadzący w skrajnych przypadkach do dy-
142
socjacji) oraz zanik dialektyki samorozwoju (prowadzący
w skrajnych przypadkach do katatonii) wydają się ściśle powią�
zane"*. W świadomości widza, uwięzionej w uniwersum spłasz�
czonym i przegrodzonym ekranem spektaklu, w który wtłoczo�
no jego życie, pojawiają się jedynie fikcyjni rozmówcy,
wygłaszający monologi na temat swoich towarów i politycznych
preferencji owych towarów. Spektakl w całej rozciągłości jest jej
 syndromem lustra"*. To tu dochodzi do inscenizacji fałszywe�
go przezwyciężenia powszechnego autyzmu.
219
Spektakl to zatarcie granic między  ja" a światem (wskutek
zmiażdżenia  ja" osaczonego obecnością nieobecności świata)
oraz między prawdą a fałszem (następstwo stłumienia wszelkiej
bezpośrednio doświadczanej prawdy przez realną obec�
ność fałszu, jaką zapewnia organizacja pozoru). Ten, kto dzień
po dniu znosi biernie swój los, widząc w nim obcą potęgę, szu�
ka ratunku w szaleńczej próbie wpływania na ów los w sferze
iluzji, ucieka się zatem do technik magicznych. Uznanie i kon�
sumowanie towarów to jądro tej pseudorepliki na komunikację
nie dopuszczającą repliki. Konsument boryka się z fundamen�
talnym wywłaszczeniem, dlatego też ulega infantylnej potrzebie
naśladownictwa. Jak mówi Gabel, odnosząc te słowa do cał�
kiem innych stanów patologicznych,  anormalna potrzeba re�
prezentacji kompensuje dręczące poczucie egzystowania na
marginesie życia"*.
220
Ponieważ logiki fałszywej świadomości nie można w pełni roz�
poznać na gruncie tej świadomości, jedyną drogą do uzyskania
krytycznej prawdy o spektaklu jest krytyka prawdziwa. Musi
ona toczyć praktyczną walkę w szeregach nieprzejednanych
wrogów spektaklu i godzić się na swoją nieobecność tam, gdzie
oni są nieobecni. Abstrakcyjne dążenie do natychmiastowej
143
skuteczności podlega prawom myśli panującej, uwzględnia je�
dynie wąsko pojmowaną akt ual ność, kiedy rzuca się w ha�
niebny wir reformizmu lub zgłasza akces do jednolitego frontu
pseudorewolucyjnych niedobitków. Tak oto obłęd odradza się
w tym, co go rzekomo zwalcza. Krytyka wykraczająca poza
spektakl musi natomiast umieć czekać.
221
Wyzwolenie od materialnych podstaw odwróconej prawdy - oto
na czym polega w naszej epoce projekt samoemancypacji. Histo�
rycznego zadania  stworzenia podwalin prawdy ziemskiej"* nie
może wypełnić ani samotna jednostka, ani poddany manipula�
cjom zatomizowany tłum, ale, teraz tak jak zawsze, klasa zdolna
znieść wszystkie klasy*, sprowadzając wszelką władzę do dez-
alienującej formy urzeczywistnionej demokracji, do władzy rad,
w których teoria praktyczna nadzoruje samą siebie i rozpoznaje
własne działanie. Jest to możliwe jedynie tam, gdzie jednostki są
 bezpośrednio związane z historią powszechną"*; jedynie tam,
gdzie dialog się uzbroił, aby narzucić własne warunki.
ROZWAŻANIA
O SPOA
ECZEC
STWIE SPEKTAKLU
Pamięci Gerarda Leboviciego*,
zamordowanego skrytobójczo w Paryżu
5 marca 1984 roku
w niewyjaśnionych okolicznościach
Choćby wasze położenie było najtrudniejsze, a sytuacja,
w której się znalez
liście opłakana, nie poddawajcie się roz�
paczy; właśnie wtedy, gdy trzeba obawiać się najgorszego,
nie wolno się niczego obawiać; gdy osaczają nas zewsząd za�
grożenia, żadnego z nich nie można się lękać; gdy jesteśmy
pozbawieni wszelkich środków ratunku, musimy liczyć na
wszystkie; gdy wróg nas zaskoczył, trzeba zaskoczyć wroga.
Sun Zi, Sztuka wojenna*
I
Z niniejszymi Rozważaniami zapozna się bezzwłocznie pięćdzie�
sięciu czy sześćdziesięciu czytelników, a więc, zważywszy czasy,
w jakich żyjemy, i doniosłość poruszanych tu kwestii, całkiem licz�
ne grono. Trzeba jednak nadmienić, że w pewnych kręgach ucho�
dzę za kogoś, kto zna się na rzeczy. Należy też dodać, że ta czytel�
nicza elita będzie się składać w połowie, lub bez mała w połowie,
z osób parających się obroną systemu spektakularnej dominacji,
w pozostałej zaś części z ludzi, którym nadal przyświeca cel zgoła
przeciwny. Mając więc do czynienia z czytelnikami niezwykle wni�
kliwymi, choć niejednakowo wpływowymi, nie mogę, rzecz jasna,
wypowiadać się w pełni swobodnie. Muszę przede wszystkim uwa�
żać, aby nie udzielić zbyt wielu wskazówek byle komu.
Nieszczęśliwe czasy skłaniają mnie po raz kolejny do zmiany
sposobu wypowiedzi. Celowo pominę niektóre elementy, a plan
musi pozostać niezbyt czytelny. Znajdzie się tu również parę
zwodniczych tropów: znak rozpoznawczy tej epoki. Wystarczy
jednak wstawić tu i ówdzie kilka brakujących stronic, aby wydo-
147
być ogólny sens; tak samo tajne klauzule uzupełniały nader czę�
sto postanowienia jawnie zawarte w traktatach, podobnie też
niektóre substancje ujawniają swoje ukryte właściwości dopiero
wtedy, gdy je połączyć z innymi. Zresztą w tym zwięzłym dziele
znajdzie się, niestety, wiele rzeczy aż nadto zrozumiałych.
II
W 1967 roku w książce Społeczeństwo spektaklu opisałem już
istotę nowoczesnego spektaklu: autokratyczne władztwo gospo�
darki towarowej - której suwerenności nic już nie krępuje -
oraz ogół nowych technik rządzenia towarzyszących temu
władztwu. Ponieważ zamęt z 1968 roku, który przeciągnął się
w wielu krajach na lata kolejne, nie obalił nigdzie istniejącej or�
ganizacji społecznej, spektakl wyłaniający się z niej jak gdyby
spontanicznie, umacniał się wszędzie w dalszym ciągu, to zna�
czy rozszerzał się we wszystkich kierunkach ku skrajom, a jed�
nocześnie zwiększał swoją spoistość w centrum. Spektakl przy�
swoił sobie nawet kilka nowych technik defensywnych, jak to się
zazwyczaj dzieje z potęgami, które czują się zagrożone. Kiedy
zapoczątkowałem krytykę spektakularnego społeczeństwa,
zwrócono przede wszystkim uwagę - co, zważywszy ówczesne
okoliczności, było w pełni zrozumiałe - na jej rewolucyjną treść
i uznano to, oczywiście, za najgorszy z jej składników. Jeśli cho�
dzi o samo zjawisko, zarzucano mi czasem, że jest ono wyłącz�
nie płodem mojej fantazji, zawsze zaś, że oszacowując głębię
oraz jednolitość spektaklu i jego rzeczywistych działań, popa�
dłem w rażącą przesadę. Muszę przyznać, iż ci wszyscy, którzy
opublikowali póz
niej książki poświęcone temu samemu zagad�
nieniu, wykazali dobitnie, że można je ująć o wiele zwięz
lej. Za�
stępowali bowiem całość oraz jej ruch jednym statycznym szcze�
gółem uchwyconym na powierzchni zjawisk; każdy z tych auto�
rów dowodził swej oryginalności, przedstawiając jakiś odmien�
ny, a tym samym mniej niepokojący szczegół. Nikt nie chciał ka�
lać naukowej skromności swych osobistych interpretacji karko�
łomnymi sądami historycznymi.
148
Społeczeństwo spektaklu nie przerwało jednak swojego mar�
szu. Posuwa się szybko, w 1967 roku miało za sobą nie więcej
iż czterdzieści lat; aczkolwiek w pełni wykorzystanych. Jego
n
dalsze postępy, których nikt nie miał już chęci analizować, po�
twierdziły za pomocą niezwykłych wyczynów, że prawdziwą na�
turę tego społeczeństwa ująłem trafnie. Ustalenie to ma war�
tość nie tylko akademicką; rozpoznanie istoty i elementów skła�
dowych spektaklu, a więc aktywnej siły, musi bowiem poprze�
dzić badania nad kierunkami, w jakich siła ta - będąc tym, czym
jest - mogła się przemieścić. Te zagadnienia są niezwykle istot�
ne: dotyczą bowiem warunków, w jakich rozegra się nieuchron�
nie dalsza część konfliktu społecznego. Spektakl jest dziś bez
wątpienia potężniejszy niż dawniej, ale jak wykorzystuje tę do�
datkową potęgę? Jakie nowe obszary opanował? Słowem, któ�
rędy przebiegają w chwili obecnej jego linie operacyjne?
Szeroko rozpowszechnione jest dziś poczucie, że mamy do czy�
nienia z błyskawiczną inwazją zmuszającą ludzi do porzucenia
dawnego sposobu życia; poczucie to jest jednak nader mgliste,
a ponadto samo zjawisko uchodzi za coś w rodzaju niewytłuma�
czalnego zaburzenia klimatu lub innej naturalnej równowagi,
a więc za zmianę, która obnaża kruchość wiedzy ludzkiej i ska�
zuje ignorantów na bezradne milczenie. Wielu uważa wręcz, że
jest to inwazja niosąca postęp, a w każdym razie nieuchronna
i z którą może nawet warto paktować. Ci wolą nie wiedzieć, cze�
mu służy ów podbój i jakimi drogami kroczy.
Przytoczę kilka prakt ycznych konsekwencji, dotych�
czas słabo rozpoznanych, szybkiego rozwoju spektaklu w ciągu
dwóch ostatnich dekad. Nie zamierzam się wdawać w polemiki
na temat żadnego aspektu tej sprawy, takie polemiki stały się
nazbyt łatwe i jałowe; nie zamierzam też nikogo przekonywać.
Niniejsze uwagi nie dbają o moralizowanie. Nie poszukują tego,
co korzystne albo chociaż lepsze. Ograniczają się do opisu tego,
co jest.
149
III
Obecnie, gdy nikt rozsądny nie może już podważać istnienia
spektaklu ani zaprzeczać jego potędze, można jednakowoż wąt�
pić, czy rzeczą rozsądną jest dodawać cokolwiek do zagadnie�
nia, o którym doświadczenie wypowiedziało się w sposób tak
dobitny. Dziennik  Le Monde" z dziewiętnastego września
1987 roku doskonale zilustrował porzekadło  o faktach się nie
dyskutuje" - fundamentalne prawo tych spektakularnych cza�
sów, które, w tej przynajmniej dziedzinie, nie pozostawiły żad�
nych państw w zacofaniu:  To, że współczesne społeczeństwo
jest społeczeństwem spektaklu - to rzecz wiadoma. Niebawem
uwagę będą przyciągać ci, którzy nie chcą zwracać niczyjej uwa�
gi. Trudno zliczyć książki opisujące owo zjawisko, charakteryzu�
jące państwa uprzemysłowione, ale nie oszczędzające nawet
krajów zacofanych. Warto jednak odnotować zabawny para�
doks - autorzy analizujący to zjawisko, po to zazwyczaj, aby nad
nim ubolewać, sami muszą się ugiąć przed spektaklem, jeśli
pragną zdobyć posłuch". Trzeba przyznać, że ta spektakularna
krytyka spektaklu, niewczesna, a ponadto pragnąca  zdobyć po�
słuch" na tym właśnie polu, musi się ograniczyć do pustych
ogólników lub obłudnych lamentów; równie próżne wydaje się
owo pozbawione złudzeń rezonerstwo, mizdrzące się na łamach
gazety.
Jałową dyskusję o spektaklu - to znaczy poczynaniach wła�
ścicieli świata - organizuje więc sam spekt akl : kładzie się
nacisk na wspaniałe środki, jakimi spektakl dysponuje, ażeby
nie zająknąć się słowem o ich wspaniałym zastosowaniu. Za�
miast mówić o spektaklu, wiele osób posługuje się pojęciem
 medialność" (m�diatique). Sugeruje ono, że chodzi o zwykłe
narzędzie, coś w rodzaju publicznej usługi, zarządzającej z bez�
stronnym  profesjonalizmem", za pośrednictwem środków
masowego przekazu, nowym bogactwem powszechnej ko�
munikacji, która osiągnęła wreszcie czystą jednostronność, jako
że prezentuje uprzednio podjęte decyzje, łaskawie zezwalające,
150
aby je podziwiano. Przedmiotem komunikacji są rozkazy,
a panująca harmonia sprawia, że komentują je ci sami, którzy je
wydali.
Władza spektaklu, która ze swej istoty jest tak jednolita, siłą
rzeczy centralistyczna i doskonale despotyczna w swoim duchu,
wyraża dość często oburzenie, widząc, jak pod jej rządami kon�
stytuuje się polityka-spektakl, sprawiedliwość-spektakl, medy-
cyna-spektakl i niezliczona rzesza innych, równie zaskakują�
cych,  medialnych wypaczeń". Spektakl byłby więc jedynie eks�
cesem środków masowego przekazu, które choć niewątpliwie
dobre z natury, jako że służą komunikacji, popadają czasem
w skrajność. Władcy społeczeństwa oznajmiają nierzadko, że
ich medialni pracownicy z
le im służą; jeszcze częściej zarzucają
ciżbie widzów jej skłonność do oddawania się bez opamiętania,
niemal bydlęco, medialnym rozkoszom. W ten sposób skrywają
za potencjalnym bezlikiem rzekomych różnic medialnych to, co
stanowi rezultat spektakularnej konwergencji, do której dąży
się świadomie i z niezwykłym uporem. Podobnie jak logika to�
warowa góruje nad poszczególnymi, konkurencyjnymi ambicja�
mi wszystkich handlowców albo jak logika wojny kieruje zawsze
ciągłymi zmianami w uzbrojeniu, podobnie też surowa logika
spektaklu rządzi powszechnie bujnym rozkwitem medialnych
ekstrawagancji.
Najistotniejsza zmiana, jaka zaszła w ciągu ostatnich dwu�
dziestu lat, wiąże się z nieprzerwaną ciągłością spektaklu. Nie
polega ona na udoskonaleniu medialnego oprzyrządowania
spektaklu, które już wcześniej osiągnęło wysoki szczebel rozwo�
ju: że spektakularna dominacja zdołała po prostu wyhodować
pokolenie w pełni podległe jej prawom. Z gruntu nowe warun�
ki, w jakich przyszło żyć niemal wszystkim przedstawicielom te�
go pokolenia, współtworzą doskonałe i wyczerpujące streszcze�
nie tego wszystkiego, co spektakl obecnie uniemożliwia; jak
również tego, na co zezwala.
151
IV
Do swoich wcześniejszych, czysto teoretycznych ustaleń muszę
dodać jeden tylko szczegół, ale za to istotny. W 1967 roku wy�
różniłem dwie rywalizujące i następujące po sobie formy władzy
spektakularnej - skoncentrowaną oraz rozproszoną. Obie uno�
siły się nad rzeczywistym społeczeństwem, jako jego cel i jego
kłamstwo. Pierwsza, faworyzując ideologię skupioną wokół ja�
kiegoś dyktatora, towarzyszyła totalitarnej kontrrewolucji, za�
równo nazistowskiej, jak i stalinowskiej. Druga, nakłaniająca
pracowników najemnych do swobodnego wybierania między ol�
brzymią rozmaitością nowych, konkurujących ze sobą towarów,
była przejawem amerykanizacji świata, budzącej wprawdzie
przerażenie kilkoma swoimi aspektami, ale potrafiącej uwieść
te kraje, w których najdłużej zachowały się warunki tradycyjnej
mieszczańskiej demokracji. Od tego czasu, po zwycięstwie
spektakularności rozproszonej, która dowiodła swojej przewa�
gi, ukonstytuowała się trzecia postać spektakularności, będąca
racjonalną syntezą obu wcześniejszych form. Ta spekt aku-
l arność zi nt egrowana zmierza obecnie do ogarnięcia ca�
łego świata.
W tworzeniu spektakularności skoncentrowanej zasadniczą
rolę odegrały Rosja i Niemcy, w formowaniu spektakularności
rozproszonej - Stany Zjednoczone. Jeśli chodzi o spektakular-
ność zintegrowaną, rola ta przypadła w udziale Francji oraz
Włochom, przesądziły o tym historyczne czynniki wspólne obu
tym krajom: silna pozycja stalinowskich partii oraz związków
zawodowych w życiu politycznym i intelektualnym, słaba trady�
cja demokratyczna, długotrwałe skupienie władzy w rękach jed�
nej partii, konieczność rozprawienia się z rewolucyjną kontesta�
cją, która pojawiła się znienacka.
Spektakularność zintegrowana występuje jednocześnie jako
skoncentrowana i rozproszona; od czasu owocnej syntezy tych
152
dwóch elementów nauczyła się je wykorzystywać ze wzmożoną
skutecznością. Ich wcześniejsze zastosowanie uległo znacznym
przeobrażeniom. Jeśli chodzi o aspekt skoncentrowany, to
ośrodek kierowniczy spektakularności zintegrowanej jest obec�
nie skryty: obywa się ona bez znanych przywódców i sprecyzo�
wanej ideologii. Co się zaś tyczy aspektu rozproszonego, to
wpływ spektaklu nigdy jeszcze nie naznaczał w takiej mierze
niemal wszystkich społecznie wytwarzanych zachowań i przed�
miotów. Ostatecznym rezultatem spektaklu zintegrowanego
jest bowiem to, że zintegrował się on z rzeczywistością, w miarę
jak o niej mówił i że przebudowywał ją tak, jak o niej mówił.
Rzeczywistość przestała się więc przeciwstawiać spektaklowi ja�
ko obcej sile. Spektakularności skoncentrowanej wymykała się
większa część społecznych peryferii, rozproszonej zaś nieznacz�
na część; obecnie nic. Spektakl wymieszał się z całą rzeczywisto�
ścią, jak gdyby ją napromieniowując. Liczne świadectwa speł�
niania wszystkich niepohamowanych żądań rozumu towarowe�
go wykazały szybko i bezapelacyjnie - co było zresztą łatwe do
przewidzenia w teorii - że urzeczywistnianie się falsyfikacji
oznaczało również falsyfikację rzeczywistości. Pominąwszy spu�
ściznę, w dalszym ciągu znaczną, ale stopniowo się kurczącą,
dawnych książek i budynków, coraz częściej zresztą selekcjono�
wanych i przedstawianych zgodnie z wymogami spektaklu, nie
istnieje już nic - ani w kulturze, ani w naturze - co nie uległoby
przekształceniu i zanieczyszczeniu, podług możliwości i intere�
sów nowoczesnego przemysłu: społeczna dominacja może się
już nawet posługiwać genetyką.
Spektakl (gouvernement du spectacle), który dysponuje obec�
nie wszelkimi środkami fałszowania całej produkcji, jak rów�
nież percepcji, stał się absolutnym władcą wspomnień, tak jak
jest niekontrolowanym władcą projektów wyznaczających naj�
odleglejszą przyszłość. Panuje powszechnie i niepodzielnie;
wykonuje swoje doraz
ni e ferowane wyroki
153
W takich właśnie okolicznościach dochodzi niespodziewa�
nie, w atmosferze karnawałowej uciechy, do parodystycznego
zniesienia podziału pracy; moment był doskonale dobrany,
gdyż parodii tej towarzyszy powszechny proces zaniku wszel�
kich prawdziwych kompetencji. Finansista zostaje piosenka�
rzem, adwokat policyjnym donosicielem, piekarz dzieli się swo�
imi upodobaniami literackimi, aktor rządzi, kucharz snuje filo�
zoficzne refleksje na temat poszczególnych etapów pieczenia
jako szczebli historii powszechnej. Każdy może pojawić się
w spektaklu, ażeby oddawać się publicznie - czasem dlatego,
że poświęcał się uprzednio skrycie - działalności zgoła od�
miennej od tej, która przyniosła mu rozgłos. Tam, gdzie zdoby�
cie  medialnego uznania" ma znaczenie nieporównywalnie
większe od rzeczywistych zdolności, transfer takiego statusu
nie jest niczym niezwykłym i daje prawo do świecenia nie
mniejszym blaskiem na dowolnym stanowisku. Najczęściej owe
przyspieszone cząstki medialne kontynuują po prostu karierę
w budzeniu zachwytu, gwarantuje im to bowiem raz na zawsze
uzyskany status. Zdarza się jednak, że transfer medialny stano�
wi przykrywkę dla rozmaitych przedsięwzięć, które oficjal�
nie są od siebie niezależne, ale w rzeczywistości łączą się ze so�
bą tajnymi powiązaniami ad hoc. Społeczny podział pracy, jak
również łatwa do przewidzenia solidarność w korzystaniu z je�
go dobrodziejstw pojawiają się niekiedy w całkiem nowych po�
staciach: obecnie można na przykład opublikować powieść, że�
by przygotować zabójstwo. Takie malownicze przykłady ozna�
czają również, że nikomu nie można już ufać przez sam wzgląd
na jego profesję.
Nie zmieniła się za to największa ambicja spektakularności
zintegrowanej: z tajnych agentów uczynić rewolucjonistów,
a z rewolucjonistów - tajnych agentów.
154
V
Społeczeństwo, które w toku swojej modernizacji osiągnęło sta�
dium zintegrowanej spektakularności, charakteryzuje się
przede wszystkim pięcioma sprzężonymi cechami: bezustanną
innowacją technologiczną, fuzją gospodarki i państwa, po�
wszechną tajnością, fałszem pozostającym bez repliki, wieczną
teraz
niejszością.
Rozwój technologiczny trwa już od dawna i jest jednym z wy�
znaczników społeczeństwa kapitalistycznego, określanego nie�
kiedy mianem przemysłowego lub poprzemysłowego. Odkąd
jednak rozwój ten wszedł w najnowszą fazę przyspieszenia (bez�
pośrednio po zakończeniu II wojny światowej), o wiele skutecz�
niej umacnia on spektakularną władzę, sprawiając, że każdy
człowiek popada w całkowitą zależność od wszystkich eksper�
tów, od ich kalkulacji oraz ich opinii, które nieodmiennie wyra�
żają zadowolenie z owych kalkulacji. Fuzja gospodarki i pań�
stwa jest najbardziej charakterystyczną tendencją XX wieku;
w każdym razie stała się główną dz
wignią najnowszego rozwoju
ekonomicznego. Zaczepny i obronny sojusz zawarty między ty�
mi dwiema potęgami zapewnił im olbrzymie i obopólne korzy�
ści na wszystkich polach: o każdej z nich można powiedzieć, że
włada drugą; przeciwstawianie ich jest równie niedorzeczne jak
rozróżnianie ich wzajemnych racji czy irracjonalności. Ta unia,
jak się okazało, szczególnie sprzyjała rozwojowi dominacji
spektakularnej, która od momentu swych narodzin opierała się
właśnie na niej. Trzy kolejne cechy są bezpośrednimi następ�
stwami tej dominacji w jej zintegrowanym stadium.
Powszechna tajność to ukryta strona spektaklu, zasadnicze
uzupełnienie tego, co spektakl ukazuje, a także, jeśli dotrzeć do
sedna spraw, najważniejsze z jego dokonań.
155
Fałsz zyskał zupełnie nową jakość, jako że nie można mu już
zaprzeczyć. W tym samym momencie prawda znikła ze wszyst�
kich niemal dziedzin, jeśli się jeszcze pojawia to jedynie jako
niemożliwa do potwierdzenia hipoteza. Fałsz pozostający bez
repliki ostatecznie unicestwił opinię publiczną, która najpierw
utraciła możność zdobycia posłuchu, następnie zaś, bardzo
szybko, nawet sposobność ukształtowania się. Ma to, rzecz ja�
sna, ważkie konsekwencje dla polityki, nauk stosowanych, spra�
wiedliwości, wiedzy estetycznej.
Konstrukcję teraz
niejszości, w której nawet moda, od ubioru
aż po piosenkarzy, znieruchomiała, teraz
niejszości, która usiłu�
je zapomnieć o przeszłości, i nawet nie udaje już wiary w jaką�
kolwiek przyszłość, osiąga się za pomocą cyklicznego obiegu in�
formacji, nieustannie powracającej do nader skromnej listy
wciąż tych samych błahostek, zapowiadanych szumnie jako
istotne nowinki. Rzeczywiście ważne informacje o tym, co istot�
nie się zmienia, pojawiają się zaś niezwykle rzadko i niby ledwo
dostrzegalne przebłyski; dotyczą one zawsze wyroku, który ten
świat, jak się zdaje, ogłosił przeciw własnemu istnieniu, etapów
jego zaprogramowanego samounicestwienia.
VI
Spektakularna dominacja usiłowała doprowadzić do zaniku wie�
dzy historycznej w ogólności, a niemal wszystkich informacji
i wszystkich bez wyjątku rozumnych komentarzy na temat historii
najnowszej w szczególności. Faktu tak oczywistego wyjaśniać nie
trzeba. Spektakl nader skutecznie krzewi niewiedzę o bieżących
wydarzeniach, a jeśli coś mimo wszystko zostało rozpoznane, nie�
zwłocznie to tuszuje. Najistotniejsze jest skrywane najstaranniej.
W ciągu ostatnich dwudziestu lat niczego nie spowito tyloma
kłamstwami jak historii Maja '68. Z kilku rzetelnych badań doty�
czących ówczesnych wypadków oraz ich genezy zdołano wpraw�
dzie wyciągnąć naukę, pozostaje ona jednak tajemnicą państwową.
156
We Francji, przed dziesięcioma laty, pewien prezydent repu�
bliki, dziś już zapomniany, ale wówczas unoszący się jeszcze na
powierzchni spektaklu, wyznał naiwnie, że odczuwa radość,
 wiedząc, że będziemy odtąd żyli w świecie pozbawionym pa�
mięci, w którym, niby na powierzchni wody, jedne obrazy wy�
mazują nieustannie inne obrazy". Jest to rzeczywiście dogodne
dla tego, kto zajął miejsce przy żłobie i potrafi się przy nim
utrzymać. Koniec historii to miły wypoczynek dla każdej władzy
panującej. Gwarantuje całkowite powodzenie wszystkich jej
przedsięwzięć, a w każdym razie rozgłos powodzenia.
Władza absolutna likwiduje historię tym radykalniej, im po�
tężniejsze interesy lub zobowiązania skłaniają ją do tego,
a zwłaszcza im łatwiej przychodzi jej wprowadzenie takiego za�
miaru w życie. Cesarz Shi Huangdi rozkazał palić książki, ale
nie zdołał zniszczyć wszystkich. W XX stuleciu Stalin osiągnął
w urzeczywistnieniu takiego zamysłu doskonalsze efekty, jed�
nakże mimo różnorakiej pomocy, jaką znajdywał poza granica�
mi swojego imperium, nadal istniały spore obszary świata, gdzie
jego policja nie docierała i gdzie drwiono z jego oszustw. Spek�
takl zintegrowany dokonał większych cudów, działając w skali
całego świata i posługując się nowymi metodami. Z niedorzecz�
ności, która zdobyła powszechny posłuch, nie można już drwić;
a w każdym razie niemożliwe stało się przekazanie innym, że się
z niej drwi.
Dziedziną historii było to, co pamiętne, wydarzenia o dale�
kosiężnych następstwach. Była to również nierozerwalnie zwią�
zana z tymi wydarzeniami wiedza, która miała trwać i ułatwiać
zrozumienie, choćby częściowe, nowych zjawisk -  dorobek
o nieprzemijającej wartości", jak powiada Tukidydes. Historia
była więc miarą prawdziwych nowości, ten zaś, kto handluje
nowością, ma wszelkie powody, aby zniszczyć narzędzie pozwa�
lające ją mierzyć. Gdy społeczeństwo rozpoznaje to, co istotne,
w tym, co momentalne - i co pozostanie takie w kolejnym mo-
157
mencie, innym choć takim samym, by następnie ustąpić miejsca
następnej chwilowej istotności - można powiedzieć, że zastoso�
wane narzędzie gwarantuje coś na kształt nieśmiertelności te�
mu brakowi znaczenia, które wypowiada się tak gromkim gło�
sem.
Najważniejszą zdobyczą spektaklu, który wyjął hi st ori ę
spod prawa, zmusił już całą historię najnowszą do zejścia do
podziemi i doprowadził do niemal powszechnego zaniku spo�
łecznego zmysłu historycznego, było utajnienie własnej historii:
niedawnego podboju świata. Jego władza wydaje się swojska,
jak gdyby istniała tu od zawsze. Wszyscy uzurpatorzy pragnęli
zatrzeć fakt, że wł aśni e się poj awi l i
VII
Odkąd historia uległa unicestwieniu, nawet współczesne wyda�
rzenia są natychmiast spychane w jakąś bajkową dal niespraw�
dzalnych relacji, nieweryfikowalnych statystyk, nieprawdopo�
dobnych objaśnień i fałszywych rozumowań. Jedynie pracowni�
cy mediów mogą podać publicznie w wątpliwość spektakularnie
rozpowszechniane niedorzeczności; czynią to jednak za pomo�
cą grzecznych sprostowań lub wyrazów ubolewania, dawkując je
zresztą nad wyraz oszczędnie, oprócz skrajnej ignorancji cechu�
je ich bowiem sol i darność zawodowa i uczuciowa
z powszechną władzą spektaklu i jej społeczeństwem. Dostoso�
wywanie się do wymogów tej władzy, której majestatu nie wol�
no nigdy obrażać, poczytują za swój obowiązek i wywiązują się
z niego nie tylko sumiennie, ale także ochoczo. Nie należy za�
pominać, że każdy z nich, zarówno z racji otrzymywanych wyna�
grodzeń, jak i ze względu na inne przywileje, ma nad sobą pa�
na, a czasem kilku; ponadto żaden z tych pracowników nie mo�
że się czuć niezastąpiony.
158
Wszyscy eksperci służą mediom i państwu, temu właśnie za�
wdzięczają status ekspertów. Każdy ekspert musi służyć swoje�
mu panu, gdyż organizacja obecnego społeczeństwa doprowa�
dziła do niemal całkowitego zaniku dawnych warunków nieza�
leżności. Ekspertem, który służy najlepiej, jest oczywiście ten,
który łże. Eksperta potrzebują, z różnych powodów, fałszerz
oraz ignorant. Jednostka w sprawach, które ją przerastają, mu�
si polegać na kategorycznych i uspokajających wyjaśnieniach
ekspertów. Niegdyś było rzeczą całkowicie naturalną, że istnie�
ją eksperci od sztuki Etrusków, eksperci niewątpliwie kompe�
tentni, ponieważ na rynku nie ma dzieł Etrusków. Obecnie
opłaca się na przykład fałszować chemicznie słynne wina; aby
jednak sprzedać te wina, trzeba wykształcić enologów, którzy
zachęcą frajerów (caves*) do polubienia tych nowych, ła�
twiej rozpoznawalnych bukietów. Cervantes zauważył, że  pod
nędznym płaszczem czasem się dobry pijak ukrywa"*. Ten, kto
zna się na winie, rzadko wyznaje się na przemyśle jądrowym;
dominacja spektakularna sądzi jednak, że jeśli jacyś eksperci
zakpili ze znawcy win w zagadnieniach związanych z przemy�
słem jądrowym, inni zdołają z niego zakpić w sprawie wina.
Wiadomo też, że telewizyjny meteorolog, który prognozuje
temperatury i opady na nadchodzące czterdzieści osiem godzin,
musi być szczególnie ostrożny w swoich przepowiedniach, aby
nie naruszyć równowagi ekonomicznej, turystycznej i regional�
nej, kiedy tak wiele osób podróżuje tak często po tak licznych
drogach, między miejscami w równym stopniu spustoszonymi;
przeważnie zadowala się więc rolą pajaca.
Zanik obiektywnej wiedzy historycznej przejawia się również
w tym, że posiadacze licencji na fałszowanie mogą dowolnie
ustalać i niszczyć reputację każdego człowieka; kontrolują bo�
wiem wszelkie informacje, zarówno te, które otrzymują, jak i te,
jakże odmienne, które rozpowszechniają. Historyczne fakty,
z chwilą gdy spektakl nie chce ich zaakceptować, przestają być
faktami. Tam, gdzie nikt nie może się cieszyć inną renomą prócz
tej, którą przychylność jakiegoś spektakularnego dworu rozda-
159
je niczym fawory, tam w każdej chwili można popaść w niełaskę.
Antyspektakularne uznanie stało się zjawiskiem niezwykle
rzadkim. Ja sam jestem jedną z ostatnich żyjących osób, która
takowym się cieszy; i nigdy nie cieszyła się żadnym innym. Ale
stało się to również wielce podejrzane. Społeczeństwo oficjalnie
ogłosiło swoją spektakularność. Ten, kto daje się dziś poznać
poza stosunkami spektakularnymi, uchodzi siłą rzeczy za wroga
społeczeństwa.
Obecnie można całkowicie zmienić czyjąś przeszłość, rady�
kalnie ją przekształcić w stylu procesów moskiewskich, oszczę�
dzając sobie nawet uciążliwości procesu. Lepiej zabijać tańszym
kosztem. Rządzącym zintegrowaną spektakularnością oraz ich
przyjaciołom nigdy nie zabraknie fałszywych dokumentów, oso�
bliwie doskonałych, a także fałszywych świadków, choćby nie�
zręcznych - jakaż jednak zdolność rozpoznania owej niezręcz�
ności pozostała widzom, którzy będą świadkami tych fałszywych
świadectw? Tak więc nie można już wierzyć nikomu w niczym,
czego nie doświadczyło się samemu, i to bezpośrednio. Ale,
w gruncie rzeczy, wytaczanie fałszywych oskarżeń jest już często
zbyteczne. Jeśli włada się mechanizmem rządzącym jedyną we�
ryfikacją społeczną cieszącą się pełnym i powszechnym uzna�
niem, można mówić, co się chce. Spektakularna argumentacja
znajduje potwierdzenie na tej tylko podstawie, że krąży w koło:
powracając, powtarzając się, ponawiając swoje twierdzenia na
tym jedynym terenie, gdzie występuje jeszcze to, co można pu�
blicznie głosić i czemu można by dać wiarę; widzowie nie będą
bowiem świadkami niczego innego. Spektakularny autorytet
może również zaprzeczać czemu tylko chce raz, dwa, trzy razy;
i oznajmić, że już więcej nie będzie o tym mówić, a następnie
zacząć mówić o czym innym; doskonale wie, że nie grozi mu
sprostowanie ani na jego własnym, ani na jakimkolwiek innym
terenie. Nie ma już bowiem agory, żadnej powszechnej wspól�
noty; nie istnieją już nawet wspólnoty w rodzaju ciał pośredni�
czących albo niezależnych instytucji, salonów, kawiarni lub pra�
cowników jednego przedsiębiorstwa; żadne miejsca, gdzie de-
160
bata o kwestiach dotyczących tych, którzy biorą w niej udział,
mogłaby się trwale wyzwolić spod miażdżącego naporu dyskur�
su medialnego i sekundujących mu sił. Nie istnieje już gremium
uczonych, których sądy cechowała niegdyś względna niezależ�
ność; zabrakło tych, powiedzmy, którzy czerpali dumę ze zdol�
ności weryfikacji pozwalającej się zbliżyć do bezstronnej histo�
rii opartej na faktach, jak to dawniej określano, albo przynaj�
mniej wierzyć, że jest ona warta zgłębienia. Nie ma już nawet
niepodważalnej prawdy bibliograficznej, a zinformatyzowane
streszczenia katalogów bibliotek narodowych tym łatwiej zatrą
jej ślady. Myliłby się ten, kto powoływałby się na dawnych sę�
dziów, lekarzy, historyków oraz na niezłomne zasady, którym
zazwyczaj hołdowali w ramach swoich kompetencji: l udzi e
bardziej przypominaj ą swoje czasy niż swoich
ojców*.
O czym spektakl może milczeć przez trzy dni, tego właściwie
nie ma. Mówi on bowiem wówczas o czymś innym, a zatem
właśnie to, w gruncie rzeczy, istnieje. Praktyczne konsekwencje
tego faktu są, jak widzimy, doniosłe.
Uważano, iż historia pojawiła się w Grecji wraz z demokra�
cją. Przekonaliśmy się, że razem z demokracją znikła z po�
wierzchni Ziemi.
Obok wspomnianych tryumfów władzy pojawia się jednak re�
zultat dla niej niekorzystny: gdy rządzący cierpią na trwały defi�
cyt wiedzy historycznej, nie mogą już kierować państwem
w sposób strategiczny.
161
VIII
Odkąd społeczeństwo mieniące się demokratycznym osiągnęło
stadium zintegrowanej spektakularności, niemal wszyscy uzna�
ją je za urzeczywistnienie kruchej doskonał ości . Będąc
kruchym, nie powinno się już narażać na krytykę; a zresztą nie
podlega już krytyce, osiągnęło bowiem doskonałość, o jakiej
dawniejsze społeczeństwa mogły tylko marzyć. To społeczeń�
stwo jest kruche, gdyż z największym trudem kontroluje swój
niebezpieczny rozwój technologiczny. Jest to jednak społeczeń�
stwo, którym rządzi się doskonale, czego dowodzi fakt, iż wszy�
scy pragnący rządzić, chcieliby rządzić tym właśnie społeczeń�
stwem, za pomocą takich samych środków, a ponadto pragną
zachować je w niemal nienaruszonym stanie. Po raz pierwszy
w nowożytnej Europie żadna partia czy frakcja partyjna nie usi�
łuje już nawet udawać, że zamierza zmienić cokolwiek ważne�
go. Towaru nikomu nie wolno już krytykować - ani jako po�
wszechnego systemu, ani nawet jako określonej tandety, którą
szefowie przedsiębiorstw postanowili rzucić na rynek w danym
sezonie.
Tam, gdzie rządzi spektakl, nie istnieją żadne zorganizowane
siły, które nie opowiadałyby się za spektaklem. Żadna z tych sił
nie może już więc występować przeciw panującemu porządko�
wi, żadna też nie może się wymknąć wszechogarniającej regule
omertą. Porzucono niepokojącą, a przez ponad dwa stulecia
uznawaną za oczywistą koncepcję, zgodnie z którą społeczeń�
stwo może podlegać krytyce, a nawet zostać przekształcone,
zreformowane lub zrewolucjonizowane. Porzucono ją nie dlate�
go, iżby pojawiły się jakieś nowe argumenty przemawiające
przeciw niej; argumenty stały się po prostu zbyteczne. Osiągnię�
cie to nie świadczy o powszechnym szczęściu, lecz o przeraz
li�
wej potędze siatek tyranii.
162
F
Nigdy jeszcze cenzura nie była tak ścisła. Nigdy jeszcze tych,
którym w kilku krajach nadal wmawia się, że pozostali wolnymi
obywatelami, nie pozbawiano w takim stopniu prawa wyrażania
opinii w kwestiach dotyczących ich rzeczywistego życia. Nigdy
jeszcze nie można ich było oszukiwać tak bezkarnie. Zakłada
się, że widzowie nie mają o niczym pojęcia i na nic nie zasługu�
ją. Ten, kto wiecznie wypatruje dalszego ciągu, nigdy nie przej�
dzie do czynów: tacy właśnie winni być widzowie. W tym kon�
tekście często bywa przytaczany kontrprzykład Stanów Zjedno�
czonych i Nixona, który musiał w końcu ponieść konsekwencje
swoich zanadto niezręcznych i cynicznych wykrętów; ale nawet
ten lokalny wyjątek, dający się wytłumaczyć kilkoma przesłan�
kami sięgającymi dawnej historii tego kraju, stał się już zgoła
nieprawdziwy: Reagan mógł ostatnio postąpić tak samo jak Ni�
xon, ale całkowicie bezkarnie. To, co nigdy nie podlega sank�
cjom, faktycznie jest dozwolone. Pojęcie skandalu stało się ana�
chronizmem. Pewnemu włoskiemu mężowi stanu zasiadające�
mu jednocześnie na stołku ministerialnym i w rządzie równole�
głym o nazwie P2*, Potere Due, przypisuje się powiedzenie jak�
że trafnie opisujące okres, w który, po Włoszech i Stanach
Zjednoczonych, wkroczył cały świat:  Tak więc skandale nie�
gdyś istniały, ale dzisiaj skandali już nie ma".
W Osiemnastym brumaire'a Ludwika Bonaparte Marks opisy�
wał narastającą potęgę państwa we Francji II Cesarstwa, kraju
liczącym wówczas pół miliona urzędników:  Wszystko zostaje
tedy przeistoczone w przedmiot działalności państwowej - po�
czynając od mostu, budynku szkolnego i komunalnego mienia
gminy wiejskiej, a kończąc na kolejach, majątku narodowym
i uniwersytetach". Z głośnym dziś problemem finansowania par�
tii politycznych borykano się już wtedy, o czym świadczy nastę�
pująca uwaga Marksa:  Partie, które kolejno walczyły o panowa�
nie, uważały zawładnięcie tym ogromnym gmachem państwa za
główny łup zwycięzcy". Brzmi to jednak nazbyt sielankowo i, jak
mówią, pass�: spekulacje dzisiejszego państwa dotyczą raczej
nowych miast i autostrad, transportu podziemnego i energetyki
163
jądrowej, informatyzacji i wydobycia ropy, banków i ośrodków
społeczno-kulturalnych, przekształceń  krajobrazu audiowizual�
nego" i nielegalnego handlu bronią, przemysłu farmaceutyczne�
go i rynku nieruchomości, sektora rolno-spożywczego i admini�
stracji szpitalnej, wojskowych kredytów i tajnych funduszy nie�
ustannie rozrastającego się departamentu zarządzającego licz�
nymi służbami ochrony państwa. Mimo to Marks pozostaje, nie�
stety, nadal aktualny, gdy w tej samej książce wspomina o rzą�
dzie,  który nie podejmuje decyzji nocą, aby wykonać je w dzień,
lecz podejmuje decyzje za dnia, a wykonuje je nocą".
IX
Ta niezrównana demokracja sama wytwarza swojego niepojęte�
go wroga - terroryzm. Pragnie bowiem, by oceni ano ją
nie na podst awi e jej osi ągni ęć, lecz podł ug jej
wrogów. Historię terroryzmu pisze państwo, jest to zatem hi�
storia pouczająca. Obywatele-widzowie (populations specta�
trices) nie powinni, rzecz jasna, wiedzieć wszystkiego o terrory�
zmie, pozwala im się jednak wiedzieć o nim dostatecznie dużo,
aby nabrali przekonania, iż w porównaniu z terroryzmem
wszystko inne jest godne uznania, a w każdym razie bardziej ra�
cjonalne i demokratyczne.
Modernizujący się system represji nauczył się w pełni wyko�
rzystywać potencjał zawodowych oskarżycieli przysię�
głych, jak tego dowodzi pionierski eksperyment włoskich  skru�
szonych". Kiedy osoby takie pojawiły się po raz pierwszy w wie�
ku XVII, w burzliwym okresie Frondy, nazywano je  świadkami
zaciężnymi" (t�moins ą brevet). Ten spektakularny postęp wy�
miaru sprawiedliwości zaludnił włoskie więzienia kilkoma tysią�
cami skazańców, pokutujących za niedoszłą wojnę domową,
za coś na kształt szeroko zakrojonego powstania zbrojnego, któ�
re z niewyjaśnionych przyczyn nie doczekało się swojej godziny,
za pucz z tego surowca, z którego wyrabia się sny.
164
Interpretacje misteriów terroryzmu wydały na świat dwa
równorzędne i, na pozór, wzajemnie sprzeczne stanowiska, ni�
by dwie szkoły filozoficzne głoszące diametralnie odmienne po�
glądy w dziedzinie metafizyki. Jedni widzą w terroryzmie szyte
grubymi nićmi machinacje tajnych służb. Inni, przeciwnie, są�
dzą, że terrorystom można zarzucić co najwyżej rażący brak
zmysłu historycznego. A przecież starczy choćby szczypta logiki
historycznej, aby zrozumieć, że ludzie pozbawieni wszelkiego
zmysłu historycznego są podatni na manipulacje i to w więk�
szym stopniu niż inni. A
atwiej też kogoś  skruszyć", jeśli można
dobitnie wykazać, że wiedziało się wszystko i to od samego po�
czątku o tym, co czynił, jak sądził, z własnej woli. Nieunikniona
słabość wszelkich podziemnych organizacji paramilitarnych po�
lega na tym, że wystarczy podporządkować sobie kilku jej człon�
ków, w wybranych punktach siatki, aby przejąć kontrolę nad
wieloma z nich i doprowadzić całą organizację do upadku. Oce�
niając walki zbrojne, warto przyjrzeć się baczniej jakiejś kon�
kretnej operacji i nie dać się zwiez
ć pozornemu podobieństwu,
które je wszystkie łączy. Można zresztą uznać a pńoń za rzecz
wielce prawdopodobną, iż służby ochrony państwa usiłują
w pełni wykorzystać dogodne warunki, jakie oferuje im spek�
takl, który od dawna projektowano z takim właśnie zamysłem.
To raczej niemożność wysnucia tak prostego wniosku musi się
wydawać czymś osobliwym i niezbyt wiarygodnym.
W tej dziedzinie organom prawa zależy przede wszystkim na
pospieszonym uogólnianiu. Jest to szczególny towar, w którym
liczy się przede wszystkim opakowanie lub etykietka: kody kre�
skowe. Jeden nieprzyjaciel spektakularnej demokracji wart jest
drugiego, tak samo jak wszystkie spektakularne demokracje są
siebie warte. Dlatego też nie przyznaje się azylu terrorystom,
choćby nawet nie sposób im było zarzucić, że dopuścili się ak�
tów terroru: na pewno uczynią to w przyszłości, ekstradycja jest
przeto koniecznością. W listopadzie 1978 roku pani Nicole Pra-
dain, przedstawicielka prokuratury w Izbie Oskarżycielskiej Pa�
ryskiego Sądu Apelacyjnego, wypowiadała się na temat sprawy
165
Gabora Wintera, młodego drukarza, któremu rząd Republiki
Federalnej Niemiec zarzucał, w gruncie rzeczy, zredagowanie
kilku rewolucyjnych ulotek. Zacna kobieta orzekła kategorycz�
nie, że w tym przypadku nie można się powoływać na  motywy
polityczne", a więc zgodnie z konwencją francusko-niemiecką
z dwudziestego dziewiątego listopada 1951 roku, jedyną pod�
stawę odrzucenia wniosku ekstradycyjnego:
 Gabor Winter nie popełnił przestępstwa politycznego:
podeptał zasady współżycia społecznego. Ci, którzy popełniają
przestępstwa z przyczyn politycznych, nie są wrogami społe�
czeństwa. Atakują struktury polityczne, a nie, jak to uczynił Ga�
bor Winter, struktury społeczne". Pojęcie przestępstwa poli�
tycznego, czyli szacownego, zdobyło w Europie popularność
dopiero wtedy, gdy burżuazja udatnie zaatakowała z dawna
utrwalone struktury społeczne. Pobudki przestępstw politycz�
nych wynikały z krytyki społecznej. Tak było w przypadku Blan-
ąuiego, Varlina czy Durrutiego. Obecnie głosi się więc z afekta-
cją wolę zachowania, jako niezbyt kosztownego zbytku, czysto
politycznych przestępstw, prawdopodobnie bowiem nikt nie bę�
dzie miał już okazji ich popełnić, jako że owym zagadnieniem
nie interesuje się już nikt, wyjąwszy być może zawodowych po�
lityków, których przestępstwa niemal nigdy nie są ścigane i nie
są zresztą określane mianem politycznych. Wszystkie przestęp�
stwa i zbrodnie są w istocie społeczne, a za najstraszliwszą
z tych społecznych zbrodni trzeba uznać impertynencki zamiar
wprowadzenia jeszcze choćby najdrobniejszej zmiany w tym
społeczeństwie, które sądzi, że dotychczas było aż nadto wyro�
zumiałe i dobroduszne, ale nie chce być już dłużej ga�
nione.
X
Zanik logiki służący żywotnym interesom nowego systemu do�
minacji osiągnięto za pomocą różnorodnych, ale wzajemnie się
166
uzupełniających środków. Niektóre z nich przynależą do tech�
nicznego oprzyrządowania, wypróbowanego i rozpowszechnio�
nego przez spektakl, inne znów wiążą się raczej z psychologią
masową poddaństwa.
Obraz pod względem technicznym skonstruowany i wybrany
przez kogoś innego stał się podstawowym odniesieniem
jednostki do świata, który dawniej oglądała ona bezpośrednio,
osobiście, z każdego miejsca dokąd mogła się udać; obraz, rzecz
jasna, wiele wytrzyma - wszak w obrębie jednego obrazu moż�
na zestawić, bez żadnej sprzeczności, dosłownie byle co. Stru�
mień obrazów uniesie wszystko; kto inny włada również tym
uproszczonym streszczeniem świata zmysłowego, decyduje
o kierunku tego strumienia oraz nadaje rytm temu, co winno się
w nim ukazywać - całkowicie niezależnie od tego, co widz mo�
że zrozumieć lub choćby pomyśleć - niczym nieprzerwana, ar�
bitralna niespodzianka, nie pozostawiająca ani chwili na reflek�
sję. W tym konkretnym doświadczeniu nieustannego podpo�
rządkowania można odnalez
ć psychologiczne z
ródło niemal po�
wszechnego przyłączania się do zastanego porządku, przyłącza�
nia, które prowadzi, ipso facto, do uznania tego, co jest, za
w pełni zadowalające. Spektakularny dyskurs przemilcza rzecz
jasna nie tylko to, co tajne w dosłownym tego słowa znaczeniu,
ale również wszystko, co mu zawadza. Ukazując zdarzenia, po�
mija zawsze ich kontekst i ich przeszłość, intencje i konsekwen�
cje. Jest więc z gruntu nielogiczny. Ponieważ nikt nie może już
zadać mu kłamu, spektakl ma prawo przeczyć samemu sobie,
korygować własną przeszłość. Wyniosła postawa jego sług, gdy
mają do zakomunikowania nową wersję jakichś wydarzeń, czę�
stokroć bardziej kłamliwą od poprzedniej, polega na stanow�
czym prostowaniu ignorancji i fałszywych interpretacji, które
zarzucają swojej publiczności, choć poprzedniego dnia to wła�
śnie oni z niezachwianą pewnością siebie starali się ów fałsz
rozpropagować. Pedagogiczne nastawienie spektaklu oraz igno�
rancja widzów, uchodzące niesłusznie za czynniki antagoni-
styczne, są wzajemnie powiązane. Podobnie też binarny język
167
komputerów nieodparcie kusi do przyjmowania w każdej chwi�
li i bez zastrzeżeń cudzych programów, mających uchodzić za
pozaczasowe z
ródło wyższej, bezstronnej i wszechobejmującej
logiki. Jakaż oszczędność czasu i słownictwa w wydawaniu są�
dów na każdy temat! Polityczne? Społeczne? Trzeba się zdecy�
dować. Albo jedno, albo drugie. Decyzja zapada. Mamy tań�
czyć, jak nam zagrają i wiemy, czyje to są struktury*. Trudno się
zatem dziwić, że uczniowie, już we wczesnym dzieciństwie, roz�
poczynają edukację, łatwo i przyjemnie, od zgłębiania informa�
tycznej Wiedzy Absolutnej, podczas gdy coraz bardziej obca
jest im umiejętność czytania, która wymaga rzeczywistej władzy
sądzenia przy każdej linijce i stanowi jedyną drogę dostępu do
bogactwa ludzkich doświadczeń prespektakularnych. Sztuka
konwersacji jest już bowiem niemal martwa, a niebawem za�
braknie tych, którzy umieli mówić.
Główną przyczyną powszechnego zaniku umiejętności lo�
gicznego myślenia jest bez wątpienia fakt, że dyskurs spektaku�
larny nie pozostawia miejsca na odpowiedz
, podczas gdy logika
ukształtowała się społecznie właśnie poprzez dialog. Należy
zresztą nadmienić, że gdy to, co przemawia w spektaklu, zdoby�
ło szacunek i zaczęło uchodzić za ważne, gruntowne, dostojne,
wreszcie za aut oryt et par excellence, widzowie zapragnęli
być równie nielogiczni jak sam spektakl, licząc, że dzięki temu
opromieni ich jakiś odblask tego autorytetu. Cóż, nikt nie uznał
za stosowne nauczyć ich logiki, która nie jest wszak rzeczą pro�
stą. Narkomani nie studiują logiki, już jej bowiem nie potrzebu�
ją i nie są już do tego zdolni. Ta gnuśność widzów cechuje rów�
nież wszystkich pracowników umysłowych, pospiesznie wy�
kształconych specjalistów, starających się ukryć powierzchow�
ność swojej wiedzy, bezkrytycznie powtarzając argumenty swo�
ich nielogicznych autorytetów.
168
XI
Utarło się mniemanie, jakoby zasadom logicznego myślenia
najczęściej uchybiali ci właśnie, którzy proklamowali się rewo�
lucjonistami. Ten krzywdzący zarzut pochodzi z zamierzchłej
epoki, kiedy to myśleć z pewnym minimum logiki potrafili wszy�
scy, z wyjątkiem osób dotkniętych kretynizmem oraz działaczy
partyjnych; zresztą ci ostatni bredzili przeważnie w złej wierze,
licząc, że przyniesie im to pożytek. Od tego czasu intensywna
konsumpcja spektaklu, co łatwo było przewidzieć, z większości
ludzi uczyniła ideologów, aczkolwiek jedynie przygodnych
i cząstkowych. Brak logiki, a więc utrata umiejętności natych�
miastowego odróżnienia tego, co zasadnicze, od tego, co w da�
nej kwestii błahe lub pozbawione znaczenia; tego, co zostaje
wykluczone, od tego, co, przeciwnie, może być komplementar�
ne; wszystkiego, co dana przesłanka implikuje, od tego, czemu,
tym samym, zaprzecza - to choroba, którą anest ezj ol odzy-
-reani mat orzy spektaklu zaszczepili ludziom celowo i w sil�
nym stężeniu. Kontestatorzy nie byli w żadnym razie mniej ra�
cjonalni od konformistów. Po prostu w ich przypadku ta po�
wszechnie panująca irracjonalność występowała w pełnym świe�
tle: formułując swój projekt, usiłowali bowiem przeprowadzić
pewną praktyczną operację, choćby przeczytać kilka tekstów
w taki sposób, aby móc wykazać, że zrozumieli ich sens. Podję�
li się zadań wymagających opanowania logiki, a nawet strategii
(która jest tożsama z całym polem rozwoju dialektycznej logiki
konfliktów), chociaż, podobnie jak wszyscy inni, byli pozbawie�
ni zwykłej umiejętności posługiwania się starymi i niedoskona�
łymi narzędziami logiki formalnej. Nikt w to nie wątpi, gdy cho�
dzi o nich; gdy zaś chodzi o innych, nikt nie zaprząta tym sobie
głowy.
Jednostka, którą zubożające myślenie spektakularne prze�
orało głębiej niż j aki kol wi ek inny el ement wy�
kszt ałceni a, podporządkowuje się już na wstępie panujące�
mu porządkowi, choćby nawet kłóciło się to z jej najszczerszymi
169
intencjami. W zasadniczych kwestiach będzie się kierować języ�
kiem spektaklu, gdyż jest to dla niej jedyny swojski język: ten,
w którym uczono ją mówić. Nawet gdyby ośmieliła się piętno�
wać jego retorykę, i tak posługiwałaby się jego składnią. Oto
jedno z największych osiągnięć spektakularnej dominacji.
Błyskawiczne kurczenie się dawnego zasobu leksykalnego
jest tylko jednym z etapów tej operacji, ale znakomicie jej służy.
XII
Jako że egzystencja ludzka coraz ściślej podporządkowuje się
normom spektakularnym, a więc pozostawia coraz mniej miej�
sca na doświadczenia autentyczne, dzięki którym wykształcają
się indywidualne preferencje, osobowość stopniowo zanika.
Jednostka, jeśli tylko zależy jej na zdobyciu uznania w tym spo�
łeczeństwie, jest skazana paradoksalnie na stałe wypieranie się
samej siebie. Jej egzystencja opiera się bowiem na wierności co�
raz to nowym przedmiotom, na nieodmiennie rozczarowującym
zachłystywaniu się kolejnymi oszukańczymi towarami. Trzeba
chyżo podążać za inflacją wciąż deprecjonowanych znaków ży�
cia. Narkotyki pomagają się dostosować do tej organizacji rze�
czywistości; szaleństwo pomaga od niej uciec.
W społeczeństwie, w którym dystrybucja dóbr została
tak bardzo scentralizowana, że jawnie lub skrycie, ale zawsze
władczo wyznacza czym jest dobro, zdarza się, że niektórym
osobom przypisuje się wiedzę, której nie mają, całkowicie uro�
jone przymioty, a nawet wyimaginowane przywary, ażeby wyja�
śnić na tej podstawie pomyślny rozwój najróżniejszych przedsię�
wzięć. Tak oto ukrywa się, a w każdym razie usiłuje się zatrzeć,
istnienie i funkcje rozmaitych sojuszy, kt óre decydują
o wszystki m
170
Obecne społeczeństwo dokłada wszelkich starań, aby uka�
zać w całej krasie liczne osobowości, które winny uchodzić za
wyjątkowe; jako że dysponuje w tym celu środkami wprawdzie
znacznymi, niemniej jednak topornymi, ukazuje najczęściej -
i to nie tylko w swoich przemówieniach oraz tym, co zastąpiło
sztukę - coś wręcz odwrotnego: skrajna niekompetencja zde�
rza się z równym brakiem kompetencji, popadają w popłoch,
usiłują się prześcignąć w bezładnej rejteradzie. Zdarza się, że
adwokat, zapominając, że uczestniczy w procesie po to tylko,
by bronić pewnej sprawy, przyjmuje z zachwytem rozumowanie
adwokata strony przeciwnej, choćby było ono równie niespój�
ne jak jego własne. Zresztą niekiedy nawet sam oskarżony, po�
mimo swej niewinności, przyznaje się spontanicznie do zbrod�
ni, której nie popełnił, tak silne wrażenie wywarła na nim bo�
wiem logika wywodu donosiciela, który usiłował go pogrążyć
swoimi zeznaniami (przypadek doktora Archambeau* w Poi�
tiers w 1984 roku).
McLuhan, pierwszy apologeta spektaklu, który, jak się wyda�
wało, był najzatwardzialszym imbecylem XX wieku, zmienił
w końcu zdanie, odkrywając około 1976 roku, że  presja środ�
ków masowego przekazu prowadzi do irracjonalizmu"; zapro�
ponował nawet, by oszczędniej je dawkować. Myśliciel z Toron�
to strawił wcześniej kilka dekad na zachwycaniu się rozlicznymi
swobodami oferowanymi przez  globalną wioskę", do której ca�
ła ludzkość mogłaby się przeprowadzić natychmiast i bez wysił�
ku. Wioski, w odróżnieniu od miast, były zawsze obszarem kon�
formizmu, izolacji, małostkowego wścibstwa, bezustannie roz�
siewanych plotek na temat kilku, wciąż tych samych, rodzin. Tak
właśnie przedstawia się dziś pospolitość spektakularnego świa�
ta, w którym nie można już odróżnić dynastii Grimaldi-Monaco
lub Burbonów-Franco od tych, które zastąpiły Stuartów. A jed�
nak niewdzięczni uczniowie usiłują dziś sprawić, by zapomnia�
no o McLuhanie; odświeżają jego wczesne odkrycia, licząc, że
sami zrobią karierę w medialnym wychwalaniu wszystkich tych
nowych swobód, które można by  wybierać" dowolnie i niewią-
171
żąco. Prawdopodobnie wyprą się swoich poglądów jeszcze szyb�
ciej, niż to uczynił ich inspirator.
XIII
Spektakl przyznaje, że bajecznemu porządkowi, który ustano�
wił, zagraża kilka niebezpieczeństw. Zanieczyszczenie oceanów
i zagłada lasów równikowych wpływają ujemnie na bilans tlenu
w atmosferze; warstwa ozonowa nie najlepiej znosi postęp prze�
mysłowy; odpady promieniotwórcze gromadzą się nieodwracal�
nie. Spektakl ucina jednak tę dyskusję, twierdząc, że jest ona
bezprzedmiotowa: można rozmawiać tylko o terminach i daw�
kach. W ten sposób skutecznie uspokaja wzburzone umysły, co
byłoby nie do pomyślenia w epoce prespektakularnej.
Metody demokracji spektakularnej, w przeciwieństwie do
prostej brutalności totalitarnych dyktatów, cechują się wiel�
ką giętkością. Jeśli potajemnie zmieniono jakąś rzecz (piwo,
wołowinę, filozofię), można jeszcze zachować jej miano. Można
również zmienić nazwę, aby ukryć, że dana rzec nadal istnieje:
w 1957 roku wybuchł pożar w zakładzie przerobu paliwa jądro�
wego z Windscale, w Wielkiej Brytanii. Miejscowość prze�
chrzczono więc pospiesznie na Sellafield, ażeby całą sprawę za�
tuszować; mimo owej toponimicznej przeróbki w okolicach
wzrosła liczba zgonów z powodu białaczki i innych chorób no�
wotworowych. Rząd brytyjski, o czym dowiadujemy się demo�
kratycznie po trzydziestu latach, postanowił zataić raport o ka�
tastrofie, wychodząc, nie bez racji, z założenia, że mógłby on
nadwątlić zaufanie, jakim przemysł jądrowy cieszył się w oczach
opinii publicznej.
Przemysł jądrowy - zastosowany do celów militarnych lub cy�
wilnych - potrzebuje większej dawki tajności niż inne dziedziny,
w których, jak wiadomo, owa tajność osiągnęła już i tak niema-
172
Je stężenie. Aby ułatwić życie, to znaczy łganie, naukowcom wy�
branym przez panów tego systemu, uznano za pożyteczne zmie�
nić również miary, krzewiąc w tej dziedzinie różnorodność od�
powiadającą rozmaitym punktom widzenia, wprowadzając sub�
telną złożoność, dzięki której można zgodnie z potrzebą chwili
żonglować rozmaitymi liczbami, nie dającymi się tak łatwo po�
równywać. Dysponujemy dziś zatem następującymi jednostka�
mi miary promieniowania: kiur, bekerel, rentgen, rad alias cen-
tygrej, rem, nie zapominając o prostym miliradzie oraz siwercie,
który odpowiada, jak nietrudno się domyślić, stu remom. Przy�
pomina to złożony brytyjski system monetarny, który obcokra�
jowcy przyswajali sobie z największym wysiłkiem, w czasach,
gdy Sellafield nazywało się jeszcze Windscale.
Można sobie wyobrazić ścisłość i precyzję, jaką zdołałyby
osiągnąć dziewiętnastowieczne opisy wojen, a tym samym i ów�
cześni teoretycy strategii, gdyby, wzdragając się przed udziele�
niem zbyt poufnych informacji neutralnym komentatorom lub
nieprzyjacielskim historykom, przebieg kampanii ujmowano
w następujący sposób:  Faza wstępna składała się z serii poty�
czek, w których z naszej strony silna awangarda utworzona
z czterech generałów i oddziałów znajdujących się pod ich ko�
mendą starła się z nieprzyjacielskim korpusem liczącym trzyna�
ście tysięcy bagnetów. W kolejnej fazie doszło do walnej, długo�
trwałej bitwy, w której uczestniczyła cała nasza armia z dwustu
dziewięćdziesięcioma działami oraz kawalerią w sile osiemnastu
tysięcy szabel, wróg zaś przeciwstawił nam oddziały liczące co
najmniej trzy tysiące sześciuset poruczników piechoty, czterdzie�
stu kapitanów huzarów i dwudziestu czterech kapitanów kirasje-
rów. Po naprzemiennych porażkach i sukcesach z obu stron bi�
twę wypada ostatecznie uznać za nierozstrzygniętą. Nasze stra�
ty, raczej mniejsze od tych, które walki trwające równie długo
i osiągające zbliżony stopień nasilenia przeważnie za sobą pocią�
gają, znacząco przewyższają straty Greków pod Maratonem,
jednakże pozostają mniejsze od tych, jakie Prusacy ponieśli pod
Jeną". Specjalista zapoznawszy się z takim opisem, miałby może
173
mgliste wyobrażenie o użytych silach, natomiast jakość dowo�
dzenia z całą pewnością wymykałaby się wszelkim osądom.
W czerwcu 1987 roku Pierre B�cher, wicedyrektor do spraw
instalacji Electricit� de France, przedstawił najnowszą koncep�
cję zabezpieczeń elektrowni jądrowych. Zawory i filtry miałyby
zapobiegać poważniejszym katastrofom, uszkodzeniom rdzenia
czy rozsadzeniu powłoki reaktora, które spustoszyłyby cały  re�
gion" (a takie mogą być właśnie skutki nazbyt wyśrubowanych
ograniczeń). Lepiej zaś, gdy tylko maszyna zacznie zdradzać
oznaki przegrzania, spokojnie obniżać ciśnienie, spryskując je�
dynie najbliższe sąsiedztwo, w promieniu kilku marnych kilo�
metrów, obszar powiększany za każdym razem w innym kierun�
ku i przypadkowo, podług kaprysu wiatrów. Bacher ujawnił, że
próby dyskretnie przeprowadzane w ciągu ostatnich dwóch lat
w Cadarache, miejscowości leżącej w departamencie Dróme,
 wykazały niezbicie, że odrzuty - przede wszystkim gazu - nie
przekraczają jednej dziesiątej procenta, w najgorszym razie
procenta, radioaktywności panującej w zbiorniku". To, co naj�
gorsze, jest więc w tym wypadku nader niewinne: jeden marny
procent. Dawniej kazano nam wierzyć, że nie ma żadnego ryzy�
ka, chyba że doszłoby do awarii, co jednak stanowi logiczne nie�
podobieństwo. Po pierwszych latach eksperymentów wprowa�
dzono korektę do tego rozumowania: ponieważ awarie zawsze
mogą się zdarzyć, trzeba dołożyć starań, aby nie przeradzały się
w katastrofy. Otóż nic prostszego: wystarczy dopuszczać do ska�
żenia każdorazowo i z umiarem. Któż nie dałby się przekonać,
że nieskończenie zdrowiej jest ograniczyć się do spożywania stu
czterdziestu centylitrów wódki dziennie przez kilka lat, niż od
razu upijać się jak Polacy?
Jest rzeczą godną ubolewania, że ludzkość napotyka tak pa�
lące problemy w chwili, gdy nagłośnienie najdrobniejszej nawet
obiekcji wobec ekonomicznego dyskursu stało się materialnie
niemożliwe; w chwili, gdy władza, jako że spektakl chroni ją
174
przed wszelkim sprzeciwem wobec jej decyzji i uzasadnień, czą�
stkowych lub obłędnych, uznała, że może sobie osz�
czędzi ć fatygi m y ś 1 e n i a; a ponadto rzeczywiście nie po�
trafi już myśleć. Czyżby nawet najzagorzalszy demokrata nie
wolał, aby wybrano mu panów nieco inteligentniejszych?
Podczas międzynarodowej konferencji eksperckiej, która od�
była się w Genewie w grudniu 1986 roku, padła propozycja ob�
jęcia całkowitym zakazem produkcji chlorofluorowęglowodoru,
gazu od niedawna, ale w szybkim tempie niszczącego cienką
warstwę ozonową, chroniącą niegdyś tę planetę - zachowajmy
ją w pamięci* - przed szkodliwym działaniem promieniowania
kosmicznego. Daniel Verilhe, przedstawiciel departamentu
produktów chemicznych Elf-Aquitaine, z tego tytułu wchodzą�
cy w skład francuskiej delegacji, stanowczo protestującej prze�
ciw wprowadzeniu zakazu, sformułował uwagę, znamionującą
najtrzez
wiejszy rozsądek:  Wdrożenie ewentualnych substytu�
tów potrwałoby co najmniej trzy lata, a koszta wzrosłyby nawet
czterokrotnie". Wiadomo, że ta znikająca warstwa ozonu, usy�
tuowana na takich niedosiężnych wysokościach, do nikogo nie
należy i nie ma najmniejszej wartości rynkowej. Strateg prze�
mysłowy mógł więc przywołać do porządku swoich adwersa�
rzy, piętnując ich niepojętą beztroskę w sprawach ekonomii:
 Fundowanie strategii przemysłowej na imperatywach z zakre�
su ochrony środowiska to pomysł szalenie ryzykowny".
Ci, którzy dawno temu zaczęli krytykować ekonomię poli�
tyczną, widząc w niej  konsekwentną negację człowieka"*, nie
pomylili się. To jej znak rozpoznawczy.
XIV
Powiadają, że nauka podlega obecnie ekonomii i wymogom
rentowności; zawsze tak było. Nowość polega na tym, że ekono-
175
mia wypowiedziała w końcu ludziom otwartą wojnę; już nie tyl�
ko zubaża ich życie, ale nawet zagraża ich przetrwaniu. W tym
właśnie momencie myśl naukowa, sprzeniewierzając się swojej
emancypacyjnej tradycji, zgodziła się służyć spektakularnej do�
minacji. Zanim ów upadek nastąpił, nauka cieszyła się względ�
ną autonomią. Potrafiła zatem analizować swoją cząstkę rzeczy�
wistości, zresztą to właśnie dzięki temu mogła się walnie przy�
czynić do rozwoju potęgi ekonomicznej. Kiedy wszechmocna
ekonomia oszalała, a t aka jest wł aśni e t reść czasów
spekt akul arnych, pozbawiła naukę resztek niezależności
pod względem metodologii i materialnych warunków pracy
 badawczej". Od nauki nie oczekuje się już próby zrozumienia
świata albo udoskonalenia w nim czegokolwiek. Żąda się od
niej, aby bezzwłocznie uzasadniała i usprawiedliwiała wszystkie
wydarzenia. Spektakularna dominacja wykazuje się na tym ob�
szarze taką samą głupotą, jak na innych, które plądruje z naj�
bardziej rabunkową bezmyślnością: ścięła olbrzymie drzewo
naukowego poznania po to tylko, aby wystrugać sobie z niego
maczugę. W zaspokajaniu tej społecznej potrzeby z gruntu nie�
możliwych uzasadnień umiejętność myślenia jest zgoła nieprzy�
datna, należy być, przeciwnie, odpowiednio zaprawionym
w sztuczkach spektakularnego dyskursu. I to właśnie w tym fa�
chu zręcznie i ochoczo wyspecjalizowała się sprostytuowana na�
uka tych czasów godnych pogardy.
Nauka kłamliwego uzasadniania pojawiła się, naturalnie,
wraz z pierwszymi symptomami dekadencji społeczeństwa bur-
żuazyjnego i nowotworową proliferacją pseudonauk zwanych
 naukami o człowieku". Mimo to nowoczesna medycyna, by
posłużyć się tym przykładem, potrafiła przez pewien czas ucho�
dzić za pożyteczną: ci, którzy pokonali ospę lub trąd, byli ule�
pieni z innej gliny niż ci, którzy haniebnie skapitulowali przed
promieniowaniem jądrowym albo chemią rolno-spożywczą. A
a�
two zauważyć, że dzisiejsza medycyna nie ma już prawa bronić
zdrowia ludności przed patogenicznym środowiskiem, narusza�
łoby to interesy państwa czy choćby przemysłu farmakologicz�
no
nego. Nędza współczesnej działalności naukowej objawia się
nie tylko w jej wymuszonych przemilczeniach, ale również, i to
nader często, w jej prostodusznych deklaracjach. Profesorowie
Even i Andrieu z paryskiego szpitala im. Ren� La�nneca ogło�
sili w listopadzie 1985 roku, po ośmiodniowych testach przepro�
wadzonych na czterech pacjentach, że odkryli skuteczny środek
walki z AIDS. Jako że dwa dni póz
niej ci uzdrowieni pacjenci
zmarli, kilku lekarzy, zapewne zawistnych lub mniej postępo�
wych, wysunęło nieśmiałe zastrzeżenia co do pośpiechu, z jakim
profesorowie pobiegli przed kamery, by kilka godzin przed klę�
ską odtrąbić swoje pozorne zwycięstwo. Profesorowie uznali za�
rzuty za absurdalne i w obronie swojego dobrego imienia oznaj�
mili, że  fałszywa nadzieja jest przecież lepsza od braku na�
dziei". W swej zatrważającej ignorancji nie zdali sobie nawet
sprawy, że wysuwając taki argument, całkowicie sprzeniewie�
rzyli się duchowi nauki: tak właśnie uzasadniali swoje intere�
sowne rojenia wszelkiej maści szarlatani i czarownicy w czasach,
gdy nie powierzano im jeszcze dyrekcji szpitali.
Skoro w ten sposób kieruje się oficjalną nauką, podobnie
zresztą jak całym społecznym spektaklem (który przejął po pro�
stu, w materialnie unowocześnionej i wzbogaconej postaci, sta�
rodawne techniki jarmarcznych bud - kuglarzy, nagani a�
czy i frantów*), trudno się dziwić, jeśli coraz większym sza�
cunkiem zaczynają się cieszyć magicy i sekty, zen pakowany
próżniowo czy teologia mormonów. Ignorancję, z której panu�
jące potęgi czynią tak wielki użytek, od niepamiętnych czasów
wykorzystywały również rozmaite przedsięwzięcia, tyleż pomy�
słowe, ile podejrzane z punktu widzenia prawa. Czy można so�
bie wyobrazić, zważywszy rozwój analfabetyzmu, dogodniejszy
moment? Ale kolejna magiczna sztuczka skrywa to zjawisko
przed wzrokiem publiczności. Gdy powstawała UNESCO, or�
ganizacja ta przyjęła naukową, nader precyzyjną definicję anal�
fabetyzmu i zapowiedziała, że pokona tę plagę trapiącą kraje
zacofane. Kiedy jednak ujrzano niespodziewany powrót tego
zjawiska, tym razem jednak w krajach zwanych rozwiniętymi -
177
niczym ów, który wypatrując Grouchy'ego, spostrzegł nadciąga�
jącego Bilicherą* - wystarczyło rzucić do boju Gwardię eksper�
tów*; ci szybko uprzątnęli formułkę jednym nieodpartym sztur�
mem, zastępując pojęci e analfabetyzmu (analphab�tisme) -
wtórnym analfabetyzmem (illŁtr�sme): tak samo jak  fałszywka
patriotyczna" pojawia się często w odpowiednim momencie, że�
by wesprzeć dobrą narodową sprawę. Aby założyć na skale,
w gronie pedagogów, fundamenty neologizmu, pospiesznie
przemycono nową definicję, jak gdyby przyjętą od zawsze: anal�
fabetą jest, jak wiadomo, osoba, która nigdy nie nauczyła się
czytać, analfabeta w sensie nowoczesnym, to znaczy analfabeta
wtórny, posiadł zaś tę umiejętność (przyswoił ją sobie nawet
lepiej niż dawniej, jak mogą bezstronnie zaświadczyć najzdol�
niejsi spośród oficjalnych teoretyków i historyków wychowa�
nia), ale dziwnym trafem natychmiast ją utracił, zapomniał.
To osobliwe wytłumaczenie zamiast uspokajać, wywołałoby ra�
czej lęk, gdyby nie wiązało się ze sztuką omijania, przemilcza�
nia i niedostrzegania wniosku, który w epokach bardziej nauko�
wych nasunąłby się każdemu, a mianowicie, że to ostatnie zja�
wisko zasługuje na wyjaśnienie i należałoby je zwalczać, jako że
nie znały go i nie mogły znać żadne krainy przed najnowszymi
postępami wybrakowanej myśli, a więc aż do chwili, kiedy to de�
kadencja wyjaśnień zaczęła dotrzymywać kroku dekadencji
praktyki.
XV
Ponad sto lat temu Antoine L. Sardou w Nouveau dictionnaire
des synonymes fran�ais przedstawił różnice znaczeniowe nastę�
pujących wyrazów: fallacieux (oszukańczy), trompeur (zwodni�
czy), imposteur (zdradliwy), s�ducteur (durzący), insidieux (pod�
stępny), captieux (podchwytliwy); dziś współtworzą one, rzec
można, paletę barw pozwalającą wiernie odmalować portret
społeczeństwa spektaklu. Ani epoka, w której żył, ani jego spe�
cjalistyczna praca, nie predestynowały go do wyłożenia z po�
dobną klarownością znaczenia wyrazów pokrewnych - choć na-
178
der różnych - opisujących niebezpieczeństwa czyhające na
ugrupowania wywrotowe, wyrazów, których gradacja mogłaby
wyglądać następująco: zwiedziony, prowokowany, in�
filtrowany, manipulowany, sterowany, prowadzo�
ny. W każdym razie tych istotnych niuansów doktrynerzy  wal�
ki zbrojnej" nigdy nie zdołali uchwycić.
fallacieux (oszukańczy), z łacińskiego fallaciosus, zręczny
lub wyćwiczony w oszukiwaniu, pełen przewrotności. Słowa te�
go nie należy mylić z przymiotnikiem trompeur (zwodniczy). To,
co łudzi, mami lub wprowadza w błąd w taki czy inny sposób,
jest trompeur (zwodnicze): to, co służy zwodzeniu, łudzeniu,
wprowadzaniu w błąd oraz mamieniu i wiąże się ze świadomym
zamiarem oszukania za pomocą przebiegłych sztuczek i narzę�
dzi najprzydatniejszych w szalbierstwie, jest fallacieux (oszukań�
cze). Trompeur (zwodniczy) to słowo ogólne i nieostre; wszelkie
niepewne znaki i pozory są trompeurs (zwodnicze); fallacieux
(oszukańczy) określa fałszywość, szalbierstwo, przemyślne
oszustwo; kłamliwe wywody, nieszczere protesty, sofistyczne ar�
gumenty są fallacieux (oszukańcze). Wyraz ten nie ma wpraw�
dzie dokładnych odpowiedników, ale jest blisko spokrewniony
ze słowami: imposteur (zdradliwy), s�ducteur (durzący), insi�
dieux (podstępny), captieux (podchwytliwy). Imposteur (zdradli�
wy) odnosi się do wszelkich mylących pozorów, a także intryg
ukartowanych z rozmysłem, aby wyrządzić komuś szkodę lub
nadużyć czyjegoś zaufania, a więc opierających się na obłudzie,
kalumnii itd. S�ducteur (durzący) dotyczy zdobywania władzy
nad czyjąś wolą, aby zwieść ją na manowce środkami zręcznymi
i sugestywnymi. Insidieux (podstępny) określa umiejętne zasta�
wianie pułapek i chwytanie w sidła naiwnych ofiar. Captieux
(podchwytliwy) wiąże się z wyszukaną sztuką zaskakiwania ko�
goś i wprowadzania w błąd. Fallacieux (oszukańczy) łączy w so�
bie większość tych charakterystyk.
179
XVI
Pojęcie dezinformacji, stosunkowo świeże, wraz z wieloma
innymi wynalazkami przydatnymi w kierowaniu nowoczesnym
państwem sprowadzono w ostatnim czasie z Rosji. Posługują się
nim rządy bądz
osoby dysponujące cząstką władzy ekonomicz�
nej lub politycznej. Stosowane jest wyłącznie w kont rofen�
sywie i służy utrwalaniu status quo. To, co przeciwstawia się
oficjalnej prawdzie, a więc prawdzie jedynej, jest z definicji dez�
informacją kolportowaną przez wraże potęgi, a w każdym razie
rywali; fałszem głoszonym po to tylko, aby wyrządzić szkodę.
Dezinformacja nie polega na zwykłym zaprzeczaniu temu, co
władza uznaje za słuszne, ani na głoszeniu tego, co jej nie odpo�
wiada. Takie przypadki piętnuje się bowiem, nadając im miano
psychozy. W przeciwieństwie do zwykłego kłamstwa dezinfor�
macja zawiera w sobie cząstkę prawdy - na tym właśnie zasadza
się wartość tego pojęcia dla obrońców panujących stosunków
społecznych - ale prawdy, którą świadomie manipuluje pod�
stępny nieprzyjaciel. Władza posługująca się tym pojęciem wie,
że nie jest wyzbyta wad, wie jednak również, iż wszelkie kon�
kretne zarzuty będzie mogła odeprzeć jako zgoła nieistotne -
trudno bowiem poważnie traktować dezinformację - nigdy nie
będzie więc zmuszona się przyznać do jakiejś określonej przy�
wary.
Słowem, dezinformacja byłaby niewłaściwym użytkiem
z prawdy. Kto ją rozpowszechnia, jest winny, kto w nią wierzy -
tępy. Kimże jest jednak ów przewrotny nieprzyjaciel? W tym
przypadku nie można wskazać na terroryzm, któremu przypisa�
no inną rolę: winien ucieleśniać błąd najjaskrawszy i najmniej
prawdopodobny; a zatem nie zdołałby nikogo  dezinformo�
wać". Powołując się na swoją etymologię i wciąż jeszcze żywe
wspomnienie drobnych utarczek, do jakich dochodziło spora�
dycznie w połowie XX stulecia między Zachodem a Wschodem,
między spektakularnością skoncentrowaną a spektakularnością
rozproszoną, kapitalizm spektakularności zintegrowanej może
180
udawać wiarę, że jego głównym wrogiem pozostaje kapitalizm
totalitarnej biurokracji - przedstawiany niekiedy jako zaplecze
lub mocodawca terrorystów; ten zaś może zresztą odwzajem�
niać mu się taką samą pozorną wrogością i to pomimo niezli�
czonych świadectw ich sojuszu i wzajemnej solidarności. W rze�
czywistości wszystkie siły panujące, jakkolwiek nigdy się do te�
go nie przyznają i chociaż w kilku regionach rywalizują ze sobą,
zgadzają się z tym, co tuż po wybuchu I wojny światowej głosił,
bez większego oddz
więku, ich zdeklarowany przeciwnik, jeden
z nielicznych wówczas niemieckich internacjonalistów*:  Głów�
ny wróg jest we własnym kraju". Dezinformację można uznać za
współczesny odpowiednik  złych namiętności", pojęcia, które
święciło tryumfy w dyskursie dziewiętnastowiecznej wojny do�
mowej. Jest wszystkim tym, co mroczne i wiecznie zagrażające
niebywałemu szczęściu, którym nasze społeczeństwo obdarza,
jak wiadomo, swoich wyznawców; szczęściu osaczonemu
wprawdzie przez rozmaite niebezpieczeństwa i okupionemu
pewnymi uciążliwościami, jakże znikomymi jednak wobec jego
ogromu. Ci, którzy dostrzegaj ą to szczęście w spektaklu,
przyznają zazwyczaj, że warte jest ono każdej ceny; pozostali
zaś dezinformują.
Piętnowanie tak rozumianej dezinformacji ma jeszcze jedną
zaletę: uwalnia spektakularny dyskurs od podejrzeń, że mógłby
jakieś dezinformacje zawierać. Dyskurs ten z iście naukową
precyzją wyznacza bowiem jedyny teren, na którym pojawiają
się dezinformacje: to zbiór wypowiedzi, które nie przypadły mu
do gustu.
We Francji, zapewnie omyłkowo - choć trudno wykluczyć
świadomą manipulację - postanowiono ostatnimi czasy nadać
niektórym mediom certyfikat oficjalnie gwarantujący, że są one
 wolne od dezinformacji": ta propozycja uraziła uczucia niektó�
rych medi al nych zawodowców, pragnących nadal wierzyć -
albo też, skromniej, sprawić, by inni uwierzyli - że z cenzurą, jak
181
dotąd, nie mieli nigdy do czynienia. Przede wszystkim jednak
pojęcia dezinformacji nie należy stosować defensywnie,
a już zwłaszcza w defensywie statycznej, obsadzając chiński mur
lub linię Maginota, które miałyby chronić obszar rzekomo wol�
ny od dezinformacji. Dezinformacja musi istnieć i musi być na
tyle płynna, żeby wszędzie przenikać. Gdzie dyskursu spektaku�
larnego nie atakują, tam bronić go byłoby absurdalnym błędem;
pojęcie dezinformacji szybko straciłoby swoją skuteczność w ta�
kiej desperackiej obronie pozycji, które należy właśnie jak naj�
staranniej maskować. Co więcej, władze nie mają rzeczywistej
potrzeby gwarantowania, że określona informacja nie zawiera
dezinformacji; nie mają też takiej możliwości: nie cieszą się od�
powiednim zaufaniem, zabieg ten wzbudziłby przeto podejrze�
nia. Pojęcie dezinformacji jest użyteczne tylko w kontrataku.
Należy je trzymać w odwodzie i posłać natychmiast do walki,
gdy trzeba odepchnąć napierającą prawdę.
Jakkolwiek pojawia się niekiedy dezinformacja osobliwie
bezładna, służąca partykularnym, chwilowo skonfliktowanym
interesom, dezinformacja, która mogłaby wzbudzić zaufanie,
wymknąć się spod kontroli, a tym samym przeciwstawić się do�
konaniom dezinformacji w mniejszym stopniu anarchicznej, nie
należy się jednak obawiać, że stoją za nią wytrawniejsi lub bar�
dziej doświadczeni manipulanci. Powód jest prostszy: dezinfor�
macja pojawia się obecnie w świecie, w kt órym nie ma
już miejsca na j akąkol wi ek weryfikację.
Mętne pojęcie dezinformacji wprowadza się do gry, aby mo�
cą tego epitetu bezzwłocznie odeprzeć wszelką krytykę, której
nie zdołałyby unicestwić agendy przymusowego milczenia. Pew�
nego dnia, na przykład, jeśli uzna się to za stosowne, będzie
można powiedzieć, że niniejsze zapiski stanowią dezinformację
na temat spektaklu albo, co na jedno wychodzi, dezinformację
szkodliwą dla demokratycznego ładu.
182
Wbrew temu, co głosi jej spektakularne, odwrócone pojęcie,
praktyka dezinformacji służy wyłącznie państwu, tu i teraz,
a nawet wtenczas, gdy to nie władza puszcza ją w obieg, kolpor�
tują ją ci, którzy bronią takich samych wartości. Siedliskiem
dezinformacji są wszystkie informacje oficjalne, ona też stano�
wi ich zasadniczy rys, ale samo pojęcie przywołuje się tylko wte�
dy, gdy trzeba onieśmielić i onieśmieleniem utrwalić bierność.
To, co bywa nazywane dezinformacją, nie ma z nią nic wspól�
nego; prawdziwej dezinformacji nie obdarza się zaś tym mia�
nem.
Kiedy istniały jeszcze ideologie, ścierające się i opowiadają�
ce za jakimś widomym aspektem rzeczywistości lub przeciw nie�
mu, spotykano fanatyków i kłamców, ale nigdy  dezinformato-
rów". Teraz, gdy szacunek dla spektakularnego konsensusu al�
bo choćby łaknienie spektakularnej chwalby nie pozwalają opo�
wiedzieć się otwarcie przeciw czemukolwiek ani też poprzeć
czegokolwiek bez reszty, często pojawia się zaś potrzeba zataje�
nia w tym, co uchodzi za godne poparcia, tego, co z jakichś po�
wodów uznaje się za niebezpieczne, trzeba właśnie stosować
dezinformację, niby przez roztargnienie lub przeoczenie, lub
wreszcie na skutek rzekomo fałszywego rozumowania. Moż�
na to zilustrować przykładem ruchu kontestacyjnego po ro�
ku 1968 i tak zwanych prositus*, nieudolnie zawłaszczających
radykalną krytykę. Byli oni pierwszymi dezi nf ormat o-
r ami robili bowiem wszystko, co było w ich mocy, aby ukryć
konkretne działania towarzyszące rozwojowi owej krytyki, któ�
rą sobie, jak chełpliwie twierdzili, przyswoili; i bezwstydnie
osłabiali jej wyraz - nie cytując nigdy nic ani nikogo - aby spra�
wić wrażenie, że sami zdołali coś wymyślić.
XVII
W 1967 roku, odwracając słynną wypowiedz Hegla, stwierdzi�
łem, że  w świecie rzeczywiście odwróconym na opak
183
prawda jest momentem fałszu". Z upływem lat owa zasada sta�
le się potwierdzała w każdej bez wyjątku dziedzinie.
Tak więc w epoce, w której nie może już istnieć sztuka współ�
czesna, coraz trudniej oceniać sztukę klasyczną. W tej sferze,
jak zresztą we wszystkich innych, ignorancję produkuje się po
to, aby czerpać z niej profity. Zanikowi zmysłu historycznego
oraz, równocześnie, zanikowi smaku towarzyszy powstawanie
siatek falsyfikacji. Wystarczy zapewnić sobie życzliwość rzeczo�
znawców z domów aukcyjnych, co łatwo osiągnąć, żeby móc
wszystko sprzedać; w interesach tego rodzaju, a w gruncie rze�
czy i w innych, to właśnie sprzedaż dowodzi autentyczności
przedmiotu transakcji. Prywatni kolekcjonerzy i muzea, zwłasz�
cza amerykańskie, gromadzą niezliczone falsyfikaty, toteż będą
dokładać starań, aby bronić ich dobrej sławy, podobnie jak Mię�
dzynarodowy Fundusz Walutowy pielęgnuje fikcję dobrodziej�
stwa gigantycznego zadłużenia setek państw.
Falsyfikaty kształtują smak i ułatwiają fałszerstwa, jako że
uniemożliwiają powołanie się na autentyk. Gdy to możliwe,
odt warza się nawet autentyk tak, aby przypominał falsyfi�
kat. Amerykanie, jako najbogatsi i najnowocześniejsi, padali
ofiarą tego handlu fałszywymi dziełami sztuki najczęściej. I to
właśnie oni finansują restaurację Wersalu czy Kaplicy Sykstyń-
skiej. Dlatego też freski Michała Anioła muszą przybrać ja�
skrawe barwy komiksu, a zabytkowe meble z Wersalu zabłys�
nąć bogatymi złoceniami, co upodobni je do importowanych
hurtem przez bogatych Teksańczyków podróbek mebli z epoki
Ludwika XIV. Twierdzenie Feuerbacha, że jego epoka  ceni
wyżej obraz niż rzecz, kopię niż oryginał, wyobrażenie niż rze�
czywistość" znalazło pełne potwierdzenie w stuleciu spektaklu
i to w tych nawet dziedzinach, w których XIX wiek wolał się
jeszcze trzymać z dala od tego, co stanowiło jego głęboką na�
turę: od przemysłowej produkcji kapitalistycznej. Burżuazja
walnie przyczyniła się więc do rozpowszechnienia sumiennego
184
muzealnictwa i uczonej krytyki historycznej, kultu oryginal�
nych przedmiotów i autentycznych dokumentów. Obecnie jed�
nak fałsz wypiera zewsząd prawdę. Zanieczyszczenie spowo�
dowane postępem motoryzacji wymusza, jakże w porę, zastę�
powanie Koni z Marły* czy romańskich rzez
b z portalu kościo�
ła Saint-Trophime - plastikowymi replikami. Słowem, na foto�
grafiach, ku uciesze turystów, wszystko będzie wyglądać pięk�
niej niż dawniej.
Kulminacyjny punkt osiągnięto prawdopodobnie wraz z gro�
teskowym biurokratycznym fałszerstwem wielkich chińskich
posągów armii przemysłowej pierwszego cesarza*, które
mężowie stanu podróżujący po Chinach mogli podziwiać in si�
tu. Najwidoczniej żaden z tych wytrawnych polityków, zważyw�
szy jak okrutnie z nich zadrwiono, nie miał wśród całej rzeszy
swoich doradców choćby jednej osoby zaznajomionej z historią
sztuki chińskiej lub światowej. Istotnie, otrzymali zgoła inne wy�
kształcenie:  komputer Waszej Ekscelencji nie został o tym po�
informowany". Tak więc po raz pierwszy w historii rządzący do�
skonale się obywają bez podstaw wiedzy estetycznej, bez naj�
mniejszego choćby wyczucia fałszu lub niepodobieństwa; fakt
ten sam w sobie byłby już wystarczającym powodem do obaw,
że ci wszyscy naiwni prostaczkowie ekonomii i administracji do�
prowadzą świat do jakiejś wielkiej katastrofy; ale przecież ich
rzeczywista praktyka już dawno to wykazała.
XVIII
Nasze społeczeństwo opiera się na tajności, od  fasadowych
spółek" (soci�t�s-�crans), maskujących skupione dobra posiada�
czy, aż po  tajemnice wojskowe", za którymi skrywa się dziś ol�
brzymia sfera pełnej, pozaprawnej, swobody państwa; od tajem�
nic, nierzadko przerażających, nędznej produkcji, tuszo�
wanych przez reklamę, aż po projekcje rozmaitych wariantów
przyszłości, z których jedynie władza (domination) wyczytuje
185
najprawdopodobniejszy rozwój nie istniejących, jak sama twier�
dzi, zjawisk, z którymi będzie usiłowała uporać się potajemnie.
Można poczynić na ten temat kilka obserwacji.
W wielkich miastach, jak również w wydzielonych obszarach
wiejskich coraz liczniejsze są miejsca niedostępne, to znaczy sil�
nie strzeżone i ukrywane przed niepowołanym spojrzeniem;
znajdują się poza zasięgiem niewinnego wścibstwa i są dobrze
zabezpieczone przed szpiegostwem. Aczkolwiek strefy te nieko�
niecznie mają znaczenie militarne, nieodmiennie korzystają
z takiego statusu: nie grozi im kontrola ze strony przechodniów
czy mieszkańców, a nawet policji, której funkcje od dawna spro�
wadzają się do pilnowania i represjonowania najpospolitszej
przestępczości. We Włoszech, gdy Aldo Moro był więz
niem Po-
tere Due*, nie przetrzymywano go w budynku trudnym do wy�
krycia, ale po prostu w budynku niedostępnym.
Coraz więcej osób wprowadza się w arkana tajnych działań,
instruuje i szkoli jedynie w tej dziedzinie. Tworzą specjalne od�
działy, zbrojne w zastrzeżone archiwa, to znaczy tajne obserwa�
cje i analizy; albo też zbrojne w rozmaite techniki służące eks�
ploatowaniu tych tajnych działań i manipulowaniu nimi; albo
wreszcie, gdy chodzi o ich  operacyjne" ramię, wyposażone
w inne zgoła narzędzia upraszczania badanych problemów.
Ci ludzie, specjalizujący się w kontrolowaniu i wywieraniu
wpływu, dysponują coraz potężniejszymi środkami; równocze�
śnie zaś okoliczności, w których przychodzi im działać, są dla
nich z każdym rokiem korzystniejsze. Kiedy, na przykład, nowe
warunki społeczeństwa spektakularności zintegrowanej ze�
pchnęły krytykę tego systemu do podziemia - nie dlatego, że się
ukrywa, ale dl at ego, że skrywa ją toporna inscenizacja
rozrywkowej myśli - ci, którym zlecono nadzorowanie, a w ra�
zie potrzeby dementowanie tej krytyki, mogą zawsze zastoso-
186
wać wobec niej tradycyjne środki zwalczania działalności pod�
ziemnej (prowokację czy infiltrację), jak również rozmaite spo�
soby eliminowania krytyki autentycznej i zastępowania jej kry�
tyką fałszywą, stworzoną w tym właśnie celu. Kiedy powszech�
ne oszustwo spektaklu może się powoływać na tysiące oszustw
szczegółowych, w każdej dziedzinie narasta niepewność. Niewy�
jaśnioną zbrodnię można nazwać samobójstwem - w więzieniu
i gdziekolwiek indziej; zanik logiki umożliwia śledztwa i proce�
sy, które wzbijają się w niebiosa nonsensu, a często są sfingowa�
ne już od samego początku ekstrawaganckimi autopsjami doko�
nywanymi przez osobliwych ekspertów.
Na całym świecie ludzie padają ofiarą skrytobójczych mor�
dów i nikogo to już od dawna nie dziwi. Terrorystów lub tych,
których mają za terrorystów uchodzić, zwalcza się otwarcie ter�
rorystycznymi metodami. Mosad wypuszcza się daleko poza
granice, aby zabić Abu Dżihada*, brytyjskie oddziały SAS mor�
dują Irlandczyków, a GAL, hiszpańska równoległa policja - Ba�
sków. Rzekomym terrorystom zleca się likwidację rozmaitych
osób, wybranych zapewne nie bez powodów, ale powodów tych
możemy się co najwyżej domyślać. Wiadomo, że w Bolonii wy�
sadzono w powietrze dworzec*, aby Włochy mogły się nadal
cieszyć dobrymi rządami; wiadomo, czym są brazylijskie  szwa�
drony śmierci"; wiadomo również, że mafia może podpalić
amerykański hotel, aby skłonić do uległości tych, których szan�
tażuje. Jak jednakże ustalić, czemu tak naprawdę służyli  szale�
ni zabójcy z Brabancji"*? Trudno stosować zasadę cuiprodest?
w świecie, w którym tak wiele potężnych interesów pozostaje
ukrytych. Można więc powiedzieć, że pod rządami zintegrowa�
nej spektakularności ludzie żyją i giną na styku bardzo wielu ta�
jemnic.
Dziennikarsko-policyjne pogłoski nabierają natychmiast,
a w najgorszym razie po trzykrotnym lub czterokrotnym powtó�
rzeniu, ciężaru gatunkowego odwiecznych prawd historycznych.
187
Osobliwe postaci, zlikwidowane po cichu, pojawiają się znów,
z woli legendarnego autorytetu spektaklu dnia, niczym fikcyjni
pogrobowcy; ich powrót na scenę może być zawsze wspomnia�
ny hipotetycznie, zasugerowany, a tym samym dowiedziony
przez zwykłe powołanie się na anonimowych specjalistów. Prze�
bywają gdzieś między Acheronem a Lete, ci nieboszczycy, któ�
rym spektakl nie sprawił porządnego pochówku, czekają aż ktoś
ich przebudzi; ich wszystkich: i terrorystę zstępującego ze
wzgórz, i pirata powracającego z morza*; a także złodzieja, któ�
ry nie potrzebuje już kraść*.
Niepewność jest więc skrzętnie organizowana na wszystkich
poziomach. Obrona panowania często przybiera postać po�
zornych ataków, które, poddane medialnej obróbce, prze�
słonią znaczenie prawdziwej operacji: na tym polegał dziwacz�
ny zamach stanu Tejera i jego podkomendnych z Gwardii Cy�
wilnej w gmachu Kortezów w 1981 roku; porażka tego zamachu
skrywała inne pronunciamento, o wiele nowocześniejsze, to zna�
czy zamaskowane, które się powiodło. Równie jaskrawą klęskę
sabotażu*, jakiego dopuściły się w 1985 roku w Nowej Zelandii
francuskie tajne służby, niektórzy uznali za fortel służący uka�
zaniu tych służb jako groteskowo nieudolnych (zarówno w do�
borze celów, jak i w sposobach przeprowadzania akcji), a tym
samym odwróceniu uwagi od ich działań całkiem nowego typu.
Nikt chyba nie wątpi, że odwierty w poszukiwaniu ropy nafto�
wej dokonywane z wielkim hukiem jesienią 1986 roku w sto�
łecznym mieście Paryżu nie miały innego celu jak zmie�
rzenie stopnia tępoty i poddaństwa mieszkańców, którym zaor�
dynowano równie niedorzeczne pod względem ekonomicznym
pseudobadania.
Władza stała się tak bardzo tajemnicza, że po aferze z niele�
galną sprzedażą broni do Iranu przez administrację Stanów
Zjednoczonych zaczęto się zastanawiać, kto tak naprawdę rzą�
dzi Stanami Zjednoczonymi, największą potęgą tak zwanego
188
demokratycznego świata. A zatem kto, u licha, miałby rządzić
światem demokratycznym?!
Co więcej, w tym świecie, który oficjalnie okazuje tak wielki
szacunek dla wszystkich wymogów gospodarczych, nikt nie wie,
ile w rzeczywistości kosztują produkowane towary: głównej czę�
ści realnych kosztów nigdy się nie oblicza, reszt ę zaś
utrzymuj e się w tajemnicy.
xix
Generał Noriega zdobył chwilową sławę międzynarodową na
początku 1988 roku. Był nieformalnym dyktatorem Panamy,
dowódcą Gwardii Narodowej w tym kraju pozbawionym armii.
Panama nie jest bowiem prawdziwie suwerennym państwem:
zbudowano ją dla jej kanału, nie odwrotnie. Jej walutą jest do�
lar, równie obce są wojska stacjonujące na jej terytorium.
W ciągu całej swojej kariery generał-policjant Noriega służył
okupantowi, podobnie jak to w Polsce czynił Jaruzelski. Ponie�
waż Panama nie przynosiła mu zadowalających dochodów,
przerzucał narkotyki do Stanów Zjednoczonych, a swoje  pa-
namskie" kapitały transferował do Szwajcarii. Współpracował
z CIA przeciwko Kubie, a dla zapewnienia swoim ekonomicz�
nym przedsięwzięciom odpowiedniej przykrywki wydał wła�
dzom Stanów Zjednoczonych, mającym lekką obsesję na tym
punkcie, kilku swoich biznesowych rywali. Głównego doradcy
do spraw bezpieczeństwa zazdrościł mu nawet Waszyngton; Mi�
kę Harari, były oficer Mosadu, uchodził, jak to się mówi, za naj�
lepszego na rynku. Kiedy Amerykanie postanowili się pozbyć
Noriegi, ponieważ niektóre z ich sądów nieroztropnie wydały
na niego wyrok, generał oznajmił, że gotów jest, jak na panam-
skiego patriotę przystało, bronić się przez tysiąc lat i to zarów�
no przed swoim zbuntowanym narodem, jak i przed zagranicą;
a mniej zamożni biurokraci Kuby i Nikaragui natychmiast
udzielili mu poparcia w imię antyimperializmu.
189
Generał Noriega nie był żadną panamską osobliwością,
sprzedawał wszystko i wszystko udawał w czasach,
w których zasada ta ogarnęła już cały świat. Jako ktoś w rodza�
ju męża czegoś w rodzaju stanu, jako ktoś w rodzaju generała
i jako niewątpliwy kapitalista był, od stóp do głowy, doskonałym
symbolem zintegrowanej spektakularności oraz karier i sukce�
sów w kierowaniu jej polityką wewnętrzną i międzynarodową.
Noriega to model k s i ę c i a naszych czasów; a najzdolniej�
si spośród tych, którzy w dowolnym zakątku świata planują
dojść do władzy i utrzymać się przy niej, bardzo go przypomina�
ją. To nie Panama tworzy takie cuda, lecz nasza epoka.
XX
Dla wszystkich służb wywiadowczych, które potwierdzają w tym
względzie teorię Clausewitza, każda wiedza (savoir) musi się
zamienić w moc (pouvoir). Oto z
ródło obecnego prestiżu
owych służb oraz ich osobliwej poezji. Można powiedzieć, że in�
teligencja (intelligence)*, całkowicie wyrugowana ze spektaklu,
który nie pozwala działać i rzadko mówi prawdę na temat dzia�
łań podejmowanych przez innych, znalazła schronienie w gre�
miach zajmujących się analizowaniem rzeczywistości i potajem�
nym wywieraniem na nią wpływu. Niedawne rewelacje, które
Margaret Thatcher usiłowała za wszelką cenę zatuszować - na
próżno, gdyż w ten sposób tylko je potwierdzała - wykazały, że
w Wielkiej Brytanii tego rodzaju służby zdołały już obalić pre�
miera*, uznawszy jego politykę za niebezpieczną. Powszechna
pogarda, jaką budzi spektakl, ponownie, choć z innych niż daw�
niej powodów, przydaje atrakcyjności temu, co w czasach Ki-
plinga nazywano  wielką grą".
W XIX wieku, kiedy istniały potężne, masowe ruchy społecz�
ne,  spiskowa teoria dziejów" była reakcyjnym i groteskowym
sposobem tłumaczenia rzeczywistości. Dzisiejsi pseudokonte-
statorzy wiedzą o tym ze słyszenia lub z kilku przeczytanych
190
książek i wierzą, że jest to sąd wiecznie prawdziwy. Przymykają
oczy na rzeczywistą praktykę swoich czasów, ponieważ jest ona
zbyt smutna nawet jak na ich ostygłe nadzieje. A państwo po�
trafi to wykorzystać.
W chwili gdy niemal wszystkie aspekty międzynarodowego
życia politycznego i rosnąca liczba czynników liczących się
w wewnętrznej polityce państw są sterowane i przedstawiane
w stylu charakterystycznym dla tajnych służb (fałszywe tropy,
dezinformacje, zdublowane wyjaśnienie - które może kryć in�
ne lub tylko to sugerować), spektakl ogranicza się do ukazywa�
nia monotonnego świata stałej niezrozumiałości, jednostajnej
serii nudnych kryminałów, którym zawsze brakuje rozwiązania.
W takich warunkach realistyczną inscenizację bójki kilku Mu�
rzynów, nocą, w tunelu należałoby pochwalić za wybitny poten�
cjał dramatyczny.
Bezmyślni uważają, że wszystko jest jasne, gdy ujrzą w tele�
wizji ładny obrazek opatrzony śmiałym kłamstwem. Pseudoeli-
ta zadowala się świadomością, że wszystko jest zagmatwane,
wieloznaczne,  wyreżyserowane" wedle nieznanych kodów.
Członkowie węższej elity chcieliby poznać prawdę, ale w więk�
szości konkretnych przypadków, choćby mieli dostęp do tajnych
informacji i poufnych zwierzeń, nie potrafią jej uchwycić. Dla�
tego też pragnęliby posiąść metodę dochodzenia prawdy, ale
i to pragnienie pozostaje zazwyczaj niespełnione.
XXI
Światem tym rządzi tajemnica, przede wszystkim tajemnica pa�
nowania. Tajność, jeśli wierzyć spektaklowi, byłaby nieuniknio�
nym wyjątkiem od reguły - to znaczy od wyczerpującej i w peł�
ni dostępnej informacji - podobnie jak panowanie w tym  wol�
nym świecie" zintegrowanej spektakularności miałoby się spro-
191
wadząc do jakiegoś zwykłego organu wykonawczego na usłu�
gach demokracji. Ale nikt tak naprawdę nie wierzy spektaklo�
wi. Czemu więc widzowie godzą się na istnienie tajności, która
nie pozwala im poznać mechanizmów tego świata, a tym samym
sprawia, że nie potrafiliby owym światem zarządzać, choćby na�
wet jakimś cudem zasięgnięto ich opinii w tej sprawie? Prawdą
jest, że tajność nie ukazuje się niemal nikomu w swojej niedo-
sięgłej czystości i funkcjonalnej powszechności. Wszyscy przy�
znają, iż rzeczywiście istnieje jakiś wąski obszar tajemnicy za�
strzeżony dla specjalistów i akceptują to, uważają się bowiem za
wt aj emni czonych w większość spraw.
Etienne de La Bo�tie w Le discours de la servitude volontaire
pokazał, że tyran nie zdołałby zachować władzy, gdyby nie znaj�
dywała oparcia w koncentrycznych kołach złożonych z jedno�
stek, które czerpią z niej osobistą korzyść, a przynajmniej wiążą
z nią takie nadzieje. Tak samo liczni politycy lub współpracow�
nicy mediów, dumni z tego, iż nie można ich posądzić o nie�
odpowi edzi al ność, zawdzięczają znajomość wielu spraw
osobistym układom i poufnym zwierzeniom. Ten, kto korzysta
z poufnych zwierzeń, nie jest skłonny krytykować poufności; ni�
gdy więc nie pojmie, że w zwierzeniach tego typu zataja się za�
wsze najistotniejszą część prawdy. Dzięki dobrodusznej protek�
cji szulerów widzi nieco więcej kart niż inni, aczkolwiek może
go to wprowadzić w błąd; zawsze wymyka mu się zasada, która
rządzi grą i pozwala ją zrozumieć. Utożsamia się więc natych�
miast z kanciarzami i gardzi ignorancją, będącą, w gruncie rze�
czy, także jego udziałem. Albowiem okruchy informacji, rzuca�
ne tym komilitonom kłamliwej tyranii, są zazwyczaj skażone
kłamstwem, niesprawdzalne, sfałszowane. Mimo to sprawiają
przyjemność tym, którzy je otrzymują, obdarzając ich swoistym
poczuciem wyższości - inni nie wiedzą wszak nic. Można dodać,
że te wybrakowane informacje nie ułatwiają zrozumienia do�
minacji, pomagają ją tylko zaakceptować. Stanowią przywilej
widzów z pierwszych rzędów, bezmyślnie wierzących,
iż mogliby cokolwiek zrozumieć, nie tyle docierając do tego,
192
co jest przed nimi skrywane, ile wierząc w t o, co im się
odsł ania!
Władza jest przenikliwa przynajmniej w tym względzie, iż
oczekuje po swoich działaniach, wolnych i nieskrępowanych,
pokaz
nej liczby gigantycznych katastrof w najbliższej przyszło�
ści; zarówno w dziedzinie ekologii, na przykład w chemii, jak
i w dziedzinie ekonomii, na przykład w bankowości. Od pewne�
go czasu potrafi już stosować w obliczu takich nadzwyczajnych
nieszczęść środki odbiegające od konwencjonalnej, łagodnej
dezinformacji.
XXII
Od dwudziestu lat wzrasta liczba morderstw, które pozostają
całkowicie niewyjaśnione - jeśli bowiem poświęcono kilka pło�
tek, nikt nie zamierzał niepokoić mocodawców. Ich seryjna pro�
dukcja ma swój znak firmowy: zmieniające się, ale nieodmien�
nie rażące kłamstwa oficjalnych deklaracji (Kennedy, Aldo Mo�
ro, Olof Palmę, ministrowie i finansiści, jeden lub dwóch papie�
ży oraz inni, więcej warci od tamtych). Ten syndrom nowej cho�
roby społecznej szybko się rozprzestrzeniał, jak gdyby już
od pierwszych zaobserwowanych przypadków zst ępował
z wierzchołków państwa, tradycyjnej sfery takich zamachów,
równocześnie wznosząc się z nizin społecznych, innego tra�
dycyjnego obszaru nielegalnych interesów i układów protekcji,
gdzie zawodowcy zawsze toczyli między sobą tego rodzaju woj�
ny. Te praktyki odnajdują się i łączą pośrodku wszystkich
społecznych przedsięwzięć, jak gdyby państwo nie wzdragało
się w nich uczestniczyć, a mafia potrafiła wreszcie wznieść się
na ten poziom.
Wysunięto wiele hipotez, usiłując wyjaśnić owe tajemnicze
przypadki za pomocą takich przygodnych czynników, jak: nie-
193
kompetencja policji, głupota sędziów śledczych, pochopne re�
welacje prasowe, kryzys tajnych służb, nieprzychylność świad�
ków, strajk w branży donosicieli. A przecież Edgar Poe w swo�
im słynnym rozumowaniu z Zabójstwa przy me Morgue opisał
już niezawodny sposób dochodzenia prawdy:
 Sądzę, iż ta tajemnica uchodzi za niemożliwą do rozwikła�
nia właśnie z tego powodu, dla którego należałoby ją uważać za
łatwą do rozwiązania - a mianowicie z powodu niesłychaności
swych objawów. [...] Prowadząc śledztwo takie, jak obecne, nie
tyle należy zwracać uwagę na to �co się stało, ile na to, �czego
dotychczas nigdy jeszcze nie było"*.
XXIII
W styczniu 1988 roku kolumbijska mafia narkotykowa wydała
oświadczenie, które miało sprostować błędne mniemanie opinii
publicznej, jakoby mafia ta rzeczywiście istniała. Mafia, gdzie�
kolwiek się pojawia, musi nade wszystko wykazać, że nie istnie�
je lub też padła ofiarą nienaukowych kalumnii; już choćby pod
tym względem przypomina kapitalizm. We wspomnianym wy�
padku mafia, poirytowana tym, że mówi się wciąż tylko o niej,
ośmieliła się wymienić inne zgrupowania, które, pragnąc pozo�
stać w cieniu, uczyniły z niej kozła ofiarnego. Oświadczyła:  my
nie należymy do mafii biurokratyczno-politycznej ani do mafii
bankierów, finansistów czy milionerów, ani do mafii ustawia�
nych przetargów, ani do mafii monopoli czy ropy naftowej, ani
też do potężnej mafii środków masowego przekazu".
Autorzy tego oświadczenia mieli niewątpliwie interes w tym,
ażeby zatrzeć różnice między własnymi praktykami a mniej lub
bardziej banalną przestępczością występującą na wszystkich po�
ziomach obecnego społeczeństwa; wypada jednak przyznać, że
mamy do czynienia z ludz
mi, którzy z racji wykonywanej profe-
194
sji znają się na rzeczy lepiej niż inni. Nowoczesne społeczeń�
stwo oferuje mafii żyzną glebę. Rozwija się ona równie szybko,
jak inne wytwory tej pracy, dzięki której społeczeństwo zinte�
growanego spektaklu kształtuje swój świat. Mafia rozkwita
w miarę niebywałej ekspansji informatyki i przemysłowego ży�
wienia, slumsów i kompleksowej rekonstrukcji miast, służb spe�
cjalnych i analfabetyzmu.
XXIV
Na początku XX wieku mafia przeniknęła do Stanów Zjedno�
czonych wraz z sycylijskimi imigrantami. Mogła się wydawać
sztucznym przeszczepem, nie mniej archaicznym niż chińskie
tajne stowarzyszenia, które w tym samym czasie toczyły między
sobą krwawe wojny na Zachodnim Wybrzeżu. Mafia, czerpiąca
siły z obskurantyzmu i nędzy, nie potrafiła wówczas zakorzenić
się nawet w północnych Włoszech; uważano ją za przeżytek
skazany na zagładę przez nowoczesne państwo. Ta forma zorga�
nizowanej przestępczości obejmowała  ochroną" zacofaną
mniejszość, poza dużymi miastami, tam jedynie, gdzie prawa
burżuazji i racjonalna policja nie sprawowały jeszcze kontroli.
Mafia stosowała zgrzebną taktykę defensywną, na swoim tere�
nie zamykała ludziom usta, uniemożliwiając zeznania, a tym sa�
mym wiązała ręce policjantom i sędziom. Znalazła jednak
sprzyjające warunki rozwoju w nowym obskurant yzmi e
społeczeństwa spektakularności wpierw rozproszonej, a następ�
nie zintegrowanej: w całkowitym zwycięstwie tajności, w skraj�
nej bierności obywateli, w totalnym zaniku logiki i w powszech�
nym panowaniu sprzedajności oraz tchórzostwa. Tak oto połą�
czyły się wszystkie niezbędne warunki, aby mafia mogła się
przerodzić w nowoczesną potęgę i przejść do ofensywy.
Amerykańska prohibicja - wspaniały przykład roszczeń
współczesnych państw do autorytarnego nadzorowania cało�
kształtu życia, a także skutków tych roszczeń - przez ponad de-
195
kadę pozostawiała handel alkoholem w gestii zorganizowanej
przestępczości. Mafia wzbogaciła się dzięki temu i nabyła cen�
nych doświadczeń. Pozwoliło jej to rozszerzyć zasięg działań na
takie sfery jak polityka wyborcza, biznes, usługi płatnych mor�
derców, a nawet niektóre obszary polityki międzynarodowej
(mafia współpracowała na przykład z Waszyngtonem przy inwa�
zji na Sycylię w czasie II wojny światowej). Gdy alkohol wrócił
do łask, zastąpiły go narkotyki, kolejny flagowy towar wśród
nielegalnych produktów. Mafia zdobyła silną pozycję na rynku
nieruchomości oraz na rynku bankowym, w wielkiej polityce
i w potężnym sektorze publicznym, a wreszcie w branży rozryw�
kowej: telewizji, kinematografii, wydawnictwach. Doskonale ra�
dzi sobie też w branży muzycznej, przynajmniej w Stanach Zjed�
noczonych, jak zresztą we wszystkich tych dziedzinach, w któ�
rych reklama produktu zależy od stosunkowo wąskiego grona
osób. W takich warunkach łatwo bowiem wywierać presję, prze�
kupstwem lub szantażem; wystarczy dysponować odpowiednim
kapitałem albo bandą chłopaków od mokrej roboty, którzy nie
muszą się obawiać policji ani sądów. Przekupując prezenterów
muzycznych można więc decydować o tym, co, spośród towarów
w równym stopniu bezwartościowych, odniesie sukces.
Największą potęgę mafia zdobyła zapewne we Włoszech, do�
kąd powróciła ze swoich amerykańskich podbojów: zawarłszy
historyczny kompromis z rządem równoległym, może już sobie
nawet pozwolić na zabijanie sędziów śledczych lub komendan�
tów policji - wyćwiczyła się w tym wówczas, gdy uczestniczyła
w organizowaniu  terroryzmu" politycznego. Podobna ewolu�
cja jej japońskiego odpowiednika, w warunkach względnie nie�
zależnych, doskonale obrazuje jednorodność epoki.
Niczego nie można zrozumieć, jeśli przeciwstawia się mafię
i państwo. Te dwie potęgi nigdy nie występują przeciw sobie.
Teoria potwierdza bez trudu to, co niezliczone doniesienia ży�
cia praktycznego zbyt łatwo sugerowały. Mafia nie jest obca
196
w tym świecie, przeciwnie, czuje się w nim u siebie. Pod rząda�
mi spektakularności zintegrowanej stała się wzorcem wszel�
kich nowoczesnych przedsięwzięć handlowych.
XXV
W nowych warunkach, panujących obecnie w społeczeństwie
miażdżonym żelazną stopą spektaklu, morderstwa poli�
tyczne przedstawia się w innym niż dawniej świetle, bardziej, je�
śli można tak powiedzieć, przyćmionym. Nie ulega wątpliwości,
że szaleńców jest dziś więcej niż niegdyś, ale nieporównanie
przydatniejsza okazuje się możliwość wypowiadania się o takich
sprawach w sposób szalony. Nie chodzi o to, że władza za�
strasza media, aby zmusić je do wyjaśniania owych morderstw
w taki, a nie inny sposób; przeciwnie, to właśnie spokojny żywot
tego rodzaju wyjaśnień winien budzić strach.
W 1914 roku, gdy wojna wydawała się już nieuchronna, Vil�
lain zamordował JaurŁsa; nikt nie wątpił, że zabójca był wpraw�
dzie człowiekiem niezrównoważonym, ale zdecydował się na ów
czyn, ponieważ utożsamiał się ze skrajną, nacjonalistyczną pra�
wicą, która widziała w JaurŁsie zagrożenie dla bezpieczeństwa
Francji. Prawicowi ekstremiści nie doceniali siły patriotycznego
konsensusu w łonie partii socjalistycznej, nie rozumieli, że przy�
łączyłaby się ona natychmiast do  świętego przymierza" nawet
wówczas, gdyby JaurŁs nie zginął i uparcie obstawał przy inter-
nacjonalistycznym potępianiu wojny. Dziś, w obliczu takiego
wydarzenia, dziennikarze-policjanci, znani eksperci od  no�
wych zjawisk społecznych" i  terroryzmu", oznajmiliby natych�
miast, że Villain próbował już kilkakrotnie dać upust swym
morderczym skłonnościom, wprawdzie wybierając na ofiary
osoby o najprzeróżniejszych poglądach politycznych, ale dziw�
nym trafem zawsze przypominające JaurŁsa wyglądem lub
ubiorem. Psychiatrzy natychmiast by temu przytaknęli, a dzien�
nikarze, przywołując ich wypowiedzi, potwierdziliby tym samym
197
własną bezstronność i kompetencję jako autoryzowanych, nie�
zrównani e wiarygodnych ekspertów. Nazajutrz oficjalne
śledztwo policyjne ustaliłoby, że kilku szacownych obywateli
jest gotowych zaświadczyć, iż rzeczony Villain, uznawszy pew�
nego dnia, że obsługa w La chope du croissant* pozostawia wie�
le do życzenia, poprzysiągł zemstę właścicielowi lokalu, grożąc,
że zastrzeli w tym miejscu jednego ze stałych bywalców.
Nie znaczy to, że niegdyś prawda natychmiast wychodziła na
jaw. Jak wiadomo, francuski sąd uniewinnił Villaina; zabójcę
JaurŁsa rozstrzelano dopiero w 1936 roku, w pierwszych dniach
hiszpańskiej rewolucji, postąpił bowiem szalenie nieroztropnie,
osiedlając się na Balearach.
XXVI
Odkąd państwo odgrywa kluczową rolę w wyznaczaniu kierun�
ków rozwoju produkcji, a popyt na wszelkiego rodzaju towary
zależy od scentralizowanej, spektakularnej informacji-reklamy,
do której dostosowuje się sektor dystrybucji, wszędzie konstytu�
ują się sieci wpływu lub tajne organizacje, tego bowiem wyma�
gają nowe warunki prowadzenia zyskownych przedsięwzięć go�
spodarczych. Owe sieci i organizacje są więc naturalnym rezul�
tatem ruchu koncentracji kapitałów, produkcji i dystrybucji.
Brak ekspansji oznacza w tej dziedzinie klęskę, żadne przedsię�
biorstwo nie może zaś się powiększyć za pomocą wartości, tech�
nik czy środków innych niż te, które charakteryzują współcze�
sny przemysł, spektakl i państwo. W ostatecznej analizie można
stwierdzić, że ekonomia naszej epoki obrała formę rozwoju po�
ciągaj ącą za sobą powszechny rozkwit nowych więzi opar�
tych na osobi st ej zal eżności i prot ekcj i .
Na tym właśnie polega głęboki sens doskonale rozumianej
w całych Włoszech maksymy sycylijskiej mafii:  kto ma pienią-
198
dze i przyjaciół, może drwić z prawa". W spektakularności zin�
tegrowanej prawa są uśpione; nie ustanowiono ich bo�
wiem z myślą o nowych technikach produkcji, a w sferze dystry�
bucji łatwo je omijać dzięki układom nowego typu. Spektakl
rozlicznych sondaży opinii, demokratycznych wyborów i uno�
wocześniających restrukturyzacji skrywa po prostu fakt, że po�
glądy i preferencje widzów nie mają już żadnego znaczenia.
Niezależnie od tego, kto okaże się zwycięzcą, usłużna klientela
zadowoli się tym, co najlichsze, gdyż to właśnie wypro�
dukowano z myślą o niej.
Pojęcie  państwo prawa" weszło do powszechnego użytku
dopiero wtedy, gdy nowoczesne państwo, zwane demokratycz�
nym, w ogólnych zarysach przestało odpowiadać temu pojęciu.
Nieprzypadkowo rozpropagowano je na początku lat siedem�
dziesiątych, nikogo też nie powinno dziwić, że stało się to naj�
pierw we Włoszech. W niektórych dziedzinach prawa są wręcz
stanowione po to, aby mogli je obejść ci, którzy mają ku
temu odpowiednie środki W pewnych okolicznościach - zwią�
zanych na przykład z międzynarodowym handlem bronią,
a zwłaszcza ze sprzedażą najnowocześniejszych technologii woj�
skowych - nielegalność to tylko czynnik zwiększający rentow�
ność operacji gospodarczej. Obecnie wiele interesów jest, z ko�
nieczności, nieuczciwych jak epoka; czym różnią się
właśnie od interesów prowadzonych niegdyś, w ściśle określo�
nych ramach, przez osoby, które postanowiły kroczyć drogą wy�
stępku.
Wraz z rozrastaniem się sieci promocji i kontroli, służących
wyznaczaniu i ochronie zyskownych sektorów gospodarczych,
zwiększa się także liczba osobistych przysług, które trzeba wy�
świadczać osobom  wtajemniczonym" i nie mniej usłużnym,
(nie zawsze są to zresztą policjanci, strażnicy państwowych inte�
resów lub bezpieczeństwa publicznego). Czas i odległość nie
stanowią przeszkody dla tej funkcjonalnej współpracy, jej siatki
199
dysponują bowiem wszelkimi środkami narzucania wdzięczno�
ści lub wierności, które w wolnej działalności gospodarczej epo�
ki mieszczańskiej występowały, niestety, nader rzadko.
Od nieprzyjaciół można się wiele nauczyć. Nie ulega wątpli�
wości, że z uwagami młodego Lukacsa o legalności i nielegalno�
ści zapoznali się nie tylko rewolucjoniści, ale również funkcjo�
nariusze państwa, kiedy przyszło im stawić czoło nowemu i efe�
merycznemu pokoleniu negacji - Homer powiada:  Taki już los
ludzkich rodów, jak losy nietrwałych liści"*. Panujący, podob�
nie jak my, mogli więc oswobodzić się w tej materii ze wszelkich
ideologicznych pęt; zresztą sama praktyka społeczeństwa spek�
taklu nie sprzyjała już krzewieniu ideologicznych złudzeń.
O nas wszystkich, w gruncie rzeczy, można by rzec, że jeśli nie
zagarnęła nas bez reszty jedna nielegalna działalność, to dlate�
go, że podjęliśmy się kilku.
XXVII
Tukidydes w sześćdziesiątym szóstym rozdziale ósmej księgi
Wojny peloponeskiej opisuje inny oligarchiczny spisek, pod wie�
loma względami przypominający obecną sytuację:
 Z ich grona [to znaczy z grona spiskowców - MI. ] pocho�
dzili mówcy, a tekst przemówień był z góry uzgodniony. Pozo�
stali obywatele nie przemawiali, zastraszeni wielką liczbą spi�
skowców. Jeśli się ktoś nawet ośmielił sprzeciwić, to ginął przy
pierwszej nadarzającej się sposobności; sprawców nie poszuki�
wano, a w razie podejrzenia sprawy nie dochodzono. Lud mil�
czał, a był tak przerażony, że nawet milcząc, za zysk to sobie po�
czytywał, jeśli uniknął gwałtu. Odwagę odbierało przekonanie,
że spiskowców jest więcej, niż ich było w rzeczywistości. Ustalić
ich liczbę było rzeczą niemożliwą zarówno z powodu wielkości
miasta, jak i dlatego, że poszczególni obywatele nie znali się do-
200
statecznie. Z tego samego powodu nikt, mimo oburzenia, nie
mógł przed drugim żalić się na swój los ani snuć planów zemsty;
łatwo bowiem mógł trafić na nieznajomego, albo na znajome�
go, ale niepewnego. Wszyscy demokraci odnosili się do siebie
nieufnie i jeden podejrzewał drugiego o współudział w spisku.
Istotnie bowiem brali w nim udział nawet tacy, co do których
nikt by nie przypuścił, że staną po stronie oligarchów"*.
Jeżeli po takim zaćmieniu historia miałaby znów ukazać swo�
je oblicze, co zależy od rezultatu wciąż toczącej się walki, rezul�
tatu, którego nie można wykluczyć z niezbitą pewnością, niniej�
sze Rozważania okażą się przydatne historykom spektaklu - bez
wątpienia najważniejszego wydarzenia w tym stuleciu; wydarze�
nia, które najrzadziej ośmielano się objaśniać. Sądzę, że w od�
miennych warunkach mógłbym się czuć w pełni usatysfakcjono�
wany swoją pierwszą rozprawą poświęconą temu zagadnieniu
i troskę o kontynuowanie tych dociekań zostawiłbym komu in�
nemu. Uznałem jednak, że w obecnych warunkach nikt inny nie
podejmie się tego trudu.
XXVIII
Sieci promocji i kontroli przechodzą niepostrzeżenie w sieci
nadzoru i dezinformacji. Niegdyś wszystkie bez wyjątku spiski
były wymierzone w panujący porządek. Obecnie spiskowa�
nie w jego i nt eresi e to prężnie rozwijająca się branża.
Spiskuje się dziś po to, aby utrzymać spektakularną władzę i za�
pewnić jej - jak to tylko ona nazywa - prawidłowe działanie.
Spisek ten jest jej organiczną częścią.
Wdraża się już, uwzględniając rozmaite warianty rozwoju
wypadków, narzędzia czegoś na kształt prewencyjnej wojny do�
mowej. Są to  szczególne organizacje", mające działać na kilku
obszarach zgodnie z potrzebami spektakularności zintegrowa-
201
nej. Odpowiedzią na najgorszą z ewentualności byłaby tak zwa�
na taktyka Trzech Kultur - krotochwilnie nawiązująca do pew�
nego meksykańskiego placu*, rozsławionego w 1968 roku; tym
razem jednak zastosowana bez białych rękawiczek i przed wy�
buchem rewolty. Poza takimi skrajnymi przypadkami skuteczna
władza nie musi wcale sięgać po środki tak drastyczne, jak nie�
wyjaśnione morderstwa popełniane na masową skalę lub syste�
matycznie: sama świadomość, że istnieje taka możliwość, gma�
twa obliczenia w wielu dziedzinach. Nie zachodzi już nawet po�
trzeba przeprowadzania inteligentnej selekcji ad kominem. Sto�
sowanie tej metody w sposób czysto losowy może się wręcz oka�
zać wydajniejsze.
Wdrożono także mechanizmy pozwalające preparować frag�
menty hodowlanej krytyki społecznej, czego jednak nie powie�
rza się już ekspertom uniwersyteckim lub medialnym - obecnie
lepiej ich bowiem trzymać z dala od kłamstw nazbyt tradycyj�
nych w takiej debacie. Krytyka ta jest doskonalsza, lansowana
i wykorzystywana w sposób nowatorski, obsługiwana przez inny,
staranniej wyszkolony gatunek zawodowców. Pojawiają się już
teksty przenikliwe, przeznaczone dla stosunkowo wąskiego gro�
na odbiorców, anonimowe lub sygnowane przez osoby niezna�
ne - skupienie powszechnej uwagi na błaznach spektaklu powo�
duje, że osoby nieznane cieszą się właśnie największym zaufa�
niem. Teksty te poruszają tematy nigdy nie omawiane w spekta�
klu i zawierają argumenty, których celność jest niejako uwypu�
klona ich osobliwie przewidywalną oryginalnością - są to bo�
wiem argumenty st osunkowo oczywiste, aczkolwiek
nigdy nie wysuwane. Praktyka ta może być wykorzystywa�
na chociażby jako pierwszy stopień wtajemniczenia, służyć wer�
bowaniu jednostek o wystarczająco żywych umysłach, którym
zdradzi się następnie, jeśli zostaną uznane za przydatne, nieco
więcej informacji. To, co dla niektórych będzie pierwszym kro�
kiem w karierze, dla innych - zaklasyfikowanych mniej fortun�
nie - będzie wejściem w pułapkę.
202
W kwestiach, które mogłyby się okazać zapalne, niekiedy
tworzy się alternatywną krytyczną pseudoopinię, tak aby pro�
stoduszny sąd wahał się bez końca między dwiema opiniami,
w równym stopniu wymykającymi się lichym konwencjom spek�
takularnym. Gdy zajdzie taka potrzeba, zawsze będzie można
ożywić spór na temat wyższości którejś z nich. Częstsze są jed�
nak ogólne rozważania o sprawach, które media przemilczają.
Rozważania nierzadko krytyczne, w kilku punktach niewątpli�
wie przenikliwe, a mimo to osobliwie rozproszone. Tematy
i słownictwo dobrano w nich sztucznie, za pomocą kompute�
rów, do których wprowadzono bazy danych na temat myśli kry�
tycznej. W takich tekstach jest kilka luk, ledwie widocznych,
a mimo to znaczących, jak choćby kuriozalna nieobecność
punktu zbiegu perspektywy. Przypominają replikę słynnej bro�
ni, której brakowałoby tylko iglicy. Jest to siłą rzeczy krytyka
l at eral na, ujmująca wiele spraw celnie i bez ogródek, sytu�
ując się jednak z boku. Nie dlatego, iżby chciała udawać bez�
stronność - musi bowiem wywołać wrażenie, iż wiele rzeczy ga�
ni - ale dlatego, że nie odczuwa potrzeby wyjaśnienia, jakiej
sprawy broni, to znaczy wyznania, choćby implicite, skąd po�
chodzi i dokąd zmierza.
Opisanej powyżej fałszywej krytyce kontrdziennikarskiej to�
warzyszy niekiedy zorganizowana plotka, która, jak wiadomo,
stanowi pierwotnie coś w rodzaju dzikiego okupu spektakular�
nej informacji, wszyscy wyczuwają bowiem, choćby mgliście, jej
zwodniczy charakter i traktują ją z daleko posuniętą nieufno�
ścią. Plotka była początkowo naiwna, przesądna, a jej toksycz�
ność spontaniczna. Od pewnego czasu nadzorująca władza jęła
rozmieszczać wśród ludności osoby zdolne na dany sygnał roz�
puścić odpowiednio dobrane plotki. Zastosowano w praktyce
wcześniejsze o trzydzieści lat teoretyczne ustalenia amerykań�
skiej socjologii reklamy, a przede wszystkim koncepcję  trend-
setterów" - jednostek, które wywierają wpływ na swoje otocze�
nie, stają się wzorami do naśladowania. Tym razem jednak nie
ma mowy o jakiejkolwiek spontaniczności czy przypadku. Co
203
więcej, uruchomiono fundusze - pochodzące ze środków bu�
dżetowych lub pozabudżetowych - pozwalające utrzymać zastę�
py agentów wpływu obok tradycyjnych specjalistów akademic�
kich, medialnych lub policyjnych z niedawnej przeszłości. Wia�
ra w to, że niektóre z dawnych modeli zachowują wciąż, niby
mechanicznie, niegdysiejszą żywotność, wprowadza w błąd
w równym stopniu, co powszechna nieznajomość przeszłości.
 Rzymu nie ma już w Rzymie"*, a mafia nie jest już półświat�
kiem. Działania służb nadzoru i dezinformacji w nikłym stopniu
przypominają pracę dawnych policjantów oraz informatorów -
na przykład roussins i mouchards z okresu II Cesarstwa - po�
dobnie jak obecne służby specjalne nie mają wiele wspólnego
z działalnością oficerów DeuxiŁme Bureau z 1914 roku.
Wiadomo, że odkąd sztuka umarła, łatwo jest przebrać poli�
cjantów za artystów. Najświeższym imitacjom bezzębnego neo-
dadaizmu zezwolono na pysznienie się w mediach, a więc także
na przeobrażanie w pewnym stopniu wystroju oficjalnych rezy�
dencji, w czym przypominają błaznów operetkowych monar�
chów; za jednym zamachem zapewniono też kulturową przy�
krywkę wszystkim czynnym lub uśpionym agentom wpływu.
Otwiera się puste pseudomuzea albo pseudoośrodki badań nad
twórczością jakiejś nie istniejącej postaci równie łatwo, jak za�
pewnia się uznanie dziennikarzom-policj antom, historykom-po-
licjantom lub powieściopisarzom-policjantom. Arthur Cravan
przewidział zapewne nastanie takich czasów, pisał bowiem
w  Maintenant":  Niebawem na ulicy będzie można spotkać je�
dynie artystów, mimo najusilniejszych starań nie znajdzie się już
człowieka". Oto sens odwiecznej odzywki dawnych paryskich
apaszów:  Czołem, panowie artyści! Wybaczcie, jeśli się mylę"*.
Jako że sprawy zaszły tak daleko, nikogo nie powinien już
dziwić widok zbiorowych autorów zatrudnianych przez najno�
wocześniejsze wydawnictwa, to znaczy te, które dysponują naj�
potężniejszymi sieciami komercyjnej dystrybucji. Ponieważ je-
204
dynie gazety gwarantują autentyczność ich pseudonimów, mogą
się nimi wymieniać, współpracować ze sobą, zastępować się, za�
trudniać kolejne sztuczne inteligencje. Ich zadanie polega na
wyrażaniu myśli oraz stylu życia epoki, czynią to jednak nie ze
względu na swoją osobowość, lecz na rozkaz. Ci, którzy wierzą,
iż są indywidualnymi i niezależnymi pracownikami literatury,
mogą już uczenie dowodzić, że obecnie Ducasse pokłócił się
z hrabią Lautreamontem; Dumas nie jest Maąuetem; Erck-
manna nie wolno pod żadnym pozorem mylić z Chatrianem; że
Censier i Daubenton* boczą się na siebie. Ci autorzy nowego
typu wyraz
nie naśladują Rimbauda, w tym przynajmniej wzglę�
dzie, że  Ja to ktoś inny".
Od początku swej historii społeczeństwo spektakularne
zmierzało ku temu, by przyznać główną rolę tajnym służbom,
skupiają się w nich bowiem, w najwyższym stopniu, charaktery�
styczne cechy oraz sposoby działania tego społeczeństwa. Owe
służby, mimo rzekomo  służebnej" roli, coraz częściej podej�
mują się kierowania kluczowymi sektorami życia społecznego.
Nie chodzi tu o żadne wypaczenia czy sytuacje wyjątkowe, ale
o wierny portret najpowszedniejszych obyczajów tej spektaku�
larnej epoki. Tak oto kontrolujący i kontrolowani suną po bez�
brzeżnym oceanie. Spektakl doprowadził do zwycięstwa sekre�
tu, jest więc coraz ściślej podporządkowany władzy specj al i �
stów od sekretów, z których nie wszyscy są funkcjonariu�
szami wymykającymi się, w mniejszym lub większym zakresie,
kontroli państwa; niektórzy nie są w ogóle funkcjonariuszami.
XXIX
Ogólne prawo spektakularności zintegrowanej, ściśle przestrze�
gane przez tych, którzy nią zarządzają, głosi że, w tej dziedzinie
wszystko, co można uczynić, t rzeba uczynić. Ozna�
cza to, że każde nowo wyprodukowane narzędzie należy zasto�
sować bez względu na koszty. Nowe środki stają się głównym
205
celem i silą napędową systemu, a także jedynym czynnikiem
mogącym wpłynąć w zasadniczy sposób na rozwój tego systemu,
za każdym razem, gdy decyzję o ich zastosowaniu podejmuje się
bez głębszego namysłu. Wprawdzie obecni właściciele społe�
czeństwa chcą przede wszystkim zachować określony  stosunek
społeczny między osobami"*, muszą w nim jednak dokonywać
bezustannych innowacji technologicznych, jest to bowiem jedno
z tych poleceń, które, przyjmując spadek, zgodzili się wykonać.
Wspomniane prawo dotyczy również służb zajmujących się
ochroną dominacji. Gotowe do użytku narzędzie musi znalez
ć
zastosowanie, które - z kolei - wzmocni warunki sprzyjające te�
mu zastosowaniu. W ten oto sposób procedury wyjątkowe stają
się procedurami permanentnymi.
Można powiedzieć, że spójność społeczeństwa spektaklu
przyznaje rację rewolucjonistom, stało się bowiem jasne, że nie
można w nim zreformować najdrobniejszego szczegółu, nie uni�
cestwiając zarazem całości. Spójność ta doprowadziła jednak
również do zaniku wszelkich zorganizowanych nurtów rewolu�
cyjnych, likwidując obszary społeczne, na których radykalne dą�
żenia manifestowały się niegdyś z mniejszym lub większym na�
tężeniem: od związków zawodowych po gazety, od książek po
miasta. Za jednym zamachem zdołano też ukazać w pełnym
świetle nieudolność i bezrefleksyjność rzeczywiście cechujące
owe tendencje. W skali jednostkowej zaś panująca spójność do�
skonale potrafi eliminować lub przekupywać ewentualne wyjąt�
ki od tej reguły.
XXX
Nadzór byłby zapewne o wiele bardziej ścisły i niebezpieczny,
gdyby w toku swojej ewolucji ku totalnej kontroli nie napotkał
trudności wynikających z jego własnego postępu. Istnieje wyraz
�
na sprzeczność między natłokiem gromadzonych informacji
o coraz większej liczbie osób a czasem oraz personelem nie-
206
zbędnymi dla ich przeanalizowania albo choćby potencjalną
wartością tych informacji. Tę aż nadto obfitą materię trzeba
przesiewać na każdym szczeblu: spora jej część ginie, a reszta
jest i tak zbyt obszerna, aby się z nią zapoznać. Wszędzie bo�
wiem walczy się o podział zysków, a więc również o prioryteto�
wy rozwój tej lub innej potencjalności istniejącego społeczeń�
stwa, ze szkodą dla wszystkich innych potencjalności, które
wszak, jeśli tylko są ulepione z tej samej gliny, uchodzą za nie
mniej szacowne.
Walczy się równi eż dla samej gry. Każdy oficer
prowadzący jest skłonny przeceniać swoich agentów oraz roz�
pracowywanych przeciwników. Wszystkie kraje, nie mówiąc już
o licznych sojuszach ponadnarodowych, dysponują obecnie
trudną do oszacowania liczbą służb policyjnych lub kontrwywia-
dowczych, a także służb tajnych, państwowych i parapaństwo-
wych. Istnieje także wiele prywatnych przedsiębiorstw zajmują�
cych się kontrolą, ochroną, wywiadem. Potężne firmy między�
narodowe dysponują, rzecz jasna, własnymi służbami, ale doty�
czy to również przedsiębiorstw państwowych, nawet stosunko�
wo niewielkich, które prowadzą jednak niezależną politykę
w skali krajowej, a niekiedy także międzynarodowej. Zdarza
się, że holding przemysłowo-nuklearny zwalcza holding nafto�
wy, chociaż oba należą do tego samego państwa, a ponadto są
ze sobą dialektycznie związane wolą utrzymania wysokiej ceny
ropy na rynku światowym. Każda służba ochrony określonego
przemysłu zwalcza sabotaż u siebie, a jeśli zachodzi taka potrze�
ba, sabotuje działania konkurencji: kto inwestuje pokaz
ne kwo�
ty w budowę tunelu podmorskiego, ten nie będzie ronił łez, gdy
przeprawy promowe zostaną uznane za niebezpieczne, może
zresztą nająć gazety borykające się z kłopotami finansowymi,
aby bez głębszego namysłu i przy pierwszej okazji przestrzegły
przed owym niebezpieczeństwem swoich czytelników; tego zaś,
kto rywalizuje z Sandozem*, warstwy wodonośne doliny Renu
obchodzą tyle, co zeszłoroczny śnieg. To, co tajne, podlega taj�
nej kontroli. Każda z tych służb, związanych stosunkowo luz
no
207
z kołami, które sprawują pieczę nad racją stanu, chciałaby
więc sobie zapewnić coś w rodzaju hegemonii pozbawionej sen�
su. Albowiem sens zatarł się wraz z rozpoznawalnym centrum.
Nowoczesne społeczeństwo, które aż do 1968 roku nieprzer�
wanie święciło tryumfy i uroiło sobie, że jest powszechnie mi�
łowane, zdążyło od tego czasu wyzbyć się złudzeń; obecnie wo�
li budzić strach. Doskonale wie, że  bezpowrotnie utraciło swój
pozór niewinności"*.
Tak więc tysiące spisków na rzecz panującego porządku zazę�
biają się i zwalczają na całym świecie, coraz ściślej splatają się
z tajnymi sieciami lub operacjami i coraz szybciej przenikają do
wszystkich dziedzin gospodarki, polityki, kultury. Zawartość
w tej mieszance obserwatorów, dezinformatorów i zadań spe�
cjalnych stale wzrasta we wszystkich dziedzinach życia społecz�
nego. Powszechny spisek nabrał takiej gęstości, że ukazuje się
niemal w świetle dziennym, jedno z jego ogniw może zacząć
krępować lub niepokoić inne, wszyscy ci zawodowi spiskowcy
wzajemnie się bowiem śledzą, nie wiedząc właściwie czemu; al�
bo też spotykają się przypadkowo, nie potrafiąc się rozpoznać
z niezbitą pewnością. Kto kogo śledzi? Z czyjego polecenia? Na
pozór, tak... Ale w rzeczywistości? Prawdziwe wpływy pozosta�
ją ukryte, ostatecznych intencji zaś można się jedynie domyślać
z największym trudem, a zrozumienie ich graniczy z niepodo�
bieństwem. Nikt nie może zatem twierdzić, że nie jest wprowa�
dzany w błąd czy poddawany manipulacji, a sam manipulant tyl�
ko w wyjątkowych okolicznościach zakosztuje smaku zwycię�
stwa. Zresztą takie zwycięstwo nie oznacza jeszcze, że obrało
się właściwą strategię. Taktyczne sukcesy wiodą niekiedy potęż�
ne siły na manowce.
Wewnątrz siatki wywiadowczej, dążącej, jak mogłoby się wy�
dawać, do określonego celu, członkowie jednej komórki nie
208
mogą korzystać z hipotez i wniosków innych komórek tej samej
siatki, a zwłaszcza z tych, które formułuje centrala. Fakt, dość
powszechnie znany, że informacje zgromadzone na jakikolwiek
temat mogą być całkowicie fantazyjne, dalece fałszywe lub nie�
właściwie interpretowane w znacznej mierze gmatwa kalkulacje
inkwizytorów, tak iż stają się one niepewne; to, co w pełni zado�
walające, gdy chodzi o skazanie jakiejś osoby, nie jest już takie
użyteczne, gdy trzeba ją poznać lub wykorzystać. Rywalizują ze
sobą nie tylko z
ródła informacji, ale również falsyfikacje.
Dlatego też, chociaż nadzór stale powiększa swój zasięg - usi�
łując pokryć całą przestrzeń społeczną - jak również dysponuje
coraz liczniejszym personelem i potężniejszymi środkami, jego
skuteczność ciągle maleje. W tej dziedzinie każdy środek aspiruje
do tego, aby stać się celem i zgodnie z tą aspiracją postępuje.
Nadzór nadzoruje sam siebie i przeciwko sobie spiskuje.
Zasadnicza sprzeczność nadzoru polega wreszcie na tym, że
kontroluje, infiltruje i usiłuje  prowadzić" part i ę ni eobec-
n ą, która miałaby rzekomo dążyć do zniszczenia ładu społecz�
nego. Gdzież jednak można by podziwiać jej poczynania? Ow�
szem, nigdy jeszcze warunki nie były tak dramatycznie rewolu�
cyjne, ale dostrzegają to jedynie rządzący. Negatywność tak ab�
solutnie odarto z jej myśli, że już dawno uległa rozproszeniu.
Tym samym stanowi jedynie mgliste zagrożenie, aczkolwiek
bardzo niepokojące, a nadzór z kolei utracił swoje uprzywilejo�
wane pole działań. To właśnie obecne wymogi, decydujące
o warunkach jej zaangażowania, wiodą tę siłę kontrolną i inter�
wencyjną na teren zagrożenia, aby zwalczała je z wyprze�
dzeniem. Dlatego też nadzór ma wszelki interes w tym, żeby
samemu organizować ogniska sprzeciwu, którym udzieli infor�
macji poza zdyskredytowanym obiegiem spektaklu, chce bo�
wiem wywierać wpływ tym razem już nie na terrorystów, lecz na
teorie.
209
XXXI
Baltasar Gracian, wytrawny znawca czasu historycznego, for�
mułuje w Wyroczni podręcznej niezwykle przenikliwą uwagę:
 Nasze czyny, myśl nasza - wszystko zawisło od okoliczności.
Należy chcieć... jeżeli się może chcieć. Czas i sposobność na ni�
kogo czekać nie będą"*.
Omar Chajjam nie jest jednak takim optymistą:  Mówiąc ja�
sno i bez ogródek, jesteśmy figurkami gry, którą toczą niebiosa;
bawią się nami na szachownicy bytu, a póz
niej odkładają do pu�
dełka nicości".
XXXII
Rewolucja francuska pociągnęła za sobą olbrzymie zmiany
w sztuce wojennej. To właśnie na tej podstawie Clausewitz mógł
wprowadzić rozróżnienie, zgodnie z którym taktyka polega na
takim użyciu sił zbrojnych w bitwie, aby zapewnić zwycięstwo,
strategia zaś na wykorzystywaniu zwycięstw, aby osiągnąć cele
wojny. Rezultaty tej zmiany podbiły całą Europę natychmiast
i władały nią przez dłuższy czas, ale jej teoria została sformuło�
wana dopiero póz
niej i rozwijała się nierównomiernie. Począt�
kowo dostrzeżono bezpośrednie i pozytywne następstwa głębo�
kiej transformacji społecznej: entuzjazm, zwiększona liczeb�
ność oraz mobilność armii, zdobywającej zaopatrzenie z oko�
licznych terenów w drodze rekwizycji, a tym samym w znacznym
stopniu uniezależnionej od magazynów i dowozów. Te czynniki
szybko jednak przestały zapewniać przewagę. W Hiszpanii woj�
ska francuskie starły się z przeciwstawnym ludowym entuzja�
zmem, w Rosji borykały się z trudnościami w zaopatrzeniu, po
wybuchu powstania w Niemczech musiały zaś stawić czoło prze�
ważającym siłom. Można jednak powiedzieć, że przełomowy
charakter nowej francuskiej taktyki, na której Bonaparte oparł
całą swoją strategię (polegała ona na wykorzystywaniu zwy-
210
cięstw przed czasem, niejako na kredyt: należało już na
wstępie opracować manewr i jego rozmaite warianty jako na�
stępstwo zwycięstwa, wprawdzie jeszcze nie osiągniętego, ale
które niewątpliwie nastąpi już przy pierwszym starciu), wiązał
się również z przymusem porzucenia fałszywych idei. Owa tak�
tyka stanęła nagle przed koniecznością oswobodzenia się
z błędnych koncepcji, a równocześnie, we wspomnianych inno�
wacjach, znalazła środki tego oswobodzenia. Francuscy żołnie�
rze pochodzący ze świeżego zaciągu nie potrafili walczyć w linii,
to znaczy zachowywać zwartego szyku bojowego i strzelać na
komendę. Dlatego też rozwijali się w tyralierę i prowadzili
ogień dowolny, atakując nieprzyjaciela. Otóż ogień dowolny
okazał się właśnie najbardziej skuteczny, jako że pozwalał naj�
pełniej wykorzystać destrukcyjną siłę karabinów, odgrywającą
w bitwach ówczesnej epoki rolę zasadniczą. Myśl wojskowa po�
wszechnie wzdragała się jednak przed wyciągnięciem takiego
wniosku w stuleciu, które dobiegało właśnie kresu, a dyskusje
nad tą kwestią toczyły się jeszcze niemal przez cały XIX wiek,
mimo niezliczonych przykładów płynących z rzeczywistych walk
i nieustannych udoskonaleń karabinów pod względem zasię�
gu i szybkostrzelności.
Narodziny spektakularnej dominacji oznaczały nie mniej
głęboką transformację społeczną, nic więc dziwnego, że dopro�
wadziły do radykalnego przeobrażenia sztuki rządzenia. Cho�
ciaż owo uproszczenie szybko wydało owoce, nie doczekało się
jeszcze gruntownego ujęcia teoretycznego. Dawne, powszech�
nie ośmieszane przesądy, środki ostrożności, dziś już całkowicie
zbędne, a nawet pozostałości niegdysiejszych skrupułów krępu�
ją nadal wielu rządzących, utrudniając im zrozumienie tego, co
całokształt praktyki ustanawia i potwierdza dzień po dniu. Pod�
danym wmawia się, że żyją jeszcze, w znacznej mierze, w świe�
cie, który w istocie został już unicestwiony, ale również sami
rządzący wykazują się niekiedy dotkliwym brakiem konsekwen�
cji i wierzą, że pod pewnymi względami mają wciąż do czynie�
nia z tym zamierzchłym światem. Zdarza im się myśleć o nie-
211
których aspektach tego, co zlikwidowali, jak gdyby pozostały
one czymś realnym i zasługiwały na to, aby znalez
ć odbicie w ich
kalkulacjach. To zacofanie już długo nie potrwa. Kto bez trudu
zdołał zrobić tak wiele, siłą rzeczy posunie się jeszcze dalej. Nie
należy się łudzić, iż w kręgu rzeczywistej władzy mogliby się
trwale utrzymać jak w swoistym skansenie ci, którzy nie przy�
swoją sobie wystarczająco szybko całej elastyczności nowych re�
guł gry, i nie zrozumieją jej swoistego, barbarzyńskiego maje�
statu. Społeczeństwa spektaklu z pewnością nie uwieńczy de�
spotyzm oświecony.
Trzeba zatem przyjąć, że zbliża się nieuchronna zmiana war�
ty w pochodzącej z kooptacji kaście zawiadującej dominacją,
a zwłaszcza ochroną owej dominacji. W tej materii nowość,
rzecz jasna, nigdy nie ukaże się na scenie spektaklu. Spada jak
grom z jasnego nieba, rozpoznawalny jedynie po uderzeniach.
Ta zmiana warty, która uwieńczy dzieło czasów spektakular�
nych, następuje niepostrzeżenie i potajemnie, choć dotyczy
osób już teraz, bez wyjątku, należących do sfery władzy. Będą
w niej uczestniczyć jednostki, które przejdą pomyślnie selekcję
wedle zasadniczego kryterium: muszą jasno wiedzieć, jakie
przeszkody przestały im zawadzać, i na co obecnie mogą się już
odważyć.
XXXIII
Cytowany już Sardou pisze także: ^Vainement (daremnie) od�
nosi się do podmiotu, en vain (bezowocnie) do przedmiotu; inu�
tilement (bezużytecznie) znaczy bez pożytku dla kogokolwiek.
Pracowaliśmy daremni e, jeśli ponieśliśmy porażkę, stracili�
śmy tylko czas, a nasz trud poszedł na marne. Pracowaliśmy
bezowocnie, jeśli ułomność naszego dzieła nie pozwoliła
nam osiągnąć wyznaczonego celu. Jeśli nie potrafię dokończyć
swojej roboty, pracuję daremni e, marnując czas i wysilając
się na próżno. Jeśli po skończeniu roboty, okazuje się, że jej re-
212
zultat nie odpowiada moim oczekiwaniom, jeślim nie osiągnął
celu, pracowałem bezowocnie, a więc zrobiłem coś zbędne-
go [...]
Można również powiedzieć, że ktoś pracował daremni e,
gdy nie otrzymał wynagrodzenia za swoją pracę lub też, gdy pra�
cę tę odrzucono; w takim wypadku bowiem stracił czas, a jego
wysiłki okazały się próżne, co jednak w żadnym razie nie prze�
sądza o wartości jego pracy, która, skądinąd, mogła być znako�
mita".
Paryż, luty-kwiecień 1988 roku
OD TA
UMACZA
W przedmowie do czwartego włoskiego wydania Społeczeństwa
spektaklu Debord, oceniwszy nad wyraz krytycznie dotychczaso�
we przekłady swojej książki, dzieli się z czytelnikami smutną re�
fleksją:  Trudno się oprzeć wrażeniu, że olbrzymią większość
przekładów opublikowanych w ostatnich latach - odnosi się to
również do przekładów dzieł klasycznych - przyrządzono w po�
dobny sposób. Najemna praca intelektualna podlega bowiem
prawu rządzącemu całą przemysłową produkcją dekadencji:
zysk przedsiębiorcy zależy od szybkości wykonania i marnej ja�
kości wykorzystanego surowca. Produkcja ta nie musi już nawet
stwarzać pozorów, że liczy się z gustem konsumentów [...].
Mieszkanie, mięso przemysłowo tuczonego bydła, płody umy�
słu niedokształconego tłumacza to tylko jedne z wielu ilustracji
następującej zasady: można dziś uzyskać bardzo szybko i tanim
kosztem to, co dawniej wymagało sporo czasu wykwalifikowa�
nej pracy". Pierwsze polskie wydanie Społeczeństwa spektaklu
(Gdańsk 1998) potwierdziło, niestety, trafność tego spostrzeże�
nia. Tłumaczka tekstu nie zrozumi ał a, przełożyła go zatem
ni ezrozumi al e, czyniąc z Deborda myśliciela wyjątkowo
niefrasobliwego,  ciemnego męża", a może wręcz postmoderni�
stycznego figlarza. Dla przykładu: spolszczony przez nią De�
bord oznajmia, że Hegel nie  musiał już i nt erpret ować
świata, ale t ransformować świat" (par. 76), twierdzi, że
Friedrich Ebert  wyznał swą nienawiść do rewolucji �jako
grzech" (par. 97); próbuje wywieść  judaistyczny mesjanizm"
ze  wspólnot chrześcijańskich" (par. 138), a za fundament sta�
linowskiego terroru uznaje  fałszywą skromność" (par. 107), co
jest, trzeba przyznać, dowcipem iście swiftowskim. Tenże polski
Debord poprawia wielokrotnie swoje francuskie alter ego i czy-
215
ni to z ułańską fantazją;  burżuazję" zastępuje więc  biurokra�
cją", a  klasyczność" -  cyklicznością"; słowa  uprzedni" (ante-
ńeur) i póz
niejszy (posteńeur) traktuje jak synonimy i stosuje
z beztroską dowolnością. Niestety, przekład razi nie tylko poje�
dynczymi błędami: oryginalny Debord pisze w sposób klarowny.
Oto próbka stylu jego polskiego sobowtóra:
Ale dająca się zaobserwować rzeczywistość historii, podobnie jak
 azjatycki sposób produkcji" - jak gdzie indziej stwierdził Marks -
trwają w swej nieruchomości wbrew wszelkim starciom między klasa�
mi; tak jak kolczugi poddanych, które nigdy nie pokonały baronów, czy
też rewolty niewolników w starożytności, które nie pokonały ludzi wol�
nych. [...] Ale państwo nowoczesne, które poprzez merkantylizm za�
częło popierać rozwój burżuazji i które ostatecznie stało się j ej pań�
stwem w godzinie, w której �niech się dzieje, co chce, objawi póz
�
niej swoją centralistyczną potęgę w wykalkulowanym zarządzaniu
procesem ekonomicznym. Marks mógł tymczasem nakreślić
w bonapartyzmie szkic nowoczesnej biurokracji państwowej, fuzję ka�
pitału i państwa, ustanowienie �państwowej władzy kapitału nad pracą
jako zorganizowanej siły publicznej dla ujarzmienia społeczeństwa,
w którym burżuazja wyrzeka się całkowicie życia w historii, o ile nie
sprowadza się ona do historii ekonomicznej, oraz chce  być skazana na
tę samą nicość polityczną, co inne klasy społeczne" (par. 87).
Konia z rzędem temu, kto zdoła wyłowić z tego bełkotu choćby
jedną na poły zrozumiałą myśl.
Nawet ogólna wymowa dzieła ulega zaskakującemu odwró�
ceniu: Debord z 1998 roku opowiada się za osobliwie minima-
listycznym programem, który mógłby dziś z powodzeniem trafić
na sztandary jakiejś zjednoczonej lewicy. Oświadcza, że  prakty�
ka proletariatu jako klasy rewolucyjnej nie może być świadomo�
ścią historyczną obejmującą całość jej świata" (par. 78), następ�
nie zaś uściśla tę przestrogę, głosząc, że władza rad, jeśli chce
zdobyć uznanie,  nie będzie mogła sobie wyznaczyć najmniej�
szego nawet zadania [...]" (par. 179). Trudno doprawdy pojąć,
czemu rewolucjoniści z Tokio, Turynu, Paryża, Berkeley czy
Londynu tak uważnie studiowali Społeczeństwo spektaklu.
Książkę Deborda zdoła zapewne zrozumieć nawet czytelnik
nieoswojony z j ęzyki em dialektyki, którym przed De-
216
bordem najbieglej posługiwali się Hegel i Marks. Bez znajomo�
ści tego języka nie sposób jej jednak przełożyć (podobnie zresz�
tą jak nie sposób przełożyć Rozważań o społeczeństwie spektaklu
bez znajomości języka  dialektycznej logiki konfliktu" spod
znaku Tukidydesa, Machiavellego, Retza czy Clausewitza). Nie
można jej również przełożyć, jeśli nie dostrzega się i nie rozu�
mie głównego zabiegu stylistycznego w Społeczeństwie spekta�
klu, jakim jest przechwytywanie.
W wydaniu z 1998 roku pojęcie d�tournement zostało
przetłumaczone jako  odwrócenie", co już jest samo w sobie
charakterystycznym błędem. D�tournement nie polega bowiem
na odwracaniu myśli jakiegoś autora, lecz na przywracaniu jej,
jakby powiedział Hegel,  potęgi negatywności". Przechwycony
fragment zostaje wyrwany ze swojego kontekstu (a niekiedy
poddany dodatkowym, często daleko idącym przekształce�
niom), traci tym samym w całości lub częściowo swoje pierwot�
ne znaczenie, następnie zostaje umieszczony w nowym kontek�
ście, poszerzonym i nadrzędnym względem pierwotnego (stając
się, jak to określali sytuacjoniści, częścią  wyższej konstrukcji"),
a tym samym otrzymuje znaczenie nowe, wzbogacone, popra�
wione i uwspółcześnione, jak gdyby wydobyto z niego drzemią�
ce w nim możliwości, pozwolono mu znów się rozwijać. Prze�
chwytywanie jest więc niezgodą na martwą, zastygłą kulturę,
próbą udrożnienia jej kanałów, ożywienia; jest środkiem odzy�
skiwania słów, obrazów, myśli i dzieł, przywracania im wywro�
towej i poetyckiej siły, uwalniania ich spod władzy spektaklu;
słowem, jest  płynnym językiem antyideologii".
Przechwycenia można znalez
ć w większości książek, artyku�
łów i filmów D�borda. Tą bojową techniką posługiwali się rów�
nież inni sytuacjoniści. Członkowie Międzynarodówki Sytuacjo-
nistycznej starali się bowiem wyróżniać nie tyle oryginalnością,
ile spójnością swojej postawy krytycznej, radykalną strategią,
w której dawne dokonania kulturowe mogłyby znalez
ć nowe za�
stosowanie, a najświeższe odkrycia - rewolucyjną  instrukcję
obsługi". Sytuacjoniści nie uznawali własności intelektualnej,
głosili, że idee, myśli i dzieła należą do tych, którzy potrafią je
217
udoskonalić. I przywłaszczali sobie wszystko, co ich zdaniem na
udoskonalenie zasługiwało: przechwytywali.
Można wprawdzie zrozumieć wywód autora, nie znając tek�
stów, które Debord przechwytuje. Ale odkrycie tych z
ródeł
otwiera przed interpretatorami Społeczeństwa spektaklu nowe
obszary analiz. Debord przechwytując, przybliża się do myśli
jakiegoś autora, a jednocześnie oddala się od niej, poprawia
ją, koryguje. Przechwycenie ujawnia więc zarówno to, co
wspólne, jak i różnicę. Niekiedy zaś znajomość owych z
ró�
deł pozwala uchwycić ukryty sens myśli Deborda.
Aby przełożyć fragmenty przechwycone, trzeba je wpierw
rozpoznać. Debord pozostawił tłumaczom skąpe wskazówki
w tej sprawie; na szczęście owe fragmenty pochodzą przeważnie
z dzieł wybitnych. Następnie należało sięgnąć po już istniejące
polskie przekłady, jeśli tylko nadawały się do wykorzystania.
Przekłady te trzeba było póz
niej zmodyfikować, tak jak to uczy�
nił Debord z ich francuskimi odpowiednikami. Tutaj właśnie
tłumacz staje przed największą trudnością. O ile bowiem De�
bord z niezwykłą pieczołowitością cytował autorów francuskich,
o tyle do płodów francuskich tłumaczy nie miał już tak naboż�
nego szacunku: posługiwał się wprawdzie ich przekładami, ale
poprawiał je stylistycznie za każdym razem, gdy uważał to za
stosowne. W wielu przypadkach, aby odróżnić korektę styli�
styczną od modyfikacji związanej z samą techniką przechwyty�
wania, trzeba się było zapoznać z przekładami, z których De�
bord korzystał, a niekiedy również z dziełami oryginalnymi.
Spróbujmy wyjaśnić tę trudność na przykładzie. W paragra�
fie 2 Społeczeństwa spektaklu Debord pisze:
Spektakl jako konkretne odwrócenie życia stanowi samoistny ruch te�
go, co nieożywione.
W oryginale:
Le spectacle en g�n�ral, comme inversion concrŁte de la vie, est le mouv
ment autonome du non-vivant.
218
To ostatnie wyrażenie (le mouvement autonome du non-vivant)
jest przechwyceniem z jednego ze wczesnych pism Hegla. He�
gel pisząc o pieniądzu (urzeczowieniu pracy oraz potrzeb),
twierdzi (Jenaer Systementw�rfe I, Klaus D�sing, Heinz K�m�
merle [red.], Hamburg 1975, s. 324 [Gesammelte Werke, t. 6.]):
Das Geld ist dieser mateńelle, existierende Begriff, die Form der Einheit
oder der M�glichkeit aller Dinge des Bed�rfnisses. Das Bed�rfnis und die
Arbeit in diese Allgemeinheit erhoben, bildet so f�r sich in einem grossen
Volk ein ungeheures System von Gemeinschaftlichkeit und gegenseitiger
Abh�ngigkeit, ein sich in sich bewegendes Leben des To�
ten [podkr. - Ml . ], das in seiner Bewegung blind und elementarisch
sich hin und her bewegt, und als ein wildes Tier einer best�ndigen stren�
gen Beherrschung und Bez�hmung bedarf.
W przekładzie Marka J. Siemka (zob. Gy�rgy Luk�cs, Młody
Hegel, Warszawa 1980, s. 590) fragment ten brzmi następująco:
Pieniądz jest tym właśnie materialnym, istniejącym pojęciem, tą for�
mą jedności czy też możliwości wszelkich rzeczy jako przedmiotów po�
trzeby. Potrzeba i praca, podniesione do tej ogólności, same dla siebie
tworzą przeto w wielkiej społeczności olbrzymi system wspólnoty
i wzajemnej zależności-owo poruszające się w sobie samym
życie tego, co martwe [podkr. - M.K.], które w swym ruchu śle�
po i żywiołowo biegnie we wszystkie strony, i jak dzika bestia wymaga
surowego nadzoru i ciągłego poskramiania.
Debord nie tylko umieszcza Heglowskie wyrażenie w nowym
kontekście, ale również je poprawia: ein sich in sich bewegendes
Leben des Toten (we francuskim przekładzie, z którego Debord
korzystał: une vie qui se meut en soi-męme autonome d'une
r�alit� morte) staje się u D�borda mouvement autonome du non-
-vivant. Jeśli uznać, że jest to zmiana wykraczająca poza zwykłą
korektę stylistyczną - a tak chyba jest w istocie - podobnej mo�
dyfikacji należało poddać istniejący przekład polski. Stąd na
miejscu  poruszającego się w sobie samym życia tego, co mar�
twe" pojawia się  samoistny ruch tego, co nieożywione".
Warto dodać, że w tym właśnie wypadku znajomość prze�
chwyconego fragmentu pozwala lepiej zrozumieć wypowiedz

219
D�borda, odczytać myśl wyrażoną w sposób zawoalowany. Czy�
telnicy, którzy wzdragają się przed znojem takiej pracy inter�
pretacyjnej, mogą jednak bez lęku kontynuować lekturę. Autor,
specjalnie dla nich, wyłoży tę samą myśl, tym razem explicite,
w paragrafie 16.
Ken Knabb w swoim przekładzie na angielski R
uvres cin�-
matographiques complŁtes (1978) ujawnił z
ródła przechwyceń
w filmach D�borda. Boris Donn� prześledził pod tym kątem
M�moires (1958). Obecne polskie wydanie Społeczeństwa spek�
taklu - książki przetłumaczonej na kilkadziesiąt języków - jest
pod tym względem prekursorskie. Mam nadzieję, że wymagają�
cy czytelnik doceni ów wysiłek i spojrzy nieco łaskawszym
okiem na ewentualne niedociągnięcia samego przekładu. Nie�
dociągnięć tych byłoby bez wątpienia więcej, gdyby nie stypen�
dium francuskiego Centre national du livre, które pomogło tłu�
maczowi wyzwolić się na pewien czas spod  prawa rządzącego
przemysłową produkcją dekadencji". Pragnę również gorąco
podziękować Alice Debord i Kenowi Knabbowi za życzliwą po�
moc, a Katarzynie Chmielewskiej i Adamowi Ryciowi, którzy
przekład ten przejrzeli, za ich światły krytycyzm.
W przypisach do Społeczeństwa spektaklu podaję z
ródła cyta�
tów (jeśli autor nie zasygnalizował ich w tekście). Zaznaczam
również z
ródła tych przechwyconych fragmentów, które zdoła�
łem zlokalizować. Wreszcie przytaczam polskie przekłady, jeśli
z nich korzystałem. W przypadku Rozważań zamieściłem też
kilka przypisów rzeczowych.
SPOA
ECZEC
STWO SPEKTAKLU
Rozdział I
KULMINACJA ODDZIELENIA (La s�paration achev�e)
Motto
Ludwik Feuerbach, przedmowa do drugiego wydania O Istocie chrze�
ścijaństwa, tłum. Adam Landman, Warszawa 1959, s. 28.
1
Zycie społeczeństw, w których panują nowoczesne wa�
runki produkcji, przypomina olbrzymie zbiorowisko
spektakli - przechwycenie pierwszego zdania Kapitału Marksa:
 Bogactwo społeczeństw, w których panuje kapitalistyczny sposób pro�
dukcji, występuje jako �olbrzymie zbiorowisko towarow" (t. 1, tłum.
Henryk Lauer, Warszawa 1970, s. 47).
2
stanowi samoistny ruch tego, co nieożywione - prze�
chwycenie z Jenenser Realphilosophie Hegla:  P i e n i ą d z jest tym wła�
śnie materialnym, istniejącym pojęciem, tą formą jedności czy też moż�
liwości wszelkich rzeczy jako przedmiotów potrzeby. Potrzeba i praca,
podniesione do tej ogólności, same dla siebie tworzą przeto w wielkiej
społeczności olbrzymi system wspólnoty i wzajemnej zależności - owo
poruszające się w sobie samym życie tego, co martwe, które w swym ru�
chu ślepo i żywiołowo biegnie we wszystkie strony, i jak dzika bestia
wymaga surowego nadzoru i ciągłego poskramiania" (cyt. za: Gyórgy
Lukacs, Młody Hegel, tłum. Marek J. Siemek, Warszawa 1980, s. 590).
4
Przechwycenie z Kapitału Marksa:  Odkrył [Wakefield], że kapitał nie
jest rzeczą, lecz zapośredniczonym przez rzeczy stosunkiem społecz�
nym między osobami" (t. 1, tłum. Jerzy Heryng, Warszawa 1970, s. 843).
221
6
Nie jest dopeł ni eni em realnego świata, jego dekora�
cyjną oprawą - Debord podkreśla w tym passusie różnice między
spektaklem a religią, nawiązując do fragmentu Marksowskiego Przy�
czynku do krytyki heglowskiej filozofii prawa. Wstęp:  Religia jest ogólną
teorią tego świata, jego encyklopedycznym skrótem, jego logiką w po�
pularnej formie, jego spirytualistycznym point d'honneur, jego entu�
zjazmem, jego sankcją moralną, jego uroczystym dopełnieniem, jego
ogólną racją bytu i pocieszeniem" (tłum. Leszek Kołakowski, w: Karol
Marks, Fryderyk Engels, Dzieła [dalej: MED], t. 1, Warszawa 1960,
s. 457).
7 i 8
Debord ujmuje tu pojęcia w ich wzajemnym odniesieniu i ruchu, wzo�
rując się przy tym wyraz
nie na Heglowskiej dialektyce.
9
Przechwycenie z przedmowy do Fenomenologii ducha Hegla:  podob�
nie i fałsz jest momentem prawdy już nie jako fałsz" (tłum. Adam
Landman, t. 1, Warszawa 1963, s. 52).
12
 co się ukazuje, jest dobre; a co jest dobre ukazuje
się"- przechwycenie z Zasad filozofii prawa Hegla:  Co jest rozumne,
jest rzeczywiste; a co jest rzeczywiste, jest rozumne" (tłum. Adam
Landman, Warszawa 1969, s. 17).
13
Jest słońcem, które nigdy nie zachodzi nad imperium
nowoczesnej bierności - nawiązanie do powiedzenia, które
pierwotnie odnosiło się do cesarstwa Karola V, a następnie do impe�
rium brytyjskiego.
14
cel jest niczym, rozwój zaś - wszystkim - nawiązanie do
słynnego stwierdzenia Eduarda Bernsteina:  To, co nazywamy osta�
tecznym celem, jest dla mnie niczym, ruch jest wszystkim".
17
mieć zastąpiło być - Debord odwołuje się tu do Marksowskich
Rękopisów ekonomiczno-filozoficznych z 1844 r.:  Miejsce wszyst-
222
kich zmysłów fizycznych i duchowych zajęła więc prosta alienacja
wszystkich tych zmysłów - zmysł posiadania" (tłum. Konstanty
Jażdżewski, MED, t. 1, Warszawa 1960, s. 582). Paragrafy 18 i 19 od�
noszą się do tego samego tekstu Marksa, a w szczególności do frag�
mentów dotyczących uspołecznienia zmysłów:  Zmysły stały się więc
bezpośrednio w swej praktyce teoretykami" (ibid.).
18
Kiedy rzeczywisty świat przekształca się w zwykłe obra�
zy, zwykłe obrazy stają się realnymi b y t a m i - przechwy�
cenie ze Świętej rodziny Marksa i Engelsa:  Człowiek, dla którego
świat zmysłowy stał się czystą ideą, przekształca, na od�
wrót, czyste idee w istoty zmysłowe" (tłum. Salomon Filmus,
MED, t. 2, Warszawa 1961, s. 229).
19
Nie urzeczywistnia filozofii, ufilozoficznia rzeczywi�
stość - nawiązanie do Marksowskiej koncepcji  urzeczywistnienia fi�
lozofii":  Słowem, nie możecie znieść filozofii nie urzeczywistniając
jej" (Przyczynek do krytyki heglowskiejfilozofiiprawa. Wstęp, tłum. Le�
szek Kołakowski, MED, t. 1, Warszawa 1960, s. 464).
20
Spektakularna technika nie rozproszyła religijnych
obłoków [...] w samym człowieku - nawiązanie do Feuerba-
chowskiego opisu alienacji religijnej.
21
Spektakl jest złym snem [...] tego snu strażnikiem -
przechwycenia z Sigmunda Freuda.
22
Przechwycenie z Marksowskich Tez o Feuerbachu:  Mianowicie fakt, że
owa ziemska podstawa odrywa się sama od siebie i utrwala w obłokach
niczym samodzielne państwo, da się wytłumaczyć jedynie samorozdar-
ciem i samozaprzeczeniem tej ziemskiej podstawy" (tłum. nie ustal.,
MED, t. 3, Warszawa 1961, s. 6).
23
To, co najbardziej nowoczesne, jest tu zarazem naj�
bardziej archaiczne - nawiązanie do uwagi Marksa zawartej we
223
Wprowadzeniu do krytyki ekonomii politycznej:  [Pewne] określenia od�
noszą się zarówno do najnowszej, jak do najdawniejszej epoki" (tłum.
Edward Lipiński, MED, t. 13, Warszawa 1966, s. 704).
24
Fetyszystyczny pozór czystej przedmiotowości sto�
sunków spektakularnych [...]-nawiązanie zarówno do ustaleń
Marksa zwartych w słynnym podrozdziale Kapitału: Fetyszystyczny cha�
rakter towaru i jego tajemnica, jak i do rozwinięcia tej problematyki
w Historii i świadomość klasowej Lukacsa (rozdział: Urzeczowienie
i świadomość proletariatu).
28
 samotnych tłumów" - aluzja do książki Davida Riesmana, Sa�
motny tłum (tłum. Jan Strzelecki, Warszawa 1971).
29
W spektaklu pewna część świata [...] wobec niego
nadrzędna - przechwycenie z Marksowskich Tez o Feuerbachu:
 Przeto dochodzi ona [materialistyczna teoria - ML] siłą rzeczy do te�
go, że dzieli społeczeństwo na dwie części, z których jedna jest wynie�
siona ponad społeczeństwo" (tłum. nie ustal., MED, t. 3, Warszawa
1961, s. 6).
Spektakl jednoczy to, co rozdzielone, ale jednoczy to
wyłącznie w rozdzieleniu - przechwycenie z Hegla (Theolo�
gische Jugendschriften):  W miłości są jeszcze dwie oddzielne strony,
ale już nie jako oddzielne, lecz jako jedno, i żywa istota czuje tu inną
żywą istotę" (cyt. za: Gy�rgy Luk�cs, Młody Hegel, tłum. Marek J. Sie-
mek, Warszawa 1980, s. 219).
30
Wyobcowanie widza [...] i p r a g n i e n i a - przechwycenie z Rę -
kopisów ekonomiczno-fiłozoficznych z 1844 r. Marksa:  Jej [ekonomii
politycznej - MI. ] podstawową zasadą jest samowyrzeczenie, wyrze�
czenie się życia i wszelkich ludzkich potrzeb. [...] Im mniej j esteś, im
słabiej przejawiasz swoje życie, tym więcej masz, tym większe jest
twoje wyalienowane życie, tym więcej gromadzisz swojej wyalieno�
wanej istoty" (tłum. Konstanty Jażdżewski, MED, 1.1, Warszawa 1960,
s. 593).
224
31
Spektakl jest mapą tego nowego świata, mapą pokry�
wającą się z przedstawionym terytorium - odwrócenie
znanego twierdzenia Alfreda Korzybskiego:  mapa nie jest teryto�
rium".
33
Wyraz
ne nawiązanie do Rękopisów ekonomiczno-filozoficznych z 1844 r.
Marksa, w których utrzymany w podobnej stylistyce opis zjawiska wy�
obcowania pojawia się kilkakrotnie:  Przyswojenie przedmiotu ozna�
cza tak daleko idące wyobcowanie, że im więcej przedmiotów robotnik
produkuje, tym mniej może posiadać i tym bardziej dostaje się we wła�
dzę swego produktu, kapitału. [...] im bardziej robotnik się spracowu-
je, tym potężniejszy staje się obcy świat przedmiotów, który tworzy ja�
ko coś, co mu się przeciwstawia, tym uboższy staje się on sam, jego
świat wewnętrzny, tym mniej jest jego własnością. Podobnie jest z reli�
gią. Im więcej człowiek wkłada w boga, tym mniej zachowuje w sobie
samym. [...] im więcej robotnik produkuje, tym mniej może konsumo�
wać, im więcej tworzy wartości, tym bardziej staje się bezwartościowy,
wzgardzony, im piękniejszego kształtu jest jego produkt, tym bardziej
kaleki jest robotnik, im bardziej cywilizowany jego produkt, tym bar�
dziej barbarzyński staje się on sam, im bardziej rośnie potęga pracy,
tym bardziej bezsilny staje się robotnik, im większej inteligencji wyma�
ga praca, tym bardziej tępy i ujarzmiony przez przyrodę staje się sam
robotnik" (tłum. Konstanty Jażdżewski, MED, t. 1, Warszawa 1960,
s. 548-549).
Rozdział II
TOWAR JAKO SPEKTAKL (La marchandise comme spectacle)
Motto
Gyórgy Lukacs, Historia i świadomość klasowa, tłum. Marek J. Siemek,
Warszawa 1988, s. 203, 209.
35
Poznajemy w tym naszego starego nieprzyjaciela -prze�
chwycenie z Marksa (Przemówienie wygłoszone w rocznicę �The People's
Paper 14 kwietnia 1856 roku w Londynie):  Wśród zjawisk, które na�
pełnia trwogą burżuazję, arystokrację i nieszczęsnych apostołów regre�
su, poznajemy naszego dzielnego przyjaciela Robina Goodfellowa, sta-
225
rego kreta, który tak żwawo potrafi ryć pod ziemią, poznajemy czci�
godnego pioniera - rewolucję" (tłum. Zygmunt Bogucki, Jerzy
Nowacki, MED, t. 12, Warszawa 1967, s. 4).
wydaje się na pierwszy rzut oka [...] towar - nawiązanie
do fragmentu z Kapitału Marksa:  Towar wydaje się na pierwszy rzut
oka rzeczą samą przez się zrozumiałą, trywialną. Analiza wykazuje, że
jest to rzecz diabelnie zawikłana, pełna metafizycznych subtelności
i kruczków teologicznych" (t. 1, tłum. Henryk Lauer, Warszawa 1970,
s. 91).
36
zasady fetyszyzmu towarowego - aluzja do tytułu jednego
z podrozdziałów Marksowskiego Kapitału: Fetyszystyczny charakter to�
waru i jego tajemnica.
 rzeczy jednocześni e zmysłowych i nadzmysłowych"-
cytat z Kapitału Marksa:  Jest rzeczą najzupełniej oczywistą, że czło�
wiek działaniem swym zmienia formy materiałów przyrody w sposób
dla siebie pożyteczny. Zmieniamy np. formę drewna, gdy robimy z nie�
go stół. Mimo to stół pozostaje drewnem, rzeczą bardzo zwyczajną
i zmysłową. Ale gdy tylko występuje jako towar, przeobraża się w rzecz
jednocześnie zmysłową i nadzmysłową" (t. 1, tłum. Henryk Lauer,
Warszawa 1970, s. 91).
40
Pseudonatura [...] własnych służących - aluzja do Heglow�
skiej  dialektyki panowania i niewoli".
41
to, co swojskie, nie jest jeszcze czymś poznanym - alu�
zja do pewnego spostrzeżenia Hegla:  To, co znane, nie jest jeszcze
dlatego, że jest znane, czymś poznanym" (Fenomenologia ducha,
tłum. Adam Landman, t. 1, Warszawa 1963, s. 52).
43
 ekonomia polityczna rozpatruje proletariusza jedy�
nie jako robotnika";  czas wolny i człowieczeństwo";
 humanizm towaru";  konsekwentna negacja człowie-
k a" - cytaty z Rękopisów ekonomiczno-filozoficznych z 1844 r. Marksa.
226
45
Ten paragraf nawiązuje luz
no do niektórych fragmentów Kapitału
Marksa (podrozdział: Wzrastające wytwarzanie przeludnienia względne�
go, czyli rezerwowej armii przemysłowej).
47
Tendencja zniżkowa wartości użytkowej - nawiązanie do
 prawa zniżkowej tendencji stopy zysku" (omawianego w trzecim dzia�
le części pierwszej trzeciej księgi Kapitału Marksa).
51
Zwycięstwo samoistnej ekonomi i jest zarazem zwia�
stunem jej klęski - przechwycenie z Marksa (list do Arnolda Ru-
gego z września 1843 roku):  Podnosząc system przedstawicielski z je�
go formy politycznej do formy ogólnej i ukazując prawdziwe znaczenie
tego systemu, zmusza on zarazem tę część społeczeństwa, żeby wyszła
poza siebie, gdyż jej zwycięstwo oznacza jednocześnie jej koniec"
(tłum. Edda Werfel, MED, t. 1, Warszawa 1960, s. 418).
52
Gdzie było ekonomiczne  to", tam ma być  ja"-prze�
chwycenie z Wykładów ze wstępu do psychoanalizy Sigmunda Freuda:
 Gdzie było �to, tam ma być �ja" (tłum. Paweł Dybel, Warszawa
1995, s. 92).
53
towar przegląda się w stworzonym przez siebie świe�
cie - odwrócenie sformułowania Marksa z Rękopisów ekonomiczno-fi-
lozoficznych z 1844 r:  [człowiek - M.K.] ogląda siebie w stworzonym
przez siebie świecie" (tłum. Konstanty Jażdżewski, MED, 1.1, Warsza�
wa 1960, s. 554).
Rozdział III
JEDNOŚĆ I PODZIAA
W OBR
BIE POZORU (Unit� et division
dans l'apparence)
60
dozwoloną rolę - więcej o sytuacjonistycznej krytyce ról społecz�
nych w: Raoul Vaneigem, Rewolucja życia codziennego, tłum. Mateusz
Kwaterko, Gdańsk 2004, s. 128-149.
227
61
wielkimi ludz
mi - aluzja do Heglowskich rozważań na temat
 wielkich ludzi" (zawartych między innymi w Wykładach z filozofii dzie�
jów).
63
W obu wypadkach jest tylko obrazem szczęśliwego
zjednoczeni a otoczonego rozpaczą i trwogą w nieru�
chomym sercu nieszczęścia - odwrócenie fragmentu Moby
Dicka:  I tak oto, choć je otaczał krąg za kręgiem lęku i trwogi, owe
niepojęte stworzenia, znajdujące się pośrodku, swobodnie i bez obawy
oddawały się wszelkim pokojowym zajęciom, a nawet z pogodą rozko�
szowały się pustotą i uciechą. Ale tak samo przecie pośród huragano�
wego Atlantyku mojego jestestwa, zawsze w środku raduję się niemym
spokojem i podczas gdy ważkie planety nie ustającej zgryzoty obracają
się wokoło mnie, gdzieś głęboko, gdzieś daleko w głębi lądu nadal się
pławię w wieczystej słodyczy radości" (Herman Melville, Moby Dick,
czyli biały wieloryb, tłum. Bronisław Zieliński, t. 2, Warszawa 1954,
s. 124).
66
Troi - w oryginale Debord posługuje się łacińską nazwą Troi (Ilion)
prawdopodobnie po to, aby ułatwić czytelnikom zrozumienie aluzji za�
wartej w kolejnym zdaniu. Spektakl nie opiewa już mężów
ani oręża [...] to, rzecz jasna, nawiązanie do pierwszych ńćw Enei-
dy Wergiliusza: Arma virumque cario ( oręż i męża opiewam").
W tej ślepej walce [...] coś wyższego [...] - przechwycenie
z Wykładów zfilozofiidziejów Hegla:  To wszakże, że żywe jednostki i na�
rody, dążąc do swoich celów i spełniając je, są zarazem narzędziami
i środkami celów wyższych i szerszych, o których wcale nie wiedzą i dla
których pracują bezwiednie, jest właśnie czymś, co mogło być i w istocie
było kwestionowane, czemu wielokrotnie już zaprzeczano, co nawet po�
gardliwie okrzyczano, nazywając tworem fantazji i filozofią" (tłum. Ja�
nusz Grabowski, Adam Landman, 1.1, Warszawa 1958, s. 38-39).
towar staje się światem, co jest równoznaczne z uto-
warowieniem świata - przechwycenie z Różnicy między demokry-
tejską a epikurejskąfilozofiąprzyrody Marksa:  Konsekwencją tego zwro�
tu jest więc to, że ufilozoficznienie się świata jest zarazem ześwieczcze-
niem się filozofii" (tłum. Irena Krońska, Warszawa 1966, s. 51).
228
chytrości towarowego rozumu [...] - aluzja do Heglowskiej
koncepcji  chytrości rozumu".
poszczegól ne interesy towarów zwalczają się i są
skazane na zagładę [...]- przechwycenie z Wykładów z filozofii
dziejów Hegla:  Interesy szczegółowe zwalczają się wzajemnie i część
ich skazana jest na zagładę" (tłum. Janusz Grabowski, Adam Land-
man, t. 1, Warszawa 1958, s. 49).
67
konwulsjoniści - tym mianem określano jansenistów, którzy na
cmentarzu św. Medarda, gdzie pochowano ich diakona, Francois de
Paris, prezentowali wszelkie możliwe objawy histerii i epilepsji, usiłu�
jąc w ten sposób dowieść słuszności swej sprawy.
71
ruch jest dla niego stanem naturalnym, choć najbar�
dziej przeciwnym jego skłonnościom - przechwycenie
z Myśli Pascala (urywek fragmentu 72 w układzie Leona Brunscłwic-
ga):  Jest to stan naturalny, najbardziej wszelako przeciwny naszym
skłonnościom [...]" (tłum. Tadeusz Boy-Żeleński, Kraków 2003, s. 22).
Rozdział IV
PROLETARIAT JAKO PODMIOT I JAKO PRZEDSTAWIENIE
(Le proletariat comme sujet et comme representation)
Tytuł rozdziału to przechwycenie tytułu książki Arthura Schopenha�
uera Świat jako wola i jako przedstawienie (tłum. Jan Garewicz, War�
szawa 1994-1995, 2 t.).
Motto
insurekcji z osi emnastego marca - chodzi o osiemnasty
marca 1871 roku, początek Komuny Paryskiej.  Dochodzenie" wszczę�
to, rzecz jasna, już po jej upadku.
73
rzeczywisty ruch, który znosi stan obecny - przechwyce�
nie z Ideologii niemieckiej Marksa i Engelsa:  Komunizm jest dla nas
nie stanem, który należy wprowadzić, nie ideałem, którym miała�
by się kierować rzeczywistość. My nazywamy komunizmem rzeczy-
229
wisty ruch, który znosi stan obecny" (tłum. Kazimierz Błeszyński,
MED, t. 3, Warszawa 1961, s. 38).
74
Ludzie [...] swoje wzajemne s t o s u n k i - przechwycenie z Ma -
nifestu komunistycznego Marksa i Engelsa:  Wszystko, co stanowe i za�
krzepłe, znika, wszystko, co święte, ulega sprofanowaniu i ludzie mu�
szą wreszcie spojrzeć trzez
wym okiem na swoją pozycję życiową, na
swoje wzajemne stosunki" (tłum. nie ustal., MED, t. 4, Warszawa 1962,
s. 517-518).
76
Hegla nie zadowalało już interpretowanie świata, in�
terpretował zmianę świata - aluzja do słynnej jedenastej Tezy
o Feuerbachu Marksa:  Filozofowie rozmaicie tylko interpretowali
świat; idzie jednak o to, aby go zmienić" (tłum. nie ustal., MED, t. 3,
Warszawa 1961, s. 8).
Owo myślenie historyczne [...] post fe s tum-aluzja do wy�
powiedzi Hegla:  filozofia przychodzi zawsze za póz
no. Jako myśl
o świecie pojawia się ona dopiero wtedy, kiedy rzeczywistość zakończy�
ła już proces kształtowania i stała się czymś gotowym" (Zasady filozo�
fii prawa, tłum. Adam Landman, Warszawa 1969, s. 21).
 gloryfikując to, co istnieje" - cytat z artykułu Karla Korscha
Thesen uberHegel und die Revolution ( Der Gegner" 1932, R. 6, nr 3).
absolutnego bohatera, który uczynił to, co chciał,
chciał tego, co uczynił-przechwycenie z nie wydanych po pol�
sku uzupełnień (Zusatze) do Encyklopedii nauk filozoficznych Hegla
(addendum do ż 140).
uznać posi edzeni e jedynego trybunału, w którym
prawda może ogłosić swój wyrok, za zamknięte - aluzja
do zapożyczonego przez Hegla (Encyklopedia nauk filozoficznych,
ż 548) od Friedricha Schillera twierdzenia: Die Weltgeschichte ist das
Weltgeńcht (Dzieje powszechne to sąd nad światem).
79
w Manifeście z 1847 roku [...]- chodzi rzecz jasna o Manifest
komunistyczny Marksa i Engelsa Zacytujmy fragment listu Deborda
230
(z 18 czerwca 1973 roku) do Jaapa Kloostermana, holenderskiego tłu�
macza Społeczeństwa spektaklu:  Co się tyczy manifestu z 1847 roku: to
nie bernsteinizm ani, mam nadzieję, erudycyjna pedanteria skłoniły
mnie do posłużenia się tą datą. Oto moje motywy. Tekst był omawiany
i redagowany w 1847 roku, wtedy też został przyjęty. W styczniu
1848 roku leży w drukarni, ukazuje się dopiero w lutym, a więc spóz
�
nia się na rewolucję lutową, która nie zwróci na niego uwagi (również
w samych Niemczech pozostanie zresztą stosunkowo nieznany). Sądzę,
że określenie � Manifest z 1848 roku sugerowałoby związek tego tek�
stu z rewolucjami owego roku, jak gdyby wynikał z tych doświadczeń
(to w oczach ignorantów) lub też wywarł na nie zasłużony wpływ (jak
prawdopodobnie mniema większość dzisiejszych działaczy). Ponadto,
jeśli nawet książki datuje się w przybliżeniu na rok ich wydania, plat�
formę organizacji (manifest �partii komunistycznej) można datować
na moment jej przyjęcia. Dzięki temu przypominamy, że manifest sfor�
mułowano przed bitwą [...]" (Guy Debord, Correspondance, t. 5:
Janvier 1973-d�cembre 1978, Paris 2005, s. 61-62).
80
historyczne rany nie pozostawiały żadnych blizn -na�
wiązanie do Heglowskiej Fenomenologii ducha:  Rany ducha goją się
i nie pozostawiają po sobie blizn" (tłum. Adam Landman, t. 2, Warsza�
wa 1963, s. 274).
 Ze wszystkich narzędzi [...] sama klasa rewolucyjna"
- cytat z Nędzy filozofii Marksa (tłum. Kazimierz Błeszyński, MED,
t. 4, Warszawa 1962, s. 198).
81
Francuskie d�passement tłumaczę jako przezwyciężenie. Jest to odpo�
wiednik Heglowskiej Aufhebung, a więc takiego zniesienia rzeczy czy
pojęcia, które stanowi jednocześnie ich urzeczywistnienie.
83
bezbronnych proroków - określenie zaczerpnięte od Machia-
vellego, który rozróżnia w Księciu  uzbrojonych" i  bezbronnych pro�
roków" (do tej ostatniej kategorii zaliczając Savonarole).
84
świadomość pojawia się zawsze zbyt wcześnie [...]-por.
s. 230, drugi przypis do par. 76.
231
 Historia wykazała [...], by można było usunąć pro�
dukcję kapitalistyczną [...]"- cytat ze wstępu Engelsa do Walk
klasowych we Francji 1848-1850 Marksa (tłum. nie ustal., MED, t. 7,
Warszawa 1963, s. 607).
87
 rewolucyjnym przeobrażeniem całego społeczeństwa
albo wspólną zagładą walczących k 1 a s" - cytat z Manifestu
komunistycznego Marksa i Engelsa (tłum. nie ustal., MED, t. 4, War�
szawa 1962, s. 514).
 władzy państwowej [...] machiny panowania klasowe�
go" - cytat z Wojny domowej we Francji Marksa (tłum. nie ustal.,
MED, t. 17, Warszawa 1968, s. 383, przypis).
 być na równi z innymi klasami skazana na nicość po�
lityczną" - cytat z Osiemnastego brumaire'a Ludwika Bonaparte
Marksa (tłum. nie ustal., MED, t. 8, Warszawa 1964, s. 171).
88
 ogromu własnych swych celów" - cytat z Osiemnastego bru-
maire'a Ludwika Bonaparte Marksa:  Rewolucje proletariackie nato�
miast, rewolucje dziewiętnastego stulecia [...] wciąż się cofają przera�
żone bezgranicznym ogromem własnych swych celów" (ibid. s. 129).
Nie potrzebuje on [...] ocalić - nawiązanie do słynnego passu�
su z Marksowskiego Przyczynku do krytyki heglowskiej filozofii prawa.
Wstęp:  Gdzie tedy jest pozytywna możliwość emancypacji Nie�
miec? Odpowiedz
: w powstaniu klasy okutej w kajdany rady�
kalne, klasy społeczeństwa obywatelskiego, która wcale nie jest klasą
tego społeczeństwa; stanu, który oznacza rozkład wszystkich stanów;
warstwy, która ma charakter uniwersalny przez swe uniwersalne cier�
pienia i nie rości sobie pretensji do żadnych praw szczególnych,
dlatego że w stosunku do niej dokonuje się nie jakieś poszczególne
bezprawie, lecz bezprawie w o g ó 1 e; która nie może się już od�
woływać do praw historycznych, lecz jeszcze tylko do praw ludz�
kich; która znajduje się nie w jednostronnym przeciwieństwie do kon�
sekwencji niemieckiego ustroju państwowego, lecz we wszechstronnym
przeciwieństwie do jego założeń; która wreszcie nie może wyzwolić sie�
bie, jeżeli nie wyzwoli się od wszystkich pozostałych warstw społeczeń�
stwa, a tym samym nie wyzwoli również i wszystkich pozostałych warstw
232
społeczeństwa; słowem, takiej warstwy, która stanowiąc całkowite
zaprzepaszczenie człowieka, może odzyskać samą siebie tylko
przez całkowite odzyskanie człowieka. Tym rozkładem spo�
łecznym w postaci odrębnego stanu jest proletariat" (tłum. Leszek
Kołakowski, MED, t. 1, Warszawa 1960, s. 471-472).
89
 subiektywna tendencja autora [...] nie ma nic wspól�
nego z jego właściwym wywodem" - cytat z listu Marksa do
Engelsa z 7 grudnia 1867 roku (za: Karol Marks, Fryderyk Engels, Li�
sty o �Kapitale, Zbigniew Grabowski, Maria Bilewicz [red.], Warszawa
1957, s. 153).
90
 w których teoria praxis znajduje swoje potwierdze�
nie, stając się teorią praktyczną" - nawiązanie do Historii
i świadomości klasowej Lukacsa.
najwznioślejszą prawdą [...] było samo jego istnienie,
jego praca - aluzja do zdania z Wojny domowej we Francji Marksa:
 Wielkim społecznym dokonaniem Komuny było samo jej istnienie, jej
działanie" (tłum. nie ustal., MED, t. 17, Warszawa 1968, s. 395).
91
 Pośród ludowej burzy [...] właśnie potężniejsza" - frag�
ment listu Michaiła A. Bakunina do Alberta Richarda z sierpnia
1870 roku.
92
Anarchiści chcą urzeczywistnić pewien ideal-przechwy�
cenie z Wojny domowej we Francji Marksa:  Klasa robotnicza ma urze�
czywistnić nie jakieś ideały, lecz wyzwolić pierwiastki nowego społe�
czeństwa, które się już rozwinęły w łonie chylącego się do upadku spo�
łeczeństwa burżuazyjnego" (tłum. nie ustal., MED, t. 17, Warszawa
1968, s. 391).
103
 demokratyczna dyktatura proletariatu i chłopstwa"-
hasło Lenina.
233
na X Zjez
dzie - atak bolszewików na twierdzę kronsztadzką (za�
jętą przez zbuntowanych marynarzy opowiadających się za władzą rad)
rozpoczął się 8 marca 1921 roku, co zbiegło się z otwarciem w Piotro-
grodzie X Zjazdu Rosyjskiej Partii Komunistycznej (bolszewików).
107
Biurokratyczne atomy [...]- przechwycenie z Heglowskiej Fe�
nomenologii ducha:  wielość osobowych atomów" (tłum. Adam
Landman, t. 2, Warszawa 1963, s. 57).
panem świata [...] wyższy od niej d u c h - przechwycenie z Fe�
nomenologii ducha:  Ten pan świata jest w ten sposób dla siebie osobą
absolutną, obejmującą zarazem wszelkie istnienie, osobą, dla której
świadomości nie istnieje żaden wyższy od niej duch" (ibid.).
 Rzeczywistą świadomość [...] swych poddanych";  bu�
rzycielskim panoszeni em się w tym pozbawionym
istoty gruncie" - cytaty z Fenomenologii ducha (ibid., s. 59).
112
Gdy w 1923 roku Lukacs [...] - Debord nawiązuje tu do arty�
kułu Lukacsa: Metodyczne uwagi w kwestii organizacji, napisanego we
wrześniu 1922 roku i wydanego rok póz
niej w zbiorze Historia i świa�
domość klasowa.
 całokształtem swojej osobowości" - Debord nawiązuje do
wypowiedzi Lukacsa ze wspomnianego wyżej artykułu. Lukacs opisu�
jąc różnice między partią komunistyczną a  dawnym typem partyjnych
organizacji", a więc partiami mieszczańskimi lub  oportunistycznymi
partiami robotniczymi", twierdził, że te ostatnie  nigdy nie mogą objąć
całokształtu osobowości swych członków, co więcej, nie mogą nawet
do tego dążyć". I dalej:  Rzeczywiście aktywne uczestnictwo we
wszystkich wydarzeniach, rzeczywiście praktyczna postawa wszystkich
członków organizacji są możliwe tylko dzięki temu, że włączy się w nią
całokształt ich osobowości" (Gyórgy Lukacs, Historia i świadomość
klasowa, tłum. Marek J. Siemek, Warszawa 1988, s. 563).
 egzaminować swoich członków [...] organizacja poli�
tyczna nie może" - cytat z artykułu Lenina z 13 maja 1909 roku
O stosunku partii robotniczej do religii (w: Dzieła, tłum. nie ustal., t. 15,
Warszawa 1956, s. 403).
234
114
rewolucji uci el eśni ającej permanentne panowanie
teraz
niejszości nad przeszłością [...]-nawiązanie doAffl/ii-
festu komunistycznego Marksa i Engelsa:  W społeczeństwie burżuazyj-
nym przeszłość panuje więc nad teraz
niejszością, w społeczeństwie ko�
munistycznym - teraz
niejszość nad przeszłością (tłum. nie ustal
MED, t. 4, Warszawa 1962, s. 530).
proletariat nie może się prawdziwie rozpoznać [...], że
został usunięty na margines życia - przechwycenie z Przy�
czynku do krytyki heglowskiejfilozofiiprawa. Wstęp Marksa (por. s. 232-
-233, drugi przypis do par. 88).
115
forpoczta - Debord w kilku swoich tekstach posługuje się wyraże�
niem enfants perdus (dosł. zagubione dzieci), a Vincent Kaufmann, au�
tor jednej z najciekawszych analiz jego twórczości (Guy Debord. La
revolution au service de la po�sie, Paris 2001) - uznał wręcz ów zwrot za
klucz do interpretacji zarówno dzieła, jak i życia autora Społeczeństwa
spektaklu. Jest to dawne wyrażenie militarne oznaczające  skrajną
awangardę", niewielkie oddziały wysyłane na rekonesans poza linię
wroga, skąd rzadko wracały (a więc stracone oddziały).
116
 Odkryta wreszcie forma polityczna, w której mogło
się dokonać wyzwolenie ekonomiczne pracy" - cytat
z Wojny domowej we Francji Marksa (tłum. nie ustal., MED, t. 17,
Warszawa 1968, s. 389).
117
ruch proletariacki jest swoim własnym wytworem,
a ten wytwór jest swoim wytwórcą i swoim cel em-na�
wiązanie do Heglowskich Wykładów z filozofii dziejów (fragment
o wielkich ludziach w historii):  Dlatego też zdaje się, że ludzie ci czer�
pią sami z siebie, a czyny ich powołały do życia układ stosunków
w świecie, będący wyłącznie ich sprawą i ich dziełem" (tłum. Janusz
Grabowski, Adam Landman, t. 1, Warszawa 1958, s. 45-46).
120
Nawiązanie do koncepcji zniesienia klas (i samozniesienia proletaria�
tu jako klasy), którą Marks i Engels formułowali wielokrotnie, nie za-
235
dając sobie wszakże trudu jej należytego rozwinięcia, zob. na przykład
Manifest Komunistyczny (tłum. nie ustal., MED, t. 4, Warszawa 1962,
s. 536):  Gdy w walce z burżuazją proletariat siłą rzeczy jednoczy się
w klasę, poprzez rewolucję staje się klasą panującą i jako klasa panu�
jąca, znosi przemocą dawne stosunki produkcji, to wraz z tymi stosun�
kami produkcji znosi warunki istnienia przeciwieństw klasowych, zno�
si w ogóle klasy i tym samym swoje własne panowanie jako klasy" czy
Anty-Duhringa Engelsa (tłum Paweł Hoffman, MED, t. 20, Warszawa
19, s. 312):  Proletariat obejmuje władzę państwową
i zamienia środki produkcji najpierw we własność
państwową. Tym samym jednak znosi on sam siebie jako proletariat,
znosi wszystkie różnice klasowe i przeciwieństwa klasowe, a zatem
i państwo jako państwo". Skądinąd Engels przepisał żywcem to zdanie
ze swojego wcześniejszego dzieła Rozwój socjalizmu od utopii do nauki
(tłum. Antoni Bal, MED, t. 19, Warszawa 1972, s. 242).
121
orężem jest właśnie istota samych walczących - prze�
chwycenie z Heglowskiej Fenomenologii ducha:  Orężem tym nie jest
nic innego, jak tylko ich własna [scil. stron walczących] istota [...]"
(tłum. Adam Landman, t. 2, Warszawa 1963, s. 429).
123
ludzi bez w la śc i wośc i - nawiązanie do tytułu powieści Roberta
Musila Człowiek bez właściwości.
Rozdział V
CZAS I HISTORIA (Temps et histoire)
Motto
William Szekspir, Król Henryk IV Część pierwsza, akt V, scena 2, tłum.
Leon Ulrich, w: Dzieła dramatyczne, t. 3: Kroniki, Warszawa 1981.
125
 istota negatywna, która istnieje o tyle, o ile znosi ja�
kiś byt" - cytat z Heglowskiej Fenomenologii ducha (tłum. Adam
Landman, t. 1, Warszawa 1963, s. 364).
 Sama historia [...] człowiekiem" - cytat z Rękopisów ekono-
miczno-filozoficznych z 1844 r. Marksa (tłum. Konstanty Jażdżewski,
MED, t. 1, Warszawa 1960, s. 586).
236
Historia zawsze istniała, ale nie zawsze w postaci hi�
storycznej - przechwycenie z Marksa (list do Arnolda Rugego
z września 1843 roku):  rozum istniał zawsze, choć nie zawsze w ro�
zumnej formie" (tłum. Edda Werfel, MED, t. 1, Warszawa 1960,
s. 417).
126
 rzeczywistej przyrody człowieka";  kształtuje się
w historii ludzkiej - w akcie narodzin społeczeństwa
ludzkiego" - cytaty z Rękopisów ekonomiczno-filozoficznych z 1844 r.
Marksa:  Przyroda kształtująca się w historii ludzkiej - w akcie naro�
dzin społeczeństwa ludzkiego - jest rzeczywistą przyrodą człowie�
ka, dlatego przyroda kształtowana - aczkolwiek w wyalienowanej
postaci - przez przemysł jest prawdziwą przyrodą antropologicz�
ną" (tłum. Konstanty Jażdżewski, MED, t. 1, Warszawa 1960, s. 586).
127
 tułaczka nomadów jest w gruncie rzeczy tylko for�
malna, gdyż dokonuje się w obrębie jednorodnych
przestrzeni" - cytat z Heglowskich Wykładów z filozofii dziejów.
Francuskie wydanie, zatytułowane La raison dans l'histoire, opiera się
na innym wydaniu niemieckim niż tłumaczenie Landmana (tzn. na
edycji Johannesa Hoffmeistra, a nie Karla Hegla), dlatego też w pol�
skim przekładzie próżno by szukać tego fragmentu.
130
 Zimne społeczeństwa" - rozróżnienie  społeczeństw zimnych"
(które badają etnologowie) i  społeczeństw gorących" (którymi zajmu�
ją się historycy) pochodzi od Claude'a L�vi-Straussa. Pojawia się ono
między innymi w wywiadzie udzielonym Georges'owi Charbonnierowi
(zob. Rozmowy z Claude Levi-Straussem, tłum. Jacek Trznadel, Warsza�
wa 1968, s. 28).
131
 Pisma są myślami państwa, archiwa - jego pamięcią"
- cytat z Kwietnego pyłu Novalisa (w: Uczniowie z Sais. Proza filozoficz�
na - studia -fragmenty, tłum. Jerzy Prokopiuk, Warszawa 1984, s. 107).
133
 Herodot z Halikarnasu przedstawia tu wyniki swych
badań, żeby [...] dzieje ludzkie z biegiem czasu nie za-
237
tarły się w pamięci [...]"- pierwsze zdanie Dziejów Herodota
(tłum. Seweryn Hammer, Warszawa 2003, s. 19).
134
w wydatkowaniu życia społ ecznego [...]-aluzja do pojęcia
 wydatkowanie" (d�pense) Georges'a Bataille'a.
136
który kazał narodom powstawać i g i n ą ć - przechwycenie
z Ideologii niemieckiej Marksa i Engelsa:  handel, który przecież nie
jest niczym innym jak wymianą wytworów różnych jednostek i krajów,
panuje nad całym światem przez stosunek popytu i podaży - stosunek,
który, jak powiada pewien ekonomista angielski, unosi się nad ziemią
na podobieństwo starożytnego fatum i niewidzialną ręką dzieli pomię�
dzy ludzi szczęście i nieszczęście, zakłada państwa i burzy je, każe na�
rodom powstawać i ginąć [...]" (tłum. Kazimierz Błeszyński, MED, t. 3,
Warszawa 1961, s. 38).
137
 organizacji ustroju wojskowego [zdobywców] podczas
samego podboju" z  siłami wytwórczymi, które zasta�
no w krajach podbitych" - cytaty z Ideologii niemieckiej Mark�
sa i Engelsa (ibid. s. 72).
139
 jakże piękna jest młodość, która tak spiesznie umy�
ka!" - fragment pieśni Trionfo di Bacco e Arianna Wawrzyńca Wspa�
niałego brzmi w oryginale następująco: Quant'Ł bella giovinezza/ che si
fugge tuttavia!
140
Ruszono z posad bryłę świata - w oryginale: Le monde
a chang� de base. Aluzja do słów Międzynarodówki.
143
 Historia tedy ongi istniała, ale dzisiaj historii już
nie m a" - cytat z Nędzy filozofii Marksa (tłum. Kazimierz Błeszyński,
MED, t. 4, Warszawa 1962, s. 152).
238
144
 Dla takiego społeczeństwa chrześcijaństwo z jego
kultem abstrakcyjnego człowieka [...] stanowi najod�
powiedniejszą formę religii" - cytat z Kapitału Marksa (t. 1,
tłum. Henryk Lauer, Warszawa 1970, s. 99).
Rozdział VI
CZAS SPEKTAKULARNY (Le temps spectaculaire)
Motto
Baltasar Graci�n, Wyrocznia podręczna, tłum. Stanisław A
oś, Lublin
1997, s. 144.
147
 czas jest wszystkim, człowiek jest już niczym; jest co
najwyżej uci el eśni eni em czasu" - cytaty z Nędzy filozofii
Marksa (tłum. Kazimierz Błeszyński, MED, t. 4, Warszawa 1962,
s. 92).
dokł adne przeci wi eństwo czasu jako  przestrzeni
ludzkiego rozwoju" - nawiązanie do uwagi Marksa zawartej
w Płaca, cena i zysk:  Czas jest przestrzenią ludzkiego rozwoju" (tłum.
Henryk Krzeczkowski, MED, t. 16, Warszawa 1968, s. 159).
151
 Produkt istniejący w postaci gotowej do spożycia mo�
że stać się znowu materiałem surowym innego produk�
tu" - cytat z Kapitału Marksa (t. 1, tłum. M. Kwiatkowski, Warszawa
1970, s. 91).
154
zbytkownym wydatkowaniu życia [...]-por. s. 238, przypis
do par. 134.
w społeczeństwi e pozbawionym zarówno wspólnoty
[...] - nawiązanie do teorii Ferdinanda T�nniesa, który kładł nacisk na
różnice między Gemeinschaft (wspólnotą) a Gesellschaft (stowarzysze�
niem, społeczeństwem).
239
156
w spektakularnym czasie przeszłość góruje nad te�
raz
niejszością - por. s. 235, pierwszy przypis do par. 114.
159
Aby nadać pracownikom status [...] z tą pierwotną
ekspropriacją pracowników - nawiązanie do słynnego roz�
działu Kapitału poświęconego akumulacji pierwotnej:  Tak więc histo�
ryczny proces, który wytwórców przekształca w robotników najem�
nych, występuje, z jednej strony, jako ich wyzwolenie z poddaństwa
i przymusu cechowego - i jedynie ta strona istnieje dla naszych burżu-
azyjnych dziejopisów. Z drugiej jednak strony, ci nowo wyzwoleni sta�
ją się sprzedawcami samych siebie dopiero wtedy, kiedy zrabowano im
już wszelkie środki produkcji oraz wszelkie gwarancje istnienia, które
dawały im dawne instytucje feudalne. A historia tego wywłaszczenia
wpisana została do kronik ludzkości krwią i ogniem" (t. 1, tłum. Jerzy
Heryng, Warszawa 1970, s. 790).
160
American way oj death - odwrócenie określenia Ameńcan way
oflife. Być może Debord zapożyczył je od Jessiki Mitford, która wyda�
ła książkę pod takim właśnie tytułem (New York 1963).
163
 wszystko, co istnieje ni ezal eżni e od jednostek"-cytat
z Ideologii niemieckiej Marksa i Engelsa:  Ten stan rzeczy, którego
twórcą jest komunizm, to właśnie realna podstawa wykluczająca
wszystko, co istnieje niezależnie od jednostek" (tłum. Kazimierz Błe�
szyński, MED, t. 3, Warszawa 1961, s. 79).
164
Światu marzy się już taki czas; musi go sobie jeszcze
tylko uświadomić, aby go rzeczywiście przeżyć - prze�
chwycenie z Marksa (list do Arnolda Rugego z września 1843 roku):
 Wówczas okaże się, że światu już dawno marzą się rzeczy, które tylko
musi jeszcze sobie uświadomić, by je rzeczywiście posiąść" (tłum. Ed-
da Werfel, MED, t. 1, Warszawa 1960, s. 419).
240
Rozdział VII
ZAGOSPODAROWANIE TERYTORIUM (L 'amenagement du terri-
toire)
Motto
Niccol� Machiavelli, Książę, tłum. Czesław Nanke, w: Wybór pism, War�
szawa 1972, s. 154.
165
Ta potęga ujednolicania jest ciężką artylerią, która
zburzyła wszystkie mury chińskie - przechwycenie z Mani�
festu komunistycznego Marksa i Engelsa:  Niskie ceny jej towarów to
owa ciężka artyleria, za której pomocą burżuazja burzy wszystkie mu�
ry chińskie" (tłum. nie ustal., MED, t. 4, Warszawa 1962, s. 518).
170
górowanie  spokojnego współistnienia w przestrzeni"
nad  burzliwym stawaniem się w następstwie czasu"-
wyrażenia w cudzysłowie pochodzą z nie przetłumaczonego na język
polski tekstu Hegla Philosophische Enzyklop�die f�r die Oberklasse:
,J)as Objekt ist, so gesetzt als au�er dem Subjekt und an ihm selbst als
einem Au�ereinander, teils das ruhige Nebeneinander des
Raums, teils das unruhige Werden im Nacheinander [podkr.
- M.K] der Zeit. Raum und Zeit sind das abstrakte Anschauen oder die
allgemeinen Formen der Anschauung".
172
projekt likwidacji ulicy - aluzja do pomysłów Le Corbusiera.
174
 bezkształtnymi skupiskami pseudomiejskich zabudo�
wań"- cytat z pracy Lewisa Mumforda The City in History. Its Origins,
Its Transformations, and Its Prospects (New York 1961).
176
 podporządkowanie wsi panowaniu miasta" - cytat zMa-
nifestu komunistycznego Marksa i Engelsa (tłum. nie ustal., MED, t. 4,
Warszawa 1962, s. 519).
odzyskując moce, które się od niego oderwały - nawią�
zanie do Feuerbachowskiego opisu alienacji religijnej.
241
177
 izolacją i rozdrobieniem"- cytat z Ideologii niemieckiej Mark�
sa i Engelsa:  Miasto - to już koncentracja ludności, narzędzi produk�
cji, kapitału, uciech, potrzeb, podczas gdy wieś, wręcz przeciwnie - izo�
lacja i rozdrobienie" (tłum. Kazimierz Błeszyński, MED, t. 3, Warsza�
wa 1961, s. 55).
 wschodniego despotyzmu" - nawiązanie do pracy Karla Witt-
fogla Ońental Despotism. A Comparative Study of Total Power (New
Haven 1957).
178
życia pojmowanego jako wędrówka [...]- aluzja do Pieśni
Gwardii Szwajcarskiej (1793), która jako motto otwiera Podróż do kre�
su nocy Louisa Ferdinanda C�line'a:  Nasze życie to wędrówka/ Po�
przez Zimę, poprzez Noc./ My szukamy sobie przejścia/ W Niebo,
gdzie nie świeci nic" (tłum. Wacław Rogowicz, Warszawa 1983, s. 1).
Debord kilkakrotnie wraca do tego motywu zarówno w swoich książ�
kach (na przykład w M�moires. Structures portantes dAsger Jorn [Co�
penhague 1958]), jak i w filmach (Sur le passage de ąueląues personnes
� travers une assez courte unit� de temps, 1959).
Rozdział VIII
NEGACJA I KONSUMPCJA W KULTURZE (La n�gation et la con-
sommation dans la culture)
180
 Gdy z życia człowieka uchodzi moc jednoczenia,
a przeciwieństwa, utraciwszy swe żywe odni esi eni e
i wzajemne oddziaływanie, zyskują samoistność [...]"-
cytat z Hegla (za: Gyórgy Luk�cs, Historia i świadomość klasowa, tłum.
Marek J. Siemek, Warszawa 1988, s. 298).
182
 przesłanka wszelkiej kry tyki" - cytat z Marksowskiego Przy�
czynku do krytyki heglowskiej filozofii prawa. Wstęp:  krytyka religii sta�
nowi przesłankę wszelkiej krytyki" (tłum. Leszek Kołakowski, MED,
t. 1, Warszawa 1960, s. 457).
242
187
przychodziła zawsze za póz
no [...]-por. s. 230, drugi przypis
do par. 76.
188
Przechwycenie z Zasad filozofii prawa Hegla:  Kiedy filozofia o szarej
godzinie maluje swój świt, wtedy pewne ukształtowanie życia już się ze�
starzało, a szarością o zmroku nie można niczego odmłodzić; można
tylko coś poznać. Sowa Minerwy wylatuje dopiero z zapadającym
zmierzchem" (tłum. Adam Landman, Warszawa 1969, s. 21).
189
 za życiem, przeciw wieczności" - cytat z książki Eugenia
d'Orsa Du baroque (Paris 1935).
 nagromadzenie wspomnień" - w oryginale: recollection de
souvenirs. Tak we francuskim przekładzie Fenomenologii ducha (Jeana
Hyppolite'a) zostało oddane Heglowskie Er-Innerung (w tłumaczeniu
Landmana  uwewnętrznienie" lub  pamięć", w tłumaczeniu Swiato-
sława E Nowickiego  uwewnętrznione wspomnienie").
191
Dadaizm usiłował znieść sztukę nie urzeczywistniając
jej; surrealizm zaś chciał urzeczywistnić sztukę bez jej
zniesienia - przechwycenie z Marksowskiego Przyczynku do krytyki
heglowskiej filozofii prawa. Wstęp. Marks zarzuca  praktycznej partii
politycznej w Niemczech" brak zrozumienia tego, iż  nie można znieść
filozofii nie urzeczywistniając jej" a  wywodzącej się z filozofii teore�
tycznej partii politycznej" wiarę,  iż można urzeczywistnić filozofię nie
znosząc jej". I konkluduje:  Filozofia nie może się urzeczywistnić bez
zniesienia proletariatu, a proletariat nie może znieść siebie bez urze�
czywistnienia filozofii" (tłum. Leszek Kołakowski, MED, t. 1, Warsza�
wa 1960, s. 464-465, 473).
192
robotnik cząstkowy - pojęcie zaczerpnięte od Marksa.
195
u z
ródeł całego jej świata tkwi konflikt - w oryginale: le
conflit est ą l'origine de toutes choses de son monde, nawiązanie do He-
raklita (Wojna jest ojcem wszechrzeczy).
243
władzy absolutnej [...] absolutnie deprawuje pogarda
[...] - nawiązanie do aforyzmu lorda Actona:  Władza absolutna de�
prawuje absolutnie".
200
niefortunnym i właściwie przypadkowym spotkaniu
[...] - żartobliwa aluzja do słynnej definicji piękna, którą surrealiści
przejęli od Lautreamonta:  Piękny jak przypadkowe spotkanie na sto�
le prosektoryjnym maszyny do szycia i parasola".
Po nowoczesnym społeczeństwi e krąży obecnie wid�
mo historii - aluzja do pierwszego zdania Manifestu komunistycz�
nego Marksa i Engelsa:  Widmo krąży po Europie - widmo komuni�
zmu" (tłum. nie ustal., MED, t. 4, Warszawa 1962, s. 513).
202
Rozpatrując poszczególne kategori e [...] określeni a
egzystencji - przechwycenie z Wprowadzenia do krytyki ekonomii
politycznej Marksa:  Jak w ogóle w każdej historycznej, społecznej na�
uce, należy rozpatrując rozwój kategorii ekonomicznych mieć zawsze
na uwadze, że zarówno w rzeczywistości, jak w głowie, podmiot -
w tym wypadku nowoczesne społeczeństwo burżuazyjne - jest dany, że
więc kategorie wyrażają formy bytu, określenia egzystencji [...]" (tłum.
Antoni Bal, MED, t. 13, Warszawa 1966, s. 728).
Podobnie jak nie można osądzić jednostki na podsta�
wie tego, co ona sama o sobie myśli [...] przechwycenie
z Przyczynku do krytyki ekonomii politycznej Marksa:  Podobnie jak nie
można sądzić o jednostce według tego, co ona sama o sobie myśli, tak
też nie można sądzić o takiej epoce przewrotu na podstawie jej świa�
domości, lecz odwrotnie, świadomość tę należy tłumaczyć sprzeczno�
ściami życia materialnego, istniejącym konfliktem między społecznymi
siłami wytwórczymi a stosunkami produkcji" (tłum. Edward Lipiński,
MED, t. 13, Warszawa 1966, s. 9, por. także Osiemnasy brumaire'a Lu�
dwika Bonaparte, tłum. nie ustal. MED, t. 8, Warszawa 1964, s. 153).
Struktura jest córką aktualnej władzy [...]-przechwyce�
nie aforyzmu Jonathana Swifta:  Chwalba jest córą władzy panującej".
244
203
Żadna myśl nie może [...] muszą zastosować praktycz�
ną s i ł ę - przechwycenie ze Świętej rodziny Marksa i Engelsa:  Idee
nie mogą nigdy prowadzić do przekroczenia granic starego ustroju
świata; mogą one prowadzić tylko do przekroczenia granic idei stare�
go ustroju świata [...] Do urzeczywistnienia idei potrzebni są ludzie,
którzy zastosują praktyczną siłę" (tłum. Tadeusz Kroński, MED, t. 2,
Warszawa 1961, s. 147).
Teoria ta nie wymaga od klasy robotniczej cudów -
przechwycenie z Wojny domowej we Francji Marksa:  Klasa robotnicza
nie wymagała od Komuny cudów" (tłum. nie ustal, MED, t. 17, War�
szawa 1968, s. 390).
204
 stopień zero pisma" - w oryginale: le degr� z�ro de V�cnture (ty�
tuł książki Rolanda Barthes'a [Paris 1953]).
205
Debord przechwytuje tu następujący fragment posłowia do drugiego
wydania Kapitału Marksa:  Dialektyka w swej zmistyfikowanej postaci
stała się modą niemiecką, gdyż wydawało się, że będzie mogła uświet�
nić rzeczywistość. W swej racjonalnej postaci jest ona zgryzotą i postra�
chem burżuazji i jej doktrynerskich rzeczników, gdyż w swym pozytyw�
nym rozumieniu istniejącej rzeczywistości zawiera zarazem rozumienie
jej negacji, jej nieuniknionego upadku, gdyż każdą formę dokonaną uj�
muje w ciągłości ruchu, a więc również od jej strony przemijającej,
gdyż przed niczym nie chyli czoła i z istoty swej jest krytyczna i rewo�
lucyjna" (t. 1, tłum. Jerzy Heryng, Warszawa 1970, s. 24).
206
 Prawda nie jest produktem, w którym nie znajduje
się już śladu narzędzia" - cytat z Heglowskiej Fenomenologii
ducha (w polskim przekładzie Adama Landmana passus ten brzmi nie�
co inaczej:  Nie jest ona jednak prawdą rozumianą w ten sposób, że
owa nierówność została z niej usunięta, tak jak usuwa się szlakę z czy�
stego metalu, ani w ten sposób, [że owa nierówność jest w stosunku do
powstałej prawdy] jak narzędzie, [które posłużyło do wyrobu] naczy�
nia, w stosunku do gotowego już wytworu [...]" [t. 1, Warszawa 1963,
s.52]).
245
 Ale jakkolwiek byś się wykręcał, [...] przeszkadza";
 Chcę zrobić jeszcze jedną uwagę [...] w oprawie hi�
storycznej"- cytaty z OkruchówfilozoficznychS0rena Kierkegaar-
da (w: Okruchyfilozoficzne;Chwila, tłum. Karol Toeplitz, Warszawa
1988, s. 129, 133-134).
207
Cały paragraf to cytat (i przechwycenie!) fragmentu Poezji Lautre -
amonta (przytaczam za: Pieśni Maldoror a i Poezje, tłum. Maciej Żu�
rowski, Warszawa 1976, s. 193).
208
Przechwytywanie opiera się tylko na własnej praw�
dzie jako krytyce teraz
niejszej - w oryginale zdanie to
brzmi następująco: Le d�tournement n'a fond� sa cause sur den
d'ext�rieur ą sa propre v�rit� comme critique pr�sente. Debord nawiązu�
je tu do słynnej wypowiedzi Maxa Stimerą (zaczerpniętej z wiersza
Goethego Vanitasi Vanitatum vanitasi): Ich hab'mein' Sach' auf Nichts
gestellt (swoją sprawę oparłem na nicości). Oddanie tej aluzji po pol�
sku wymagałoby osobliwych łamańców językowych.
Rozdział IX
ZMATERIALIZOWANA IDEOLOGIA (L'id�ologie mat�rialis�e)
Motto
Georg Wilhelm Friedrich Hegel, Fenomenologia ducha, tłum. Adam
Landman, t. 1, Warszawa 1963, s. 213.
212
zdołała przekształcić całą rzeczywistość na obraz
i podobieństwo swoje - aluzja do następującego fragmentu
Manifestu komunistycznego Marksa i Engelsa:  Pod groz
bą zagłady
zniewala ona wszystkie narody do przyswojenia sobie burżuazyjne-
go sposobu produkcji, zniewala je do wprowadzenia u siebie tak zwa�
nej cywilizacji, tzn. do stania się burżua. Słowem, stwarza sobie świat
na obraz i podobieństwo swoje" (tłum. nie ustal., MED, t. 4, Warsza�
wa 1962, s. 518-519). Skądinąd Marks i Engels przechwycili tu inne
znane dzieło.
246
213
 podstawę epistemologiczną" (socle epistemologiąue) - termin
ten pojawia się u Michela Foucaulta w Słowach i rzeczach (Gdańsk
2005). Tłumaczka, Anna Tatarkiewicz, oddała to jako  pole epistemo-
logiczne".
215
 wyrazem oddzielenia i oddalenia się człowieka od czło�
wieka";  nowa potęga zwodzenia";  wraz z masą przed�
miotów rośnie nowe królestwo obcych bytów, którym
podporządkowany jest człowiek";  Potrzeba pieniądza
jest więc prawdziwą i jedyną potrzebą, jaką wytwarza
ekonomia polityczna" - cytaty (rozproszone) z Rękopisów eko-
nomiczno-filozoficznych z 1844 r Marksa.
 poruszające się w sobie samym życie tego, co martwe"
- cytat zJenenser Reałphilosophie Hegla (por. s. 221, przypis do par. 2).
217
oddzi el eni e zbudowało sobie świat-przechwycenie z Księ�
gi Przysłów (9, 1):  Mądrość zbudowała sobie dom [...]" (cyt. za: Biblia
Tysiąclecia, wyd. 3).
218
 W obrazach klinicznych schizofrenii [...] wydają się
ściśle powiązane" - cytat z książki Josepha Gabla La fausse con-
science. Essai sur la reification (Paris 1962).
 syndrom lustra" - w oryginale: signe du miroir; w schizofrenii
i autyzmie skłonność do długotrwałego wpatrywania się we własne od�
bicie, związana z depersonalizacją.
219
 anormalna potrzeba reprezentacji kompensuje drę�
czące poczucie egzystowania na marginesie życia" -
cytat z książki Josepha Gabla La fausse conscience. Essai sur la reifica�
tion (Paris 1962).
221
Wyzwolenie od materialnych podstaw [...]  stworzenia
podwalin prawdy ziemskiej" - przechwycenie z Marksowskie-
247
go Przyczynku do krytyki heglowskiejfilozofiiprawa. Wstęp:  Jest tedy
zadaniem historii, skoro rozwiał się nadziemski świat
prawdy, stworzyć podwaliny prawdy ziemskiej" (tłum. Leszek
Kołakowski. MED, t. 1, Warszawa 1960, s. 458).
klasa zdolna znieść wszystkie klasy [...]- w oryginale: la
classe qui est capable d'ętre la dissolution de toutes les classes. Nawiąza�
nie do Marksa (ibid., s. 471):  Odpowiedz
: w powstaniu klasy okutej
w kajdany radykalne, klasy społeczeństwa obywatelskiego, która wcale
nie jest klasą tego społeczeństwa; stanu, który oznacza rozkład wszyst�
kich stanów".
 bezpośrednio związane z historią powszechną" - cytat
z Ideologii niemieckiej Marksa i Engelsa:  A egzystencja jednostek
o charakterze światowodziejowym - to egzystencja związana bezpo�
średnio z dziejami świata" (tłum. Kazimierz Błeszyński, MED, t. 3,
Warszawa 1961, s. 38).
ROZWAŻANIA O SPOA
ECZEC
STWIE SPEKTAKLU
Dedykacja
G�rard Lebovici (1932-1984) - impresario i producent filmowy,
wydawca (por. w niniejszym tomie wstęp do wydania polskiego: Guy
Debord - teoretyk przeklęty, s. 28-29).
Motto
pochodzi z L'art de la guerre - przekładu dzieła Sun Zi dokonanego
w 1772 roku przez Josepha Marie Amiota. Tłumaczenie Amiota było
nader swobodne, francuski jezuita dodawał od siebie całe passusy,
między innymi fragment cytowany przez Deborda. Stąd też owego cy�
tatu próżno by szukać w polskich wydaniach Sztuki wojennej (z których
można polecić przekład Roberta Stillera [Kraków 2003]).
VII
caves - nieprzetłumaczalna gra słów. Cave to piwnica lub piwniczka,
również taka, w której przechowuje się wina; a przez rozszerzenie -
skład win. We francuskim argot słowo to oznacza zaś frajera, jelenia,
osobę łatwowierną, człowieka trudniącego się uczciwą pracą, a więc
nie należącego do grona przestępców, czyli affranchis (wyzwolonych,
wtajemniczonych).
248
 pod nędznym płaszczem czasem się dobry pijak ukry-
w a" - cytat z Don Kichota Cervantesa (Miguel de Cervantes Saavedra,
Przemyślny hidalgo. Don Kichot z Manczy, tłum. Edward Boy�, t. 2,
Warszawa 1952, s. 265).
ludzie bardziej przypominają swoje czasy niż swoich
ojców - czternastowieczne przysłowie arabskie.
VIII
P2 - Debord odczytuje ów skrót jako Potere Due; inni autorzy zajmu�
jący się tym tematem posługują się nazwą Propaganda Due. W obu
przypadkach chodzi o tę samą organizację, pierwotnie tajną lożę ma�
sońską, na której czele stanął w 1964 roku faszystowski generał Licio
Gelli, od końca II wojny światowej przebywający w Argentynie. Gelli,
uruchamiając swoje kontakty, przekształcił lożę w pośrednika między
mafiami narkotykowymi a środowiskami neonazistowskimi z Ameryki
A
acińskiej i południowej Europy. P2 współpracowała również z tajną,
skrajnie prawicową organizacją  Gladio" (ściśle związaną z CIA) i pół�
nocnoatlantyckimi służbami wywiadowczymi, usiłującymi powstrzymać
postępy komunizmu w Europie (operacja stay behind).
P2 stała się prawdziwym państwem w państwie, zakonspirowanym
rządem równoległym, gotowym przejąć władzę w następstwie zamachu
stanu, gdyby komuniści zwyciężyli w wyborach. Na początku lat osiem�
dziesiątych do organizacji należało dwa i pół tysiąca członków zajmują�
cych kluczowe stanowiska w strukturach władzy i gospodarki włoskiego
państwa (w tym były premier Giulio Andreotti, szef Sztabu Generalne�
go, ministrowie, liczni generałowie, szefowie agencji wywiadowczych,
niektórzy kardynałowie i biskupi z Kurii Rzymskiej, bankierzy i przemy�
słowcy). O istnieniu loży opinia publiczna dowiedziała się dopiero
w 1981 roku. P2 podejrzewa się o udział w wielu zamachach terrory�
stycznych, które wstrząsały Włochami od końca lat sześćdziesiątych. Lo�
ża była, rzecz jasna, wrogiem  historycznego kompromisu" z komunista�
mi, za którym opowiadał się wielokrotny premier Aldo Moro (w myśl za�
łożenia, że nikt nie jest lepszym od partii komunistycznej strażnikiem
 robotniczej bierności"). Zdaniem Deborda P2 - optująca za  strategią
napięcia" - miała udział w porwaniu i zamordowaniu lidera włoskich
chadeków. Czerwone Brygady zaś - czy też Czerwona Brygada, jak
lekceważąco określał tę organizację - były  prowadzone" przez tajne
służby. Teza ta budziła i budzi spore kontrowersje, nie ulega w każdym
razie wątpliwości, że włoskie służby bezpieczeństwa skutecznie infiltro�
wały Brigate Rosse (wskazują na to zresztą zeznania  skruszonych").
249
X
Mamy tańczyć, jak nam zagrają i wiemy, czyje to są
struktury - w oryginale: On nous siffle et Von sait pour qui sont ces
structures. Debord przechwycił onomatopeiczny v/ers Andromachy Ra-
cine'a (Pour qui sont ces serpents qui sifflent sur vos tętes?).
XII
przypadek doktora Archambeau [...] - trzydziestego paz
�
dziernika 1984 roku w szpitalu w Poitiers umarła na stole operacyjnym
trzydziestotrzyletnia kobieta. Tydzień póz
niej ordynator oddziału ane�
stezjologii zwołał konferencję prasową i oskarżył o morderstwo swoje�
go współpracownika, doktora Archambeau. Prokurator i sędzia byli
przekonani o winie oskarżonego i dokładali wszelkich starań, aby się
przyznał. Proces trwał półtora roku. Ostatecznie Archambeau oczysz�
czono z zarzutów. Chociaż prawdziwych sprawców nie wykryto, niektó�
re fakty ujawnione w trakcie procesu wskazywały na to, że zbrodnię
popełnili koledzy lekarza powodowani zawodową zawiścią.
XIII
chroniącą tę planetę - zachowajmy ją w pamięci [...]-
w oryginale: qui prot�geai cette planŁte - on s'en souviendra. Nawiąza�
nie do zdania wypowiedzianego na łożu śmierci przez francuskiego pi�
sarza symboliste Villiersa de l'Isle Adam: On s'en souviendra de cette
planŁte. Jest to wypowiedz
wieloznaczna, w przekładzie mogłaby
brzmieć: zapamiętamy tę planetę, jak również: długo popamiętamy tę
planetę.
 konsekwentna negacja człowieka"-jeden z epitetów, któ�
rymi Marks w Rękopisach ekonomiczno-filozoficznych z 1844 r. obdarzył
ekonomię polityczną.
XIV
kuglarzy, naganiaczy i frantów - w oryginale: illusionistes,
aboyeurs et barons. Słowo baron, gwarowe, oznacza wspólnika oszusta
lub szarlatana (na przykład osobę wmieszaną w tłum, która  cudownie
zdrowieje", zachęcając tym samym zgromadzonych do zakupu ofero�
wanego panaceum).
niczym ów, który wypatrując Grouchy'ego, spostrzegł
nadciągającego Bl�cher a - aluzja do zmiennych kolei bitwy
pod Waterloo (Belle Alliance). Zarówno Napoleon, jak i Wellington
250
czekali na posiłki. Półtorej godziny po rozpoczęciu bitwy Napoleon
dostrzegł na północnym wschodzie zarys maszerujących wojsk. Był
przeświadczony, że nadciąga marszałek Grouchy, co przechyliłoby sza�
lę na korzyść Francuzów. Był to jednak pruski dowódca von Bl�cher
z trzydziestoma tysiącami żołnierzy. Napoleon nie otrzymawszy re�
zerw, wysłał na śmierć swoją  wierną gwardię".
wystarczyło rzucić do boju Gwardię ekspertów [...] -
w oryginale: il a suffi de faire donner la Garde des experts. Przechwyce�
nie fragmentu z wiersza L'expiation Victora Hugo: L'homme inquiet/
Sentit que la bataille entre ses mains pliait./ DerriŁre un mamelon la garde
�tait mass�e,/ La garde, espoir supreme et supreme pens�e!/ - Allons!
faites donner la garde, cńa-t-il! - [...]. Debord przechwytuje Hugo
jeszcze raz, również z wyraz
ną intencją parodystyczną, w filmie In
girum mus nocte et consumimur igni (1978): � misere, � douleur, Pans
tremble! (O nędzy, o bólu, Paryż drży!).
XVI
jeden z nielicznych wówczas niemieckich internacjo�
nalistów [...] - Karl Liebknecht (1871-1919).
pro situs - członkowie Międzynarodówki Sytuacjonistycznej określa�
li tym mianem swoich bezkrytycznych wielbicieli, których szeregi po
1968 roku szybko pęczniały. Prosytuacjoniści nieudolnie naśladowali
sytuacjonistyczny styl wypowiedzi, prześcigali się w szermowaniu pło�
miennymi sloganami rewolucyjnymi lub też podejmowali pseudoteore-
tyczne próby wzbogacenia sytuacjonistycznej krytyki społecznej o te
elementy, których jej dotychczas okrutnie brakowało, to znaczy prowa�
dzili bez końca bizantyjskie spory, nikogo, poza owym znakomitym
środowiskiem, nie obchodzące. Debord, opisując tę nową  francuską
chorobę", pisał:  wszyscy deklarują, że w pełni popierają MS; i nic in�
nego nie potrafią. Są coraz liczniejsi, ale niczym się między sobą nie
różnią: kto czytał lub spotkał jednego z nich, przeczytał i spotkał
wszystkich. Są znamiennym produktem aktualnego okresu historycz�
nego, ale sami w najmniejszym stopniu nie wpływają na historię". Zja�
wisko to było jednym z powodów, które w 1971 roku skłoniły Deborda
do rozwiązania Międzynarodówki Sytuacjonistycznej, aby nie prze�
kształciła się w  przedmiot kontemplacji" coraz szerszego  sektora
prorewolucyjnej niemocy", innymi słowy, w uświęconą,  muzealną"
awangardę.
251
XVII
Konie z Marły - dzieło Guillaume'a Coustou, które od 1795 roku
zdobiło wylot Champs-Elys�es na placu Zgody. Obecnie znajduje się
tam replika, w 1984 roku posągi przeniesiono do Luwru.
posągów armii przemysłowej pierwszego cesarza - na
temat terakotowej armii z grobowca cesarza Shi Huangdi Debord wy�
powie się jeszcze raz, w książce �Cette mauvaise r�putation... (Paris
1993, s. 88):  cała ta elita znawców nie potrafi nawet zauważyć, iż owe
posągi to zwykłe fałszerstwo, szyte grubymi nićmi, oczywiste, nie�
wątpliwe. Wyklucza je choćby sama historia form, albowiem to �staro-
żytne wykopalisko zakłada uprzednie istnienie posągów stalinowskich
i nazistowskich (skądinąd identycznych) zaprezentowanych w 1937 ro�
ku na wystawie światowej, skrajnie uproszczone przedstawienia Azja�
tów w twórczości Gauguina, amerykański komiks z lat trzydziestych
(Dick Trący); przede wszystkim jednak zakłada techniki unicestwiania
rozumu wdrożone przez nowoczesne systemy totalitarne, a także po�
wszechną tępotę jako rezultat spektakularnego zarządzania wszystkimi
dziedzinami wiedzy, zwłaszcza w stadium �spektakularnosci zintegro�
wanej ".
XVIII
Potere Due - zob. s. 249, przypis do par. VIII.
Abu Dżi had- ojciec świętej wojny, właśc. Chalil Ibrahim Maham-
mad el-Wazir, prawa ręka Jasera Arafata, dowódca wojskowy OWP.
Zamordowany przez agentów Mosadu w Tunezji w kwietniu 1985 roku.
w Bolonii wysadzono w powietrze dworzec [...]-drugie�
go sierpnia 1980 roku w zamachu bombowym na dworzec kolejowy
w Bolonii dokonanym przez włoską skrajną prawicę (prawdopodobnie
powiązaną z tajnymi służbami) zginęły osiemdziesiąt cztery osoby,
a sto osiemdziesiąt sześć zostało rannych.
 szaleni zabójcy z Brabancji" - tueurs fous du Brabante. Mia�
nem tym media ochrzciły doskonale uzbrojonych  nieznanych spraw�
ców", którzy w latach osiemdziesiątych napadali na belgijskie super�
markety, rabowali niewielkie sumy, zabijając za każdym razem kilka
 przypadkowych" ofiar. Niektóre fakty zdawały się jednak wskazywać
na to, że owi sprawcy byli członkami ultraprawicowego ugrupowania,
a w ich morderczym szaleństwie była jednak metoda.
252
pirata powracającego z morza [...]- aluzja do Requiem Ro�
berta Louisa Stevensona (home is the pirate, home from the sea).
złodzieja, który nie potrzebuje już kraść-Debord, jak to
wyjaśnił Malcolmowi Imriemu, angielskiemu tłumaczowi swojej książ�
ki, miał tu na myśli Francisa Besse'a, jednego ze wspólników Jacques'a
Mesrine'a (francuskiego wroga publicznego numer jeden, który ucie�
kał z najpilniej strzeżonych więzień zarówno we Francji, jak i w Ame�
ryce Północnej). Mesrine zginął w policyjnej zasadzce drugiego paz
�
dziernika 1979 roku, a Bessę przepadł bez śladu. W tym samym roku
książkę Mesrine'a, L'instinct de mort, opublikowało wydawnictwo
Gerarda Leboviciego, Champ Libre.
klęskę sabotażu [...]- dziesiątego lipca 1985 roku komandosi
z francuskiego wywiadu DGSE zatopili statek Rainbow Warrior organi�
zacji Greenpeace, która protestowała przeciw francuskim próbom ją�
drowym na atolu Mururoa. Zginął fotograf znajdujący się wówczas na
pokładzie statku. Wybuchł międzynarodowy skandal, a francuski rząd
musiał w końcu przyznać się do popełnienia tego zamachu.
XX
inteligencja (intelligence) - gra słów. Francuskie słowo intelli�
gence oznacza nie tylko  inteligencję", ale również wywiad (na przy�
kład services d'intelligence to służby wywiadowcze).
zdołały już obalić premiera - aluzja do dymisji Harolda Wil�
sona piątego kwietnia 1976 roku, trzy lata przed wygaśnięciem manda�
tu.
XXII
 Sądzę, iż ta tajemnica [...] �czego dotychczas nigdy
jeszcze nie było" - cytat z Zabójstwa przy rue Morgue Edgara
Allana Poego (tłum. Stanisław Wyrzykowski, w: Opowieści nieprawdo�
podobne, Warszawa 1996, s. 79).
XXV
La chop e du croissant - kawiarnia, w której trzydziestego
pierwszego lipca 1914 roku Raoul Villain zastrzelił Jeana Jauresa,
przywódcę Francuskiej Partii Socjalistycznej i główną postać II Mię�
dzynarodówki.
253
XXVI
 Taki już los ludzkich rodów,jak losy nietrwałych liś-
c i" - cytat z Iliady Homera (tłum. Kazimiera Jeżewska, Wrocław 1986,
s. 146).
XXVII
 Z ich grona [...] nikt by nie przypuścił, że staną po
stronie oligarchów" - cytat z Wojny peloponeskiej Tukidydesa
(tłum. Kazimierz Kumaniecki, Warszawa 1988, s. 492).
XXVIII
pewnego meksykańskiego placu [...]-Plaza de las Tres Cul�
turas, gdzie drugiego paz
dziernika 1968 roku wojsko krwawo stłumiło
protesty studenckie, zabijając kilkaset osób.
 Rzymu nie ma już w Rzymie" - Debord cytuje człon śred�
niówkowy jednego z wersów tragedii Sertorius Pierre'a Corneille'a
(Rome n'estplus dans Rome, elle est toute ou je suis - akt III, scena 1).
Skądinąd jest to motyw zaczerpnięty od Janusa Vitalisa, polskim czy�
telnikom znany z wiersza Mikołaja Sępa Szarzyńskiego Epitafium Rzy�
mowi ( Ty, co Rzym wpośród Rzyma chcąc baczyć, pielgrzymie,/
A wżdy baczyć nie możesz w samym Rzyma Rzymie [...]").
 Czołem, panowie artyści! Wybaczcie, jeśli się mylę"
- w oryginale: Salut, les artistes! Tant pis sije me trompe. W pierwotnej
wersji odzywka ta brzmiała: Salut, les Hommes! [...], czyli:  Czołem, pa�
nowie! [...]" i święciła tryumfy w latach dwudziestych, kiedy kobiety
z upodobaniem obcinały się  na chłopczycę".
hrabia Lautrćamont - literacki pseudonim Isidore'a Luciena
Ducasse'a (1846-1870), autora Pieśni Maldorora oraz Poezji (por.
s. 244, pierwszy przypis do par. 200 i s. 246, przypis do par. 207 Społe�
czeństwa spektaklu); Augustę Macquet (1813-1886) - jeden ze
współpracowników literackich Dumasa ojca (1802-1870); �mile
Erckmann (1822-1899) i Alexandre Chatrian (1826-1890) two�
rzyli przez ponad czterdzieści lat spółkę autorską, publikując wiele po�
wieści i sztuk teatralnych, które podpisywali Erckmann-Chatrian;
Censi er-Daubenton to paryska stacja metra (przy czym Louis
Jean Marie Daubenton to osiemnastowieczny przyrodnik francuski,
Censier zaś to nazwa jednej z ulic paryskiej V dzielnicy);
254
XXIX
 stosunek społeczny między osobami" - por. s. 221, przypis
do par. 4 Społeczeństwa spektaklu.
XXX
kto rywalizuje z Sandozem [...]-w 1986 roku pożar w zakła�
dach koncernu chemicznego Sandoz z Bazylei  wzbogacił" rzekę Ren,
z
ródło wody pitnej dla kilkudziesięciu milionów ludzi, trzydziestoma
tonami toksycznych substancji (związkami fosforu i rtęci).
 bezpowrotnie utraciło swój pozór niewinności" -
w oryginale: Son air d'innocence ne reviendra plus. Debord cytuje tu sa�
mego siebie (zdanie z filmu In girum mus nocte et consumimur igni zre�
alizowanego w 1978 roku).
XXXI
 Nasze czyny [...]na nikogo czekać nie będą" - cytat z Wy�
roczni podręcznej Baltasara Graci�na (tłum. Stanisław A
oś, Lublin
1997, s. 163).
SPIS RZECZY
Guy Debord - teoretyk przeklęty (Mateusz Kwaterko) 5
SPOA
ECZEC
STWO SPEKTAKLU (1967) 31
Rozdział I
Kulminacja oddzielenia 33
Rozdział II
Towar jako spektakl 45
Rozdział III
Jedność i podział w obrębie pozoru 53
Rozdział IV
Proletariat jako podmiot i jako przedstawienie 63
Rozdział V
Czas i historia 97
Rozdział VI
Czas spektakularny 110
Rozdział VII
Zagospodarowanie terytorium 117
Rozdział VIII
Negacja i konsumpcja w kulturze 124
Rozdział IX
Zmaterializowana ideologia 140
ROZWAŻANIA O SPOA
ECZEC
STWIE SPEKTAKLU (1988) . 145
Od tłumacza 215
BIBLIOTEKA
MYŚLI
WSPÓA
CZESNEJ
Tytuły roku 2006
Zygmunt Bauman
Globalizacja
Guy Debord
Społeczeństwo spektaklu
oraz
Rozważania o społeczeństwie spektaklu
Douwe Draaisma
Dlaczego życie płynie szybciej, gdy się starzejemy
O pamięci autobiograficznej
Doreen Kimura
Płeć i poznanie
Sheldon Krimsky
Nauka skorumpowana?
O niejasnych związkach nauki i biznesu
Anne Moir
David Jessel
Płeć mózgu
O prawdziwej różnicy między mężczyzną a kobietą


Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
wd2 3 żwyność a potrzeby społeczne
społeczne ruchy antyglobalizacyjne
3 wplyw spoleczny
wykłady Filozofia społeczna
opiekun w domu pomocy spolecznej46[04] o1 04 n
przemiany spoleczno gospodarcze na ziemiach polskic (2)
WYKSZTAŁCENIE JAKO CZYNNIK WŁĄCZANIA I WYŁĄCZANIA SPOŁECZNEGO

więcej podobnych podstron