T. Biesaga SDB, Norma moralności w etyce czci dla życia Alberta Schweitzera i w etyce
godziwego życia Tadeusza Kotarbińskiego, w: Logos i Ethos 2(9) 2000, s. 3-22
Tadeusz Biesaga SDB
NORMA MORALNOŚCI W ETYCE CZCI DLA ŻYCIA ALBERTA
SCHWEITZERA I W ETYCE GODZIWEGO ŻYCIA TADEUSZA
KOTARBICSKIEGO
1.Norma moralności w etyce czci dla życia Alberta Schweitzera
1.1.Konieczność znalezienia normy moralności
Według Alberta Schweitzera wszyscy wielcy filozofowie, którzy zajmowali się etyką
poszukiwali nie tyle norm szczegółowych, lecz normy moralności pozwalającej odróżnić
dobro od zła. W każdym trudzie myślowym, w którym chodzi o etykę pisał on wyraznie
lub mniej wyraznie tkwi poszukiwanie podstawowej zasady moralnej, w sobie samej
mającej uzasadnienie i łączącej w sobie całość wszystkich moralnych postulatów 1. Etyki nie
da się rozwijać bez znalezienia kryterium moralności. Problem etyczny stwierdzał on jest
zatem problemem podstawowej zasady moralnej (...). Myślenie winno zatem skierować swą
uwagę na podstawową zasadę moralności. Samo zestawienie cnót i obowiązków brzmi tak,
jakby ktoś brzdąkał na fortepianie i myślał, że gra 2.
Poszukiwaniem takiej normy moralności zajmuje się jego zdaniem nie tylko filozofia,
ale każda wielka religia. W obu dziedzinach szuka się tego samego. Podstawowa zasada
moralności rozbłysła zarówno w głębokich wypowiedziach moralnych [etycznych myślicieli
dod. TB] jak w błogosławieństwach Jezusa 3. Jego zdaniem odkryciu tej zasady służy
przeżycie intuicyjne a szczególnie mistyczne.
Na pytanie czy normę moralności już okryto A. Schweitzer odpowiada negatywnie.
Nigdy nie udało się wszakże pisze on tej zasady sformułować. Wydobywano tylko na
1
Albert Schweitzer, Pozycja etyki, w: Ija Lazari-Pawłowska, Schweitzer, Warszawa 1976, s. 175. Tekst
oryginalny zatytułowany: Das ethische Problem, znajduje się jako III rozdział w: A. Schweitzer, Kultur und
Ethik. Kulturphilosophie, I-II Teil, München 1960, s. 114-121.
2
Tamże, s. 176.
3
Tamże, s. 177.
1
T. Biesaga SDB, Norma moralności w etyce czci dla życia Alberta Schweitzera i w etyce
godziwego życia Tadeusza Kotarbińskiego, w: Logos i Ethos 2(9) 2000, s. 3-22
jaw jej elementy i przedstawiano je jako całość, póki trudności, które się w związku z tym
wyłaniały, nie zniszczyły iluzji 4. Posługiwanie się w kulturze fragmentami podstawowej
zasady moralnej doprowadziło do chaosu głoszonych poglądów etycznych i upadku kultury
zachodniej. Dla przezwyciężenia tego kryzysu należy znalezć właściwą zasadę moralności.
Słabość dotychczasowych zasad głoszonych przez etyków, polega zdaniem Schweitzera na
tym, że były ode zbyt abstrakcyjne i nie oddziaływa na przeżycia człowieka. Prawdziwa
podstawowa zasada etyczna pisze on przy całej swej ogólności musi być czymś ogromnie
elementarnym i wewnętrznie przeżytym, czymś, co człowieka, jeśli już raz w nim się
zrodzi, nie opuszcza, co w naturalny sposób ingeruje we wszelkie jego refleksje, (...) i
ustawicznie prowokuje do konfrontacji z rzeczywistością 5.
1.2.Krytyka dotychczasowych prób uzasadniania normy moralności
Mimo, że A. Schweitzer podejmuje ostrą krytykę dotychczasowej kultury i filozofii, to
jednak również wiele z niej przejmuje. Sądzi on, że filozofia zachodnia a szczególnie
pokartezjańska, odwołująca się w punkcie wyjścia do czystej myśli, do czystej abstrakcji
rodziła zawsze tylko nietrwałe fragmenty rysującego się przed nią światopoglądu 6.
Skutkiem tego fragmentaryzmu znalezliśmy się w światopoglądowej, a tym samym i
kulturowej próżni 7.
Podziela on pogląd filozofii nowożytnej negującej celowość w świecie, w ludzkiej
naturze i dostrzega, że w konsekwencji nie da się już uzasadnić sensu świata. Jeśli brać
świat takim, jaki jest stwierdza nie sposób przypisać mu jakiegoś sensu w świetle którego
4
Tamże, s. 175.
5
Tamże, s. 178. Na tej podstawie I. Lazari-Pawłowska twierdzi, że A. Schweitzerowi nie tyle chodziło o
naczelną zasadę systemu etycznego, lecz o określoną postawę życiową, o zasadnicze psychiczne nastawienie
wobec wszystkich istot żywych. Ija Lazari-Pawłowska, Etyka czci dla życia, w: Etyka. Pisma wybrane, Wrocław,
Warszawa, Kraków 1992, s. 389.
6
A. Schweitzer, Światopogląd a koncepcja życia, w: Ija. Lazari-Pawłowska, Schweitzer, jw., s. 158.
Fragment z: Schweitzer, Kultur und Ethik, jw., Vorrede, s. 81-97.
7
Tamże.
2
T. Biesaga SDB, Norma moralności w etyce czci dla życia Alberta Schweitzera i w etyce
godziwego życia Tadeusza Kotarbińskiego, w: Logos i Ethos 2(9) 2000, s. 3-22
sensowne stają się również działania człowieka i ludzkości. Nie można uzasadnić ani
afirmacji życia i świata, ani etyki w oparciu o to, co może orzec o świecie nasze poznanie8.
Życie istot na naszej planecie jego zdaniem nie ma żadnego zabezpieczenia i nic nie
gwarantuje, że nie padnie ono wkrótce ofiarą jakieś kosmicznej katastrofy. Nie da się odkryć
całościowej celowości naszej planety, a tym bardziej całego kosmosu.
Takiej celowości czy sensu nie znajdujemy również obserwując przyrodę. Przyroda
jest piękna i wspaniała, gdy się jej przyglądać z wierzchu, ale wystarczy zagłębić się w jej
mechanizm, aby człowieka ogarnęła groza. Jej okrucieństwo jest tak straszne! Najbardziej
cenne życie pada ofiarną najniższego. (...) Przyroda każe istotom żywym popełniać
najpotworniejsze zbrodnie 9. Jest ona terenem walki jednych przeciw drugim. Budzi ona
grozę, gdyż jedno życie niszczy drugie. Człowiek również dla swego przetrwania łatwo może
się poddać temu mechanizmowi niszcząc rośliny, zwierzęta i coraz bardziej tracąc wrażliwość
na życie. Należy więc znalezć taką zasadę, przez którą moglibyśmy przeciwstawić się temu
barbarzyństwu. Nie da się jej oprzeć na prawach przyrody, na dotychczasowej wiedzy nauk
ścisłych. Jeśli nie da się wyprowadzić sensu życia z sensu świata, to może należy zdaniem
Schweitzera iść odwrotnie: znalezć bezpośrednio sens życia i nadać go światu i przyrodzie.
1.3.Punkt wyjścia filozofii i odkrycie zasady etyki czci dla życia
W tym celu A. Schweitzer proponuje przekształcenie kartezjańskiego punku wyjścia
filozofii. Jego zdaniem wybrana arbitralnie, abstrakcyjna zasada Kartezjusza: Myślę, więc
jestem nie znajduje dojścia do etyki i daje martwy pogląd na świat i życie 10. W jej miejsce
formułuje on swoją zasadę, która stawia u podstaw filozofii a szczególnie etyki.
Prawdziwa filozofia pisze on musi wychodzić z najbardziej bezpośredniego i najdalej
8
Tamże, s. 162.
9
A. Schweitzer, Strassburger Predigten, München 1966, s. 130, za: Lazari-PawÅ‚owska, Etyka czci dla
życia, jw., s. 385.
10
A. Schweitzer, Etyka czci dla życia, w: Ija Lazari-Pawłowska, Schweitzer, jw., s. 183. Jest to rozdz. XXI:
Die Ethik der Ehrfurcht vor dem Leben, w: Schweitzer, Kultur und Ethik, jw., s. 328-353.
3
T. Biesaga SDB, Norma moralności w etyce czci dla życia Alberta Schweitzera i w etyce
godziwego życia Tadeusza Kotarbińskiego, w: Logos i Ethos 2(9) 2000, s. 3-22
sięgającego faktu świadomości: Jestem życiem, które pragnie żyć, pośród życia, które
pragnie żyć. Nie jest to wyspekulowane prawo. Trwa obecne we mnie dzień za dniem,
godzina za godziną. W każdej chwili refleksji staje na nowo przede mną. (...) Wyrasta z niego
wiecznie żywy pogląd na świat i życie, obejmujący wszystkie fakty bytu. Wyrasta z niego
mistyka etycznego jednoczenia siÄ™ z bytem 11.
W genezie tej zasady A. Schweitzer będzie się powoływał zarówno na swoje moralne
przeżycia dotyczące świata zewnętrznego, które można określić jako mistyczne przeżycia
przyrody, jak i przeżycia swego świata wewnętrznego, w którym pojawia się cześć dla swego
życia i odpowiedzialność za życie w ogóle. Mimo, iż wielokrotnie będzie powtarzał, że do tej
zasady dochodzi się przez otwarte myślenie, to jednak bliższe jego stanowiska jak
zauważyła I. Lazari-Pawłowska jest stwierdzenie w swej autobiografii, że zasadnicze
prawdy odkrywamy nie przez poznanie świata (Erkennen), lecz przez jego doznanie
(Erleben) 12.
Wyprowadzenie tej zasady nie wynika wiec z jego filozoficznej spekulacji, z jakiegoÅ›
rozumowania czy wiedzy naukowej, ale z jego etycznego przeżycia, doznania, odczucia,
którego przedmiotem jest życie. Doświadczenie takie można określić jako specyficzną
mistykę etyczną. Odczuwać cześć dla wszystkiego, co jest życiem, współdoznawać ze
wszystkim, co jest życiem: oto początek i podstawa wszelkiej moralności. Kto raz
doświadczył i doświadcza nadal (...) staje się moralną osobowością. Nosi moralność w sobie,
nie może jej utracić, wciąż ją w sobie rozwija. Kto tego nie doświadczył, ma moralność tylko
wyuczoną, nie przyswojoną na własność, nie zakorzenioną w sobie, która łatwo od niego
odpadnie 13.
Taką afirmację i część dla życia odkrywamy zdaniem Schweitzera bezpośrednio w
11
Tamże.
12
Lazari-Pawłowska, Etyka czci dla życia, jw., s. 386. A. Schweitzer, Aus meinem Leben und Denken,
Leipzig 1932, s. 174.
13
Schweitzer, Strassburger Predigten, jw., s. 124.
4
T. Biesaga SDB, Norma moralności w etyce czci dla życia Alberta Schweitzera i w etyce
godziwego życia Tadeusza Kotarbińskiego, w: Logos i Ethos 2(9) 2000, s. 3-22
sobie, w naszej woli życia 14. W nas samych znajdujemy pierwotne pragnienie dane nam w
woli życia. Wola życia zwrócona do siebie samej, jak również do podobnych pragnień życia w
świecie, pozostaje wierna i konsekwentna temu praimpulsowi woli życia i w stosunku do
własnego życia i wszelkich otaczających ją przejawów woli życia, przybiera postawę czci dla
życia (veneratio vitae)15. Sens tego życia i właściwą postawę wobec niego nie odkrywamy z
poznania świata, lecz wprost z zetknięcia się z życiem. Moje życie w sobie samym zawiera
swój sens. Polega on na tym, że żyję najwyższą ideą, która występuje w mojej woli życia, ideą
czci dla życia 16. Część dla mojego życia nie jest ujęta egotycznie, lecz rozszerza się
nieskończenie na wszystko co żyje. Cześć dla życia dokonuje się na zasadzie
współprzeżywania stanów życia z innymi istotami żywymi, współdoznawania cierpienia czy
radości, współczucia, wpisane w nią są uczucia miłości, miłosierdzia i wszelkie cenne uczucia
entuzjazmu 17. Ujawniona w naszej woli życia tęsknota za jego wzmocnieniem i lęk przed
jego uszczupleniem przez cierpienie czy śmierć rozciągamy na wszystko, co żyje.
W nieskończenie rozszerzonej odpowiedzialności za wszystko co żyje stajemy się
dopiero istotą moralną. Nadając głębszą interpretację poświeceniu się dla życia Schweitzer
stwierdza, że w tym akcie moja skończona wola życia przeżywa jednoczenie się z wolą
nieskończoną, w której wszelkie życie jest jednością 18. W doświadczeniu czci dla życia
zawierają się jego zdaniem intuicje i tęsknoty wszelkiej głębokiej religijności 19.
1.4.Istota moralności według etyki czci dla życia
Cześć dla życia pisze A. Schweitzer wskazuje podstawową zasadę moralności, która
głosi, że dobrem jest utrzymywanie, wspomaganie i pomnażanie życia, zaś niszczenie,
14
Schweitzer, Światopogląd a koncepcja życia, jw., s. 163.
15
Tamże, s. 166.
16
Tamże.
17
Schweitzer, Etyka czci dla życia, jw., s. 186.
18
Tamże, s. 187.
19
Tamże.
5
T. Biesaga SDB, Norma moralności w etyce czci dla życia Alberta Schweitzera i w etyce
godziwego życia Tadeusza Kotarbińskiego, w: Logos i Ethos 2(9) 2000, s. 3-22
ograniczanie i działanie na szkodę życia jest złe 20. Istotą dobra jest: utrzymywać życie,
sprzyjać życiu, pomagać życiu rozwinąć swe najwyższe wartości. Istotą zła jest: unicestwiać
życie, szkodzić życiu, hamować rozwój życia 21. Cześć dla życia nazwie najwyższą instancją
rozstrzygającą o dobru i złu22. Określi ją jako zasadą bezwzględną, absolutną, która
przeciwstawia się wszelkiej etyce kompromisowej. Etyka czci dla życia nie uznaje etyki
względnej. Jako dobre każe traktować tylko zachowanie i krzewienie życia. Wszelkie
niszczenie i szkodzenie życiu, w jakichkolwiek okolicznościach by następowało, określa
jako zło 23. Kiedy ratujemy dżdżownicę, która się zabłąkała i może zginać podeptana, lub
owada, który wpadł do kałuży i może się utopić realizujemy normę czci dla życia. Rolnik,
który wracając z pola dla kaprysu zrywa polny kwiat łamie tę zasadę.
1.5.Cześć dla życia a godność osoby
Etyka afirmacji życia, czy czci dla życia (veneratio vitae) zrodziła się jako protest
przeciwko kulturze technicznej, utylitarnej, w której człowiek utracił więz z przyrodą i jako
jej absolutny władca rozpoczął dzieło niszczenia. Z tego też względu jest ona inspiracją dla
postaw i ruchów filoanimalistycznych czy ekologicznych. Jest ona i przez to atrakcyjna, że
wprost w swym sformułowaniu normy moralności zdaje się obejmować zarówno osoby jak i
wszystkie istoty żywe. Niemniej etyka ta wyrasta ze swej epoki, niesie związane z nią
ograniczenia i do tego nie oddaje istoty moralności jako specyficznej rzeczywistości świata
osób.
Przede wszystkim trudno jest określić czym jest owa etyczna mistyka życia, z której A.
Schweitzer wyprowadza swÄ… normÄ™ etycznÄ…. Zapewne wiele sugestii znajdujemy w jego
20
Schweitzer, Światopogląd a koncepcja życia, jw., s. 166.
21
A. Schweitzer, Problem etyki w wyższym stadium rozwoju ludzkiego myślenia, w: Lazari-Pawłowska,
Schweitzer, jw., s. 232. Przemówienie wygłoszone 20.X.1952 w Academie des Sciences Morales et Politiques w
Paryżu, zamieszczone w: A. Schweitzer, Ausgewählte Werke in fünf Bänden, t. V, s. 143-159
22
Schweitzer, Etyka czci dla życia, jw., s. 196.
23
Tamże, s. 192.
6
T. Biesaga SDB, Norma moralności w etyce czci dla życia Alberta Schweitzera i w etyce
godziwego życia Tadeusza Kotarbińskiego, w: Logos i Ethos 2(9) 2000, s. 3-22
wielkiej wrażliwości względem wszelkiego cierpienia, potwierdzonej jego poświęceniem
dla chorych w Afryce24. Jego mistyczne przeżycia przyrody, a szczególnie opisywane przez
niego samego przeżycie podczas wyprawy w buszu afrykańskim na rzece Ogowe, kiedy to
mijając przy zachodzie słońca stado hipopotamów po raz pierwszy odkrył poszukiwane przez
siebie określenie czci dla życia , mimo swej głębi, trudno uznać za podstawę uzasadniająca
kryterium tego, co dobre i złe moralnie. W jego pismach widać, że podzielał on sceptycyzm
swej epoki. Stąd rodzi się pytanie czy przezwyciężył ten sceptycyzm wprowadzając w
miejsce kartezjańskiego rozumu mistyczne przeżycie życia. Jego sympatia dla filozofii
odwołującej się do przeżyć, do woli życia zbliża go do nurtów witalistycznych i
emotywistycznych. Sam zdawał sobie sprawę, że u podstaw swej etyki odwołuje się do
pewnych irracjonalnych doznań. Wszelkie cenne przekonanie napisze jest irracjonalne i
ma charakter entuzjastyczny, ponieważ nie może pochodzić z poznania świata, ale rodzi się
z refleksyjnego przeżywania woli życia, w którym wykraczamy ponad wszelkie poznawanie
świata 25.
Tak więc pytanie o uzasadnienie mistycyzmu witalistycznego i powstałego na tej drodze
entuzjazmu czy wiary w odnowÄ™ ducha jest bez odpowiedzi. W zwiÄ…zku z tym budzi
wątpliwości cały program uratowania etyki i kultury, w której Schweitzer zgodnie z
mentalnością swej epoki proponuje zastąpić mistykę Boga mistyką życia. Zastąpienie
mistyki Boga czy mistyki osoby mistyką życia nie tylko nie jest lepszą podstawą dla etyki,
ale może prowadzić do zatracenia specyficznych a więc istotnych cech humanizmu, które
odkrywamy w oparciu o godność osoby jako osoby.
Już Towarzystwo Przyjaciół A. Schweitzera musiało zawęzić określenie cześć dla życia
podejmując w swym programie propagowanie etyki czci dla istot żywych . Zdaniem I.
24
Zob. Ilse Kleberger, Albert Schweitzer: das Symbol und der Mensch, Berlin - München 1993.
25
Schweitzer, Światopogląd a koncepcja życia, jw., s. 168.
7
T. Biesaga SDB, Norma moralności w etyce czci dla życia Alberta Schweitzera i w etyce
godziwego życia Tadeusza Kotarbińskiego, w: Logos i Ethos 2(9) 2000, s. 3-22
Lazari-Pawłowskiej przez odwołanie się do czci dla życia nie da się uzasadnić norm
specyficznych dla ludzi np. aby ludzie zachowywali się rzetelnie, prawdomówne i aby byli
wierni sobie. Jeśli chodzi o te normy moralne, należy się odwołać do poczucia własnej
godności 26. Tak więc cześć dla życia nie nadaje się na kryterium dobra moralnego, gdyż z
jednej strony pomija nasze etyczne odniesienie do przyrody martwej, z drugiej paraliżuje
nasze zachowanie względem przyrody ożywionej oraz pomija moralne zachowania
specyficzne dla świata osób.
Okazuje się więc, że podstawowy w etyce A. Schweitzera termin życie , w swym
zakresie i treści nie jest bliżej określony. Te wypowiedzi, w których traktuje się życie jako silę
czy energię wychodzącą z prazródła i do prazródła powracającą sugerują jakieś witalistyczne,
energetyczne pojmowanie życia i w tym również życia człowieka. Dlaczego tego rodzaju
mistycyzm witalistystyczny miałby być podstawą życia duchowego i moralnego człowieka,
trudno powiedzieć. Dlaczego takie życie wymaga czci, jeśli samo jest energią i samo zmierza
do prazródła, też nie wiadomo. Jeśli pierwotną treść oddawania czci komuś czy czemuś
zaczerpniemy ze sformułowania: oddawanie czci Bogu , to oczywiście oddawanie takiej
samej czci życiu, czy istocie żywej, byłoby jakimś aktem bałwochwalstwa.
Zasada czci dla życia nie da się też przełożyć na jakieś normy szczegółowe. Zabrania
ona bowiem jakiegokolwiek szkodzenia wszystkiemu co żywe. Nie jest możliwa jej
realizacja. Mimo, że A. Schweitzer odcinał się od hierarchizacji istot żywych, to jednak
konsekwentnie nie stanął na stanowisku co zdaje się sugerować ta zasada zrównania
życia człowieka z życiem owada. W rozstrzygnięciach szczegółowych wprowadzał więc z
powrotem wyrzuconą przez siebie hierarchię. Wydaje się pisze I. Lazari-Pawłowska że
Schweitzer sam pewną stałą hierarchizację posiadał. Nie do pomyślenia było przecież, aby
kiedykolwiek konflikt miedzy utrzymaniem życia człowieka a utrzymaniem życia zwierzęcia
26
Lazari-Pawłowska, Etyka czci dla życia, jw., s. 390.
8
T. Biesaga SDB, Norma moralności w etyce czci dla życia Alberta Schweitzera i w etyce
godziwego życia Tadeusza Kotarbińskiego, w: Logos i Ethos 2(9) 2000, s. 3-22
rozstrzygnął inaczej niż na rzecz człowieka. Sądzę pisze dalej że dałaby się znalezć u
niego również stała hierarchizacja odnosząca się do świata zwierząt 27.
Można więc pytać czemu służy propagowany przez A. Schweitzera sentymentalizm
moralny, w którym mamy wyrzuty sumienia i cierpimy nad niechcąco nadepniętą dżdżownicą
czy utopionym w kałuży komarem, a nie mamy norm chroniących godność osoby jako osoby.
Czy czymś słusznym jest ów sentymentalizm cierpiętniczy, w którym nie możemy mieć
czystego sumienia (czyste sumienie to zdaniem Schweitzera wymysł szatana), gdyż
codziennie szkodzimy życiu. Czy nie jest ułudą przeżywanie satysfakcji moralnej, a nawet
religijnej z uratowania owada, który wpadł do kałuży. Wydaje się, że bez właściwej hierarchii
bytów, czy hierarchii wartości nie da się określić obowiązków moralnych. Moralność jest
specyficzną rzeczywistością świata osób i nie można jej znalezć wśród roślin czy zwierząt.
Normy formułowane w oparciu o kategorię życia są normami pozamoralnymi. Można
najwyżej pomieszać pseudoobowiązki z właściwymi zobowiązaniami moralnymi. D. von
Hildebrand odróżniając w swej aksjologii, to co jest dla nas kategorycznym, moralnym
zobowiązaniem, od tego, co jest jedynie moralnym zaproszeniem, przestrzegał przed
zwalnianiem się z pierwszych zobowiązań na rzecz drugich28. W ten sposób bowiem np.
kapitalista wyzyskuje swoich pracowników (nie zauważając kategorycznych zobowiązań
moralnych do uczciwej, sprawiedliwej zapłaty) i przekazuje równocześnie duże sumy na
schroniska dla zwierzÄ…t (zaspakajajÄ…c przez takie zobowiÄ…zania zapraszajÄ…ce swoje uczucia
moralne).
Powstaje pytanie czy przeżywanie współczucia czy współcierpienia z roślinami i
zwierzętami pozwała nam odkryć nasze podstawowe obowiązki moralne względem ludzi
głodujących czy cierpiących, czy też te drugie zasłania, wtedy kiedy troska o zwierzęta
27
Tamże, s. 398.
28
Dietrich von Hildebrand, Moralia. Gesammelte Werke IX, Regensburg 1980, cz. III, rozdz. 38-41:
Sittlich obligatorische und sittlich verdienstliche Handlungen, s. 407-444.
9
T. Biesaga SDB, Norma moralności w etyce czci dla życia Alberta Schweitzera i w etyce
godziwego życia Tadeusza Kotarbińskiego, w: Logos i Ethos 2(9) 2000, s. 3-22
absorbuje nas i zaspakaja nasze subiektywne, emocjonalne poczucia moralne. Gdyby siÄ™
nawet tak nie działo, to dziwne byłoby to, że dopiero przez współczucie dla owada
dochodzimy do współczucia dla człowieka. Ujawnia się w tym wyrazny brak doświadczenia
aksjologicznego drugiego człowieka, osoby jako osoby. Nasza odpowiedz na wartość, nasza
afirmacja musi być zgodna czyli współgrać z naturą, treścią wartości której dotyczy. Inaczej
mamy do czynienia z zafałszowaniem aktów poznania i nadbudowanych na nich aktów
afirmacji tego, co w swej specyficzności winno być odkryte i afirmowane. Etyka czci dla
życia zdaje się nie dostrzegać wsobnej, nieutylitarnej wartości osoby i stąd nie potrafi
dotrzeć do zródeł moralności.
Etyka ta wszędzie dostrzega cierpienie w przyrodzie i cały swój program etyczny i
duchowy formułuje jako walkę z cierpieniem. Nie podaje jednak uzasadnienia dla tego
zaangażowania, a tym bardziej entuzjazmu i wiary którą się kieruje. Jeśli bowiem
sentymentalnie rozczulimy się nad cierpieniem istot żywych, a nie znajdziemy uzasadnionego
sensu takiego życia, to może łatwo zrodzić się myśl, czy nie zgasić tego cierpienia świata
wraz z jego życiem na zawsze. Skutek byłby taki sam: wraz ż życiem znikłoby i cierpienie.
Sentymentalizm we współczuciu bez obiektywnych, racjonalnych uzasadnień sensu życia
może zarówno zwalczać cierpienie jak i sprzyjać postawom proeutanatycznych. Nie widząc
głębszego sensu życia poza naszą bezskuteczną walką z cierpieniem zbyt łatwo w oparciu o
współczucie można formułować oceny, że takie życie nie jest warte życia . Oczywiście, że
etyka czci dla życia przeciwstawia się takim postawom, ale przywołując jedynie
sentymentalne współczucie, skazuje nas niejako na bezsilność. Wbrew pozorom odrzucenie
mistyki Boga czy mistyki człowieka nie wzmacnia mistyki życia. Zostajemy w próżni.
10
T. Biesaga SDB, Norma moralności w etyce czci dla życia Alberta Schweitzera i w etyce
godziwego życia Tadeusza Kotarbińskiego, w: Logos i Ethos 2(9) 2000, s. 3-22
2.Etyka godziwego życia Tadeusza Kotarbińskiego
2.1.W poszukiwaniu normy moralności
Do zajęcia się etyką zmusiły T. Kotarbińskiego jego własne przeżycia egzystencjalne.
Szczególnie ważnym wydarzeniem było odrzucenie przez niego chrześcijańskiego,
dziecinnego poglądu na świat i utrata wiary w 15 roku życia. Utrata wiary była dla T.
Kotarbińskiego pisze o tym I. Lazari-Pawłowska doświadczeniem burzliwym i bolesnym.
Mogła jak sam stwierdza spowodować ugrzęzniecie w amoralizmie , gdyby w jego
młodzieńczym światopoglądzie obok składnika metafizycznego nie było także składnika
etycznego (...) 29. Mimo, że swoje przekonania religijnych z dzieciństwa kategorycznie
odrzucił, to jednak nie przekreślił tym samym etyki chrześcijańskiej. Sądził, że etyka miłości
blizniego może być niezależna od religii a nawet od filozofii. Po utracie światopoglądu
religijnego tym bardziej chciał zbudować światopogląd oparty o etykę. Jego poszukiwanie
niezależności metodologicznej dla etyki nie prowadziło go wprost do zanegowania
zasadniczych treści czy idei etyki chrześcijańskiej. W konfrontacji etyki utylitarystycznej z
etyką chrześcijańską, wyraznie opowiedział się za tą drugą. Jeśli kalkulację utylitarystyczną
można stosować do rzeczy i jedną sztukę złota zawsze warto poświęcić dla ocalenia
dziecięciu to nie można jej stosować do osób. Nie widać żadnych racji dlaczego człowiek
miałby poświęcić jednego dla dziesięciu, a nie odwrotnie 30. W tym względzie należy
przyznać rację etyce chrześcijańskiej, która przeciwstawia się jakoby wolno było poświęcić
mniejszą liczbę ludzi dla szczęścia większej liczby. Autor pisał o sobie we Wstępie do
Wyboru pism (1957) wraz z licznymi poszukiwaczami (...) [etyki] przeszedł przez szkołę
utylitaryzmu, lecz wkrótce został zmuszony do wysiłków na gruzach tego również kierunku,
29
Ija Lazari-Pawłowska, Etyczne wskazania Tadeusza Kotarbińskiego, w: Ija Lazari-Pawłowska, Etyka.
Pisma wybrane, jw., s. 449.
30
T. Kotarbiński, Wybór pism, t. I, Warszawa 1957, s. 184.
11
T. Biesaga SDB, Norma moralności w etyce czci dla życia Alberta Schweitzera i w etyce
godziwego życia Tadeusza Kotarbińskiego, w: Logos i Ethos 2(9) 2000, s. 3-22
nie wytrzymującego konkurencji z bliższą prawdy etycznej moralnością ewangeliczną
(rozumianą jako hasło absolutnie ofiarnego oddania się na usługi walki z cudzym
nieszczęściem) 31.
Wydaje się, że jednym z ważnych powodów z których T. Kotarbiński odrzucił religię, a
jednocześnie wiele zaczerpnął z etyki chrześcijańskiej było to, że nie mógł on pogodzić
idealnej wizji świata z dzieciństwa, ze światem z którym zetknął się w rzeczywistości. W
dzieciństwie towarzyszyło mu poczucie harmonii, ładu i celowości otaczającej go przyrody i
ludzi. Wierzył pisze I. Lazari-Pawłowska w doskonale boskie kierownictwo światem 32.
Wraz z dorastaniem, ten pięknie uporządkowany świat doznał wstrząsu. Katechizmowa
idea Opatrzności spotkała się z jej przeciwieństwem. Bliższa obserwacja przyrody, jak
również pisma nowożytnych filozofów, ujawniały jej okrutne oblicze. Nie ma w niej jakiegoś
ładu, lecz bezwzględna walka o byt. Poszczególne gatunki pisze Kotarbiński dbają o
siebie kosztem innych i niszczenie życia przez życie jest kardynalną życia zasadą 33. Należy
więc odrzucić fantazmat powszechnego, rozumnego i opiekuńczego ładu ze strony
Opatrzności czy przyrody i samemu podjąć się tego opiekuństwa. Skoro Bóg nie istnieje
komentuje to J. F. Choroszy wówczas człowiek winien przyjąć na siebie to wszystko, co
dotąd przypisywał on Bogu, winien on wziąć w swe ręce swój los. Odtąd człowiek dla
człowieka winien być opatrznością, inaczej mówiąc: spolegliwym opiekunem 34. Tak więc
podstawowy termin dla swej etyki choć Kotarbiński nigdy tego wprost nie przyznał jest
antropologiczną kopią chrześcijańskiej idei Opatrzności Bożej. Upadająca wiara w Boga nie
kończy się fatalizmem, lecz zatrzymuje się na wierze w człowieka.
Z polskich myślicieli, którzy wpłynęli na kształtowanie się poglądów etycznych T.
Kotarbińskiego można wymienić K. Twardowskiego, którego wykłady o autonomii logiki,
31
Tamże, s. 8. Zob. J. F. Choroszy, Poglądy etyczne Tadeusza Kotarbińskiego, Wrocław 1997, s. 28nn.
32
Lazari-Pawłowska, Etyczne wskazania Tadeusza Kotarbińskiego, jw., s. 449.
33
T. Kotarbiński, Medytacje o życiu godziwym, Warszawa 1986, s. 21.
34
Choroszy, Poglądy etyczne Tadeusza Kotarbińskiego, jw., s. 36.
12
T. Biesaga SDB, Norma moralności w etyce czci dla życia Alberta Schweitzera i w etyce
godziwego życia Tadeusza Kotarbińskiego, w: Logos i Ethos 2(9) 2000, s. 3-22
estetyki i etyki zachwiały wiarę Kotarbińskiego w etykę związaną z teorii ewolucji i etykę
utylitarystyczną czy L. Petrażyckiego, który utwierdził Kotarbińskiego w tym, że uczucia
moralne są czymś podstawowym w odróżnianiu dobra i zła moralnego35. Z innych większych
myślicieli zapewne oddziałał na T. Kotarbińskiego m.in. G. E. Moore prezentacją swego
intuicjonistycznego ujęcia dobra moralnego i sformułowaniem błędu naturalistycznego, czy F.
Brentano prezentowany przez K. Twardowskiego36. SugerujÄ…c siÄ™ pewnymi ideami tych
myślicieli, Kotarbiński podjął się uzasadnić etykę w swej treści zasadniczo ewangeliczną w
nowy sposób niezależny od religii i filozofii.
2.2.Geneza normy spolegliwego opiekuna
T. Kotarbiński tak jak inni filozofowie jego czasów stanął przed problemem jak z
walki o byt przejść do etyki. Trudno dostrzec jakiś wzorzec moralny w przyrodzie czy w
historii gatunku ludzkiego. Aby go znalezć Kotarbiński humanizuje instynkt walki.
Odziedziczyliśmy po przodkach przedczłowieczych pisze potężny instynkt walki, a
wyrobił się on jeszcze jako spuścizna ludzkich już dziejów społecznych, pełnych zmagań na
śmierć i życie 37. Jest on faktem oczywistym, ale można z tego nieszczęścia zrobić narzędzie
uszczęśliwienia powszechnego, zużytkować instynkt walki do celów życzliwego,
pozytywnego współdziałania 38. Jego zdaniem postawa spolegliwego opiekuna ukształtowała
się w walkach obronnych39. yródłem walki nie była przyrodnicza zachłanna agresywność, ale
chęć zapewnienia swoim podopiecznym, dzieciom i żonom znośnych warunków życia. To
właśnie człowiek dobry i kochający mu bliskie istoty zrywa się do walki w ich obronie.
Odwaga w walce nie prowadziła zdaniem Kotarbińskiego do grupowej nienawiści, gdyż
walczący opiekun dostrzegał, że jego przeciwnik też broni ukochanych przez niego
35
Tamże, s. 44, 157nn.
36
Tamże, s. 75nn, 197nn
37
Kotarbiński, Medytacje o życiu godziwym, jw., s. 55.
38
Tamże.
39
Tamże, s. 62.
13
T. Biesaga SDB, Norma moralności w etyce czci dla życia Alberta Schweitzera i w etyce
godziwego życia Tadeusza Kotarbińskiego, w: Logos i Ethos 2(9) 2000, s. 3-22
podopiecznych. Zauważał on, że nieprzyjaciel broniący swoich bliskich, godzien jest za to
sympatii i szacunku. I oto dobre serce porządnego człowieka zaczyna promieniować
uczuciem na wszystkie istoty godne umiłowania, co więcej, na wszystkie istoty zdolne do
przeżywania cierpień i jego marzeniem jest, by świat był tak urządzony, żeby nikt nikomu
nie był zmuszony zadawać ciosów sprowadzającym nieszczęście, lecz żeby wszyscy
wszystkim wzajemnie dopomagali w obronie przed klęską 40.
Wobec tej propozycji można postawić pytanie: czy z walki i odwagi rodzi się dobroć i
wrażliwość na cierpienia innych, czy też walka i związana z nią odwaga taką dobroć serca
zakładają. Tym bardziej, że chodzi o taką wrażliwość serca na cierpienia innych, aby jej
żadna walka, żaden spór nie zniszczył. Trudno bowiem z samej walki wyprowadzić
wrażliwość i dobroć serca a tym bardziej miłość do nieprzyjaciół.
Odwaga jest cnotą formalną. Może ona służyć pisze Lazari-Pawłowska zarówno
dobrej, jak złej sprawie 41. Jej zdaniem Kotarbiński stawia odwagę w pierwotniejszym
względem niej, milcząco przyjętym przez siebie kontekście aksjologicznym, w którym dobroć
i życzliwe nastawienie do ludzi jest pierwotniejsze i ono kieruje odwagę ku dobru. Okazuje
się więc, że zakładana dobroć serca jest podstawową, istotą cechą spolegliwego opiekuna i
ona rodzi inne jego cechy takie jak życzliwość, wrażliwość na cudze cierpienie, współczucie
czy odwagę42.
T. Kotarbiński nie przyznaje się, że zakłada dobroć i życzliwość serca ludzkiego, która
rozszerza się jego zdaniem od solidarności rodzinnej poprzez solidarność klanową do
solidarności z wszystkimi ludzmi i z wszystkimi istotami cierpiącymi. W kim zrodziła się i
wybujała życzliwość pisze on kto poczuł w sobie poryw przemożny do obrony tych istot
przed grożącymi im nieszczęściami, ten staje się skłonny do żywienia podobnych uczuć
40
Tamże.
41
Lazari-Pawłowska, Etyczne wskazania Tadeusza Kotarbińskiego, jw., s. 457.
42
Tamże, s. 458.
14
T. Biesaga SDB, Norma moralności w etyce czci dla życia Alberta Schweitzera i w etyce
godziwego życia Tadeusza Kotarbińskiego, w: Logos i Ethos 2(9) 2000, s. 3-22
względem istot do tych istot podobnych. Dzieci wroga to także dzieci. Człowiek dobry, a
takim musi być opiekun spolegliwy, musi się czuć solidarnym z ludzmi dobrymi,
gdziekolwiek oni są, czy we własnym, czy w jakimś innym społeczeństwie 43. W ten sposób
kształtowane sumienie rodziło się wprawdzie na gruncie ograniczonej solidarności, to
jednak przez swą dynamikę do uniwersalnego ogarnięcia opieką wszystkich, zmierzało do
okrycia istoty dobra. Sumienie takie zdaniem Kotarbińskiego występuje u wszystkich
ludów świata we wszystkich okresach dziejów. Dziś sumienie takie, jako sumienie
spolegliwego opiekuna, intuicyjnie, bezpośrednio wskazuje co czcigodne a co haniebne.
2.3.Uzasadnienie normy spolegliwego opiekuna
Paradoksalnie opiekuńczość ujawnia się i utwierdza w sytuacjach największych
zagrożeń. Wtedy bowiem obrona podopiecznych jest najtrudniejszym i przez to
najczcigodniejszym zadaniem. Opiekun wtedy jest spolegliwy pisze T. Kotarbiński kiedy
można słusznie zaufać jego opiece, że nie zawiedzie, że zrobi wszystko, co do niego należy,
że dotrzyma placu w niebezpieczeństwie i w ogóle będzie pewnym oparciem w trudnych
okolicznościach 44. Podaje on różne cechy opiekuna spolegliwego. Opiekunem takim może
być ten kto jest usposobiony życzliwie względem podopiecznych, (...) czyli człowiek dobry,
o dobrym sercu, wrażliwy na cudze potrzeby i skłonny do pomagania 45. Nieodzowną jednak
cechą takiego opiekuna jest odwaga. Dzieje się tak dlatego, że w sytuacjach zagrożeń trzeba
przezwyciężyć lęk i to nie tylko lęk przed utratą różnych dóbr, ale również własnego życia.
Tchórzostwo jest wadą dyskwalifikującą spolegliwego opiekuna.
Z powyższego można wyciągnąć wniosek, że dla Kotarbińskiego odwaga i tchórzostwo
to synonimy dobra i zła moralnego. Tymczasem posługuje się on szerszymi,
43
T. Kotarbiński, Istota oceny etycznej, w: Tenże, Pisma etyczne, Wrocław - Aódz 1987, s. 112.
44
Kotarbiński, Medytacje o życiu godziwym, jw., s. 59.
45
Tamże, s. 60.
15
T. Biesaga SDB, Norma moralności w etyce czci dla życia Alberta Schweitzera i w etyce
godziwego życia Tadeusza Kotarbińskiego, w: Logos i Ethos 2(9) 2000, s. 3-22
pierwotniejszymi terminami. Twierdzi, że postawie dzielnego opiekuna odpowiadają czyny
czcigodne, gdy tymczasem czyny haniebne stanowią antytezę dzielnej opiekuńczości 46.
Sądzi, że to, co czcigodne i co haniebne rozumiemy wszyscy na zasadzie intuicyjnej,
spostrzegawczej niejako empirycznej oczywistości. Uzasadnienie jest empiryczne pisze
opiera się bowiem o narzucające się z oczywistością spostrzeżenia, że takie a takie
dokonane działania są czcigodne a inne dokonane działania są haniebne 47. Jest to jego
zdaniem taka sama metoda jaka stosowana jest w naukach ścisłych np. w fizyce, czy chemii.
Jest to postępowanie równie empiryczne stwierdza on jak postępowanie obserwatora,
badającego za pomocą własnej reakcji smakowej, które ciecze są kwaśne. Empiryczny jest
również sposób wykrywania cech wspólnych dla wszystkich postaci postępowania oczywiście
czcigodnego (respective oczywiście haniebnego) 48. Podobnie jak coś jest dane wprost jako
kwaśne, albo żółte tak również dane nam jest wprost, że coś jest czcigodne czy haniebne.
Mimo tej metody empirycznej zakładane tu jest wcześniejsze intuicyjne, bezpośrednie
uchwycenie tego, co czcigodne czy haniebne. Tak jak pierwotnie intuicyjnie uchwycony kolor
czy smak możemy poszukiwać empirycznie w różnych rzeczach, podobnie intuicyjnie
uchwyconą w swej specyficzności czcigodność możemy empirycznie poszukiwać w rożnych
czynach czy postawach.
To właśnie prawdopodobnie dzięki intuicji tego, co moralne stojącej u podstaw etyki,
przeciwstawia się Kotarbiński uprawianiu etyki jako empirycznej, socjologicznej nauki o
obyczajach (czyli jako etologii)49. Odczucie tego, co czcigodne i tego, co haniebne jest dla nas
intuicyjnie oczywiste i jako głos sumienia jest wspólne wszystkim ludziom i to w różnych
kulturach i etapach historii. Obstaję przy twierdzeniu pisze Kotarbiński o rdzennej,
46
T. Kotarbiński, O istocie oceny etycznej, w: Tenże, Pisma etyczne, jw., s. 108.
47
T. Kotarbiński, Próba charakterystyki oceny etycznej, w: Pisma etyczne, jw., s. 123.
48
T. Kotarbiński, Zasady etyki niezależnej, w: jw., s. 193.
49
Stąd dyskusja T. Kotarbińskiego z propozycją etyki M. Ossowskiej. Zob. T. Kotarbiński, Maria
Ossowska: Podstawy nauki o moralności, w: Pisma etyczne, jw., s. 492nn.
16
T. Biesaga SDB, Norma moralności w etyce czci dla życia Alberta Schweitzera i w etyce
godziwego życia Tadeusza Kotarbińskiego, w: Logos i Ethos 2(9) 2000, s. 3-22
zasadniczej tożsamości [sumienia] u różnych ludów świata i w różnych okresach dziejów.
Sądzę bowiem, że sytuacje macierzyste, w których się ten głos urabia, powtarzają się
wszędzie i stale. Wszędzie bowiem i stale trzeba było i trzeba nadal dzielnie i odważnie
bronić podopiecznych, zyskując za tę obronę szacunek lub ściągając na siebie ocenę haniebną
za tchórzostwo, marazm lub sobkostwo 50.
Obok intuicyjnej, empirycznej oczywistości tego, co czcigodne czy haniebne Kotarbiński
proponuje oceniać moralność postępowania przez to, czy zasługuje ono na szacunek ludzi
godnych szacunku. Zacnie postępuje ten pisze kto zasługuje przez to na szacunek ludzi
godnych szacunku 51. Etyczne cenne jest to, co zasługuje na szacunek, co jest godne
szacunku, etycznie ujemne jest to, co zasługuje na pogardę 52. Obok szacunku czy pogardy
ludzie godnych szacunku, Kotarbiński odwołuje się też do szacunku czy pogardy
potencjalnego idealnego obserwatora, który będąc istotą maksymalnie czcigodną spełnia
podobną rolę co Bóg w etyce religijnej53.
Wobec tej propozycji rodzi się pytanie, czy to, co czcigodne mamy określać przez
szacunek jakieÅ› grupy ludzi, czy odwrotnie to, co godne szacunku przez to, co czcigodne. W
pierwszej propozycji zachodzi niebezpieczeństwo redukcji etyki do etologii. O tym co jest
dobre decydowałyby zachowania jakiejś grupy ludzi. Odrzucając co deklaruje sam
Kotarbiński redukcję etyki do nauki o obyczajach nie rozwiązujemy tym samym problemu
określenia dobra moralnego. W definiowaniu bowiem tego, co czcigodne przez szacunek
ludzi godnych szacunku, popełniamy albo błędne koło, albo ciąg w nieskończoność. Błędne
koło jest w tym, że to, co czcigodne definiujemy przez szacunek, a szacunek przez to, że jest
on czcigodny. Dla uniknięcia tego błędu skazani jesteśmy przyjąć szacunek jako kryterium
50
Kotarbiński, Istota oceny etycznej, jw., s. 114.
Zob. opracowanie: Choroszy, Poglądy etyczne Tadeusza Kotarbińskiego, jw., s. 112nn, 232nn; J. Dudek,
Etyka niezależna Tadeusza Kotarbińskiego, Zielona Góra 1997, s. 69n.
51
Kotarbiński, Zagadnienie etyki niezależnej, w: Tenże, Pisma etyczne, jw. s. 141.
52
Kotarbiński, Problematyka etyki niezależnej (2), w: jw., s. 171.
53
Lazari-Pawłowska, Etyczne wskazania Tadeusza Kotarbińskiego, jw., s. 459.
17
T. Biesaga SDB, Norma moralności w etyce czci dla życia Alberta Schweitzera i w etyce
godziwego życia Tadeusza Kotarbińskiego, w: Logos i Ethos 2(9) 2000, s. 3-22
tylko dlatego, że wyraża go pewna grupa ludzi. Na pytanie o kryterium wyboru tej a nie innej
grupy możemy się wprawdzie odwołać do następnych grup, ale wpadamy przez to w ciąg w
nieskończoność.
Odwołanie się do szacunku Idealnego Obserwatora jest przyznaniem roli kryterium
moralności rzeczywistości fikcyjnej. Być może mimo swego materializmu, w etyce
Kotarbiński jest idealistą. Przyznaje on sam, że dotychczas etyki lepiej nauczali idealiści niż
materialiści. Trzeba się od nich tego i owego nauczyć, by materializm uetycznić 54 .
Wobec powyższej dyskusji wydaje się być bardziej zasadne przyjęcie stanowiska, że w
etyce spolegliwego opiekuna czcigodność czynu jest podstawą szacunku, a nie odwrotnie.
Wyrażona tym określeniem istotna cecha moralności dana jest według Kotarbińskiego na
zasadzie bezpośredniego, intuicyjnego, emocjonalnego, spostrzegawczego, empirycznego,
oczywistego przeżycia.
Z tej pozycji można twierdzić, że w etyce Kotarbińskiego mamy do czynienia zarówno z
założenia epistemologicznymi dotyczące poznania tego, co czcigodne czy haniebne jak i
antropologicznymi dotyczącymi dobrego życzliwego serca i sumienia.
2.4.ZwiÄ…zki z etykÄ… personalistycznÄ…
Już samo zatytułowanie dojrzałego ujęcia swej etyki: Medytacje o życiu godziwym
świadczy, że T. Kotarbiński dotyka ważnych terminów z etyki personalistycznej. Niejako
skupia się on na godziwości czy niegodziwości czynu jako odpowiednikach ich moralności
czy niemoralności. Takie określenia jak: czyn czcigodny czy godny szacunku są
terminami zbliżającymi się do swego zródłowego znaczenia, które ujawnia się kiedy mówi się
o godności osoby. Czcigodność ujawnia swój zródłowy sens w naszym odniesieniu do
Boga. To właśnie zasadniczo Bóg jest godny czci. Można to w sensie aksjologicznym odnieść
54
Kotarbiński, Zasady etyki niezależnej, jw., s. 193.
18
T. Biesaga SDB, Norma moralności w etyce czci dla życia Alberta Schweitzera i w etyce
godziwego życia Tadeusza Kotarbińskiego, w: Logos i Ethos 2(9) 2000, s. 3-22
do osoby, która przez swą wsobną wartość (imago Dei) i swoje szlachetne postępowanie
(similitudo Dei) ujawnia dobroć Boga i jest godna podobnej czci. Termin ten ujawnia więc
wyjątkowy status osoby, jej wsobną, nieredukowalną i niezbywalną wartość. Taką, że
najwłaściwszą postawą wobec niej jest miłość.
Umiejscowienie etyki przez Kotarbińskiego na linii: życzliwy opiekun podopieczni
nadaje jej perspektywÄ™ personalistycznÄ…. Etyka spolegliwego opiekuna zwiÄ…zaniem jest ze
światem osób i z troską jednych od drugich.
Opieka ta mimo walki, konfliktów i zagrożeń wyklucza zdaniem Kotarbińskiego
utylitarystyczne potraktowanie osoby. W tym względzie odrzuca się utylitarystyczny
rachunek dopuszczający w razie konfliktów poświęcenie jednej osoby dla uratowania kilku.
Osoby nie da się porównać z rzeczami, o których wiadomo, że rozsądnie jest stracić jedną dla
posiadania kilku.
Opieka nad drugimi jest przez Kotarbińskiego tak pojęta, że jak było stwierdzone
może nawiązywać do idei Opatrzności Bożej, do miłosiernego czuwania nad światem i
człowiekiem. W etyce laickiej Kotarbińskiego możliwe jest jedynie życzliwe czuwanie
człowieka nad człowiekiem. Jest to próba budowania etyki w oparciu o zasadnicze relacje
międzyludzkie. Jako podstawową z tych relacji bierze się pod uwagę opiekę nad drugimi,
chęć uchronienia ich przed rożnymi zagrożeniami i cierpieniem.
Ciągłe przywoływanie przez Kotarbińskiego sformułowania, że człowiek chce żyć
zacnie jest bliskie określeniu, że chce żyć godnie . Można to rozszerzyć, że chce żyć
godnie jako człowiek, chce żyć zgodnie z godnością osoby jako osoby. Przy precyzowaniu
podstaw zobowiązań moralnych T. Kotarbiński stwierdza: Zasługiwanie sobie na
czcigodność jest obowiązkiem. Reszta to naddatek, dzieło możliwe hojności moralnej, lecz
nie moralnego obowiązku 55. W sformułowaniach tych jesteśmy blisko odkrycia godności
55
Kotarbiński, Istota oceny etycznej, jw., s. 109.
19
T. Biesaga SDB, Norma moralności w etyce czci dla życia Alberta Schweitzera i w etyce
godziwego życia Tadeusza Kotarbińskiego, w: Logos i Ethos 2(9) 2000, s. 3-22
osoby. T. Kotarbiński posługuje się jednak raczej godnością osobowościową, nabytą dobrym
postępowaniem, dla której inni winni wyrazić szacunek i cześć.
Do odkrycia godności osoby zmuszają go niejako opisywane przez niego sytuacje, kiedy
trzeba poświecić największe w jego etyce wartości jak życie czy zdrowie. Zauważa on, że
spolegliwy opiekun musi ryzykować swoje zdrowie, mienie, wolność a nawet życie.
Uderza przy tym pisze Kotarbiński odrębność swoista oceny etycznej, która narzuca się
ludziom sumienia jako główna i rozstrzygająca w przypadkach konfliktów, kiedy uczciwość,
godność, honor (wyczuwane jako walory etyczne) stawiają oni wyżej nad ochronę przed
bólem, nad zdrowie, mienie, wolność, istnienie 56. Kotarbiński stwierdza, że honor, godność,
uczciwość wyczuwamy jako zobowiązujące walory etyczne, ale nie odkrywa w pełni podstaw
tych odczuć. Stąd też jego nieporadność w odpowiedzi jak z walki o byt, z konfliktów i
obrony swoich i siebie przejść do dobroci i życzliwości i to nie tylko względem
podopiecznych ale i wrogów. Sama bowiem walka o przetrwanie jak sam zauważa może się
skończyć witalistycznym amoralizmem. Stąd też sam jest zaskoczony paradoksem
sumienia, które godność, honor stawia wyżej niż życie. Wyrosło ono z walki a teraz krępuje
nasze działanie domagając się od nas uczciwości, szacunku a nawet życzliwości i dobroci dla
wrogów.
Kotarbiński przez brak pełnego odkrycia godności osoby wspiera moralność elementami
drugorzędnymi. Odwołuje się on do szacunku jaki mamy dla ludzi szlachetnych i pogardy
dla łotrów i nędzników. Pogarda to chyba w istocie pewna odmiana nienawiści stwierdza I.
Lazari-Pawłowska 57. Jej zdaniem nie da się takich słów pogodzić z uniwersalnie dobrym w
stosunku do ludzi nastawieniem 58. Tak więc bez odwołania się do niezbywalnej godności
osoby, nie da się oddzielić oburzenia i pogardy wobec zła (czynów, nabytych postaw) od
56
Kotarbiński, Trzy główne problemy, w: Pisma etyczne, jw., s. 138.
57
Lazari-Pawłowska, Etyczne wskazania Tadeusza Kotarbińskiego, jw., s. 460.
58
Tamże.
20
T. Biesaga SDB, Norma moralności w etyce czci dla życia Alberta Schweitzera i w etyce
godziwego życia Tadeusza Kotarbińskiego, w: Logos i Ethos 2(9) 2000, s. 3-22
pogardy wobec człowieka jako człowieka.
T. Kotarbiński sam zastanawiając się czy to, co moralne winno być oparte na poczuciu
godności własnej. Zgodnie z założeniami swej filozofii dochodzi do wniosku, że godność
własna jest pochodna, gdyż dopiero przez czyn czcigodny zasługujemy na szacunek,
jesteśmy godni szacunku mamy poczucie godności własnej59.
Można powiedzieć, że Kotarbiński nie rozróżnia co wyraznie uczynił np. Adam
Rodziński godności osoby, od godności osobowości, od godności osobistej czy własnej60.
Godność osoby dana jest wraz z naturą osoby jako ta cenność, wsobna wartość czy
dostojeństwo (dignitas humana) na które wskakujemy mówią, że człowiek jest kimś a nie
czymś. Godność ta dana jest wraz z naturą człowieka, a wiec przysługuje wszystkim ludziom i
jest niestopniowalna i nieutracalna. Godność osobistą odkrywamy w poczuciu godności
własnej. Może ona być zgodna z wymaganiami godności osobowej, ale przez swój
subiektywny wymiar może być uwarunkowana różnymi postawami w osobie. Stąd np. przez
pychę może przybrać ona charakter roszczeniowy w nieuprawniony sposób skoncentrowany
na sobie. Na godność osobowościową składają się zarówno wrodzone jak i nabyte cechy
charakteru, a szczególnie nabyte zalety moralne.
T. Kotarbiński traktuje godność jako cechę nabytą oraz wiąże ją z szacunkiem ludzi
godnych szacunku. Posługuje się on więc pojęciem godności osobowościowej. Być może w
tych przypadkach gdy odwołuje się do poczucia godności, honoru posługuje się godnością
osobistą. W swych intuicjach zbliża się, ale nie dociera do okrycia godności osoby,
przynależnej każdej osobie z racji tego, że jest osobą, a nie z racji tego, że zostały spełnione
takie czy inne czyny.
59
Kotarbiński, Zasady etyki niezależnej, jw. s, 187.
60
A. Rodziński, U podstaw kultury moralnej, Roczniki Filozoficzne 16(1968) z. 2, s. 47nn; A. Szostek,
Rola pojęcia godności w etyce, w: Tenże, Wokół godności, prawdy i miłości, Lublin 1995, s. 43nn; H. Piluś,
Godność człowieka jako osoby, Warszawa 1997, s. 22nn; M. Ossowska, Normy moralne. Próba systematyzacji,
Warszawa 1972, s. 52.
21
T. Biesaga SDB, Norma moralności w etyce czci dla życia Alberta Schweitzera i w etyce
godziwego życia Tadeusza Kotarbińskiego, w: Logos i Ethos 2(9) 2000, s. 3-22
Na brak odkrycia godności osoby wskazuje też to, że etyka spolegliwego opiekuna
wyczerpuje się w walce z cierpieniem. Jak zauważają interpretatorzy Kotarbińskiego w etyce
tej trudno dopatrzyć się troski o pozytywne wartości61. Dla H. Elzenberga etyka rozumiana
jedynie jako walka z nieuchronnym cierpieniem przekreśla sens samego życia. Aatwo jest
dojść do wniosku, że przedłużanie takiego życia, w którym nie ma pozytywnej wartości jest
bezsensowne62. Być może uznanie, że życie nie warte jest życia i pozbycie się go byłoby
ostatecznym rozwiązaniem. Brak uzasadnienia sensu życia w oparciu o godność osoby i jej
ostateczne przeznaczenie prowadzi do tego, że przegrywając z cierpieniem nie widzimy sensu
takiego życia. Nic dziwnego, że Kotarbiński staje na stanowisku dopuszczalności eutanazji.
Bez odkrycia sensu życia ta sama wrażliwość i współczucie, które nakazywało bronić życia, w
sytuacjach trudnych nakazuje to życie zlikwidować. Wrażliwość i współczucie bez
znalezienia sensu życia mogą zarówno służyć podtrzymywaniu życia jak i przekreśleniu jego
wartości. To, na czym opiera swą etykę Kotarbiński nie wystarcza, by dostrzec wartość życia
człowieka ciężko chorego. Przez ten brak etyka ta ociera się o bezsensowność takiego życia.
Jeśli tak, to przy tezie, że wszelkie życie dotknięte jest cierpieniem można uznać, że nie jest
ono warte życia. Mimo więc optymistycznego zaangażowania w walkę cierpieniem,
optymizm ten załamuje się w pewnym miejscu i wtedy ujawnia brak uzasadnień.
Nie mając głębszych podstaw w wartości osoby jako osoby i ostatecznych wyjaśnień,
Kotarbiński skazuje spolegliwego opiekuna na beznadziejny wysiłek. Nie znajduje dla niego
głębszych uzasadnień poza szacunkiem jakiejś grupy ludzi.
Podsumowując można stwierdzić, że T. Kotarbińskiego etyka spolegliwego opiekuna,
albo godziwego życia jest bliższa etyce personalistycznej niż etyka czci dla życia A.
Schweitzera. Zbliża się ona bardziej do odkrycia sytuacji macierzystej moralności, do
61
Lazari-Pawłowska, Etyczne wskazania Tadeusza Kotarbińskiego, jw., s. 456.
62
H. Elzenberg, Realizm praktyczne w etyce a naczelne wartości życia ludzkiego, w: Wartość i człowiek,
Toruń 1966, s. 135.
22
T. Biesaga SDB, Norma moralności w etyce czci dla życia Alberta Schweitzera i w etyce
godziwego życia Tadeusza Kotarbińskiego, w: Logos i Ethos 2(9) 2000, s. 3-22
odkrycia kryterium tego, co moralne. Jeżeli etyka czci dla życia zamazuje różnice między
rośliną, zwierzęciem i człowiekiem, to etyka spolegliwego opiekuna unika tego wychodząc od
relacji międzyludzkich: opieki, troski, szacunku. Odkrywa ona godność osobowościową i
godność własną, nie dociera jednak do odkrycia godności osoby.
23
T. Biesaga SDB, Norma moralności w etyce czci dla życia Alberta Schweitzera i w etyce
godziwego życia Tadeusza Kotarbińskiego, w: Logos i Ethos 2(9) 2000, s. 3-22
Norma moralności w etyce czci dla życia Alberta Schweitzera i w etyce
godziwego życia Tadeusza Kotarbińskiego
STRESZCZENIE
Artykuł rekonstruuje i krytycznie ocenią normę moralności u dwóch wybranych
myślicieli.
Albert Schweitzer uważał, że dotychczas nie odkryto normy moralności. Doprowadziło
to do chaosu poglądów etycznych i upadku kultury zachodniej. Sądził on, że właściwą normę
można wyrazić w postaci sformułowania: Jestem życiem, które pragnie żyć, pośród życia,
które pragnie żyć .
Normę tę uzasadnia jednak jedynie irracjonalnym, mistycznym przeżyciem życia.
Brakuje w niej specyficznego dla moralności doświadczenia aksjologicznego drugiego
człowieka jako osoby. Zrównuje się w niej życie owada z życiem osoby ludzkiej. Dlatego
łatwo w niej pomieszać pseudoobowiązki z właściwymi zobowiązaniami moralnymi.
Etyka T. Kotarbińskiego bliska jest etyce personalistycznej. W jej centrum stawia on
troskę o blizniego. Próbuje w niej przezwyciężyć naturalizm etyki ewolucyjnej i swój własny
materializm. Czyni to odrywając etykę od poglądów metafizycznych i naukowych.
Humanizuje on instynkt walki. Nie uzasadnia, ale wyraznie odrzuca utylitarne poświecenie
jednej osoby dla ratowania dziesięciu. Propozycja ta współgra z ideą Opatrzności Bożej. Tym
razem opatrznością ma być człowiek dla człowieka.
Można powiedzieć, że etyka spolegliwego opiekuna zbliża się do odkrycia godności
osoby jako podstawy moralności. Posługuje się ona jednak tylko godnością osobowościową,
nabytą, którą ujawnia szacunek ludzi godnych szacunku. Powyższe braki tej etyki prowadzą
do tego, że opowiada się ona za eutanazją ciężko chorych. Opiekun nie dostrzega wartości
osoby jako osoby, nie dostrzega sensu życia chorego, nie dociera do ostatecznych uzasadnień.
24
T. Biesaga SDB, Norma moralności w etyce czci dla życia Alberta Schweitzera i w etyce
godziwego życia Tadeusza Kotarbińskiego, w: Logos i Ethos 2(9) 2000, s. 3-22
Norm of morality in Albert Schweitzer s ethics of reverence for life and in
Tadeusz Kotarbiński s ethics of reliable guardian
SUMMARY
The article reconstructs and critically evaluates the norm of morality as presented by two
chosen thinkers.
Albert Schweitzer held that no norm of morality had been discovered so far. It led to a
chaos in ethical views and the fall of the western culture. He thought that the proper norm
could be formulated as I am life which wants to live among life which wants to live .
However, he justified that norm with only irrational, mystical experience of living. The
norm lacks a specific axiological experience of another man as a person. It equals the life of
an insect and the life of a human person. Therefore, it is easy to mix the pseudo-obligations
with proper moral duties.
The ethics of T. Kotarbiński is close to the personalistic ethics. It focuses on the care for
another man. He tries to overcome the naturalism of ethics of evolution and his own
materialism. He does so by separating ethics from metaphysical and scientific views. He
humanises the ethics of fight. He does not justify but explicitly rejects the utilitarian sacrifice
of one person to save ten. This proposal matches the idea of the Providence of God. In this
case the providence is to be man for man.
One can say that the ethics of reliable guardian is close to discover the dignity of person
as the basis of morality. However, it uses only the dignity of personality which was gained and
which can be revealed by the respect of those people who are worthy of respect. The above
mentioned defects of this ethics lead to the fact that this ethics is for the euthanasia of
terminally ill. The guardian does not see the dignity of person as person, does not understand
the sense of life of a sick person, does not reach any final justifications o such a life.
25
Wyszukiwarka
Podobne podstrony:
9 ETYKA FILOZOFICZNA SKRYPT TEDEUSZ BIESAGA15 ETYKA FILOZOFICZNA SKRYPT TEDEUSZ BIESAGA10 ETYKA FILOZOFICZNA SKRYPT TEDEUSZ BIESAGA16 ETYKA FILOZOFICZNA SKRYPT TEDEUSZ BIESAGA12 ETYKA FILOZOFICZNA SKRYPT TEDEUSZ BIESAGA11 ETYKA FILOZOFICZNA SKRYPT TEDEUSZ BIESAGAfilozofia skrypttKonrad Szocik Ateizm i etyka w filozofii Jaen Paul Sartre a(1)Harmonogram Wiedza o Kulturze Etyka i Filozofia II 1Etyka dla studentow filozofii zima 2008Filozofia Boga skryptwięcej podobnych podstron