IDZ DO
IDZ DO
PRZYKŁADOWY ROZDZIAŁ
PRZYKŁADOWY ROZDZIAŁ
PHP i MySQL. Tworzenie
SPIS TRE CI
SPIS TRE CI
stron WWW. Vademecum
profesjonalisty. Wydanie trzecie
KATALOG KSIĄŻEK
KATALOG KSIĄŻEK
Autorzy: Luke Welling, Laura Thomson
KATALOG ONLINE
KATALOG ONLINE Tłumaczenie: Paweł Gonera, Daniel Kaczmarek
ISBN: 83-7361-784-1
Tytuł oryginału: PHP and MySQL
ZAMÓW DRUKOWANY KATALOG
ZAMÓW DRUKOWANY KATALOG
Web Development, 3rd Edition
Format: B5, stron: 912
TWÓJ KOSZYK
TWÓJ KOSZYK
DODAJ DO KOSZYKA
DODAJ DO KOSZYKA
Tandem PHP i MySQL to niewątpliwie najpopularniejsze i najpowszechniej
rozpoznawane narzędzia do tworzenia dynamicznych witryn WWW i aplikacji
internetowych. Ich popularno ć jest wynikiem nie tylko ogromnych możliwo ci,
CENNIK I INFORMACJE
CENNIK I INFORMACJE
ale także bezpłatnego dostępu do obu narzędzi. Za pomocą PHP i MySQL tworzone są
proste skrypty, mechanizmy zarządzania tre cią serwisów WWW, sklepy internetowe
ZAMÓW INFORMACJE
ZAMÓW INFORMACJE
i tysiące innych aplikacji. Społeczno ć programistów korzystających z PHP i MySQL
O NOWO CIACH
O NOWO CIACH
stale się powiększa, a producenci tych narzędzi nieustannie pracują nad ich
udoskonalaniem.
ZAMÓW CENNIK
ZAMÓW CENNIK
PHP i MySQL. Tworzenie stron WWW. Vademecum profesjonalisty. Wydanie trzecie
to kolejne wydanie bestsellerowego podręcznika opisującego wszystkie aspekty
projektowania stron i aplikacji internetowych z wykorzystaniem PHP i MySQL.
CZYTELNIA
CZYTELNIA
W trzecim wydaniu książki znale ć można szczegółowe omówienie możliwo ci
najnowszych wersji obu narzędzi -- programowania obiektowego, obsługi wyjątków,
FRAGMENTY KSIĄŻEK ONLINE
FRAGMENTY KSIĄŻEK ONLINE
biblioteki SimpleXML oraz procedur składowanych. Książka zawiera przykłady
demonstrujące wykorzystanie PHP i MySQL do realizacji różnych zadań związanych
z funkcjonowaniem dynamicznych witryn WWW. Może to być uwierzytelnianie
użytkowników, tworzenie koszyka na zakupy, dynamiczne generowanie obrazków
oraz dokumentów w formacie PDF, wysyłanie poczty elektronicznej i zarządzanie nią
oraz łączenie się z usługami WWW za pomocą XML-a.
" Podstawy języka PHP w wersji 5.0
" Programowanie obiektowe w PHP
" Praca z MySQL
" Projektowanie bazy danych
" Operacje na danych zgromadzonych w tabelach
Wydawnictwo Helion
" Administrowanie bazą danych
ul. Chopina 6
" Projektowanie komercyjnych witryn WWW
44-100 Gliwice
" Bezpieczeństwo witryn WWW
tel. (32)230-98-63
" Metody uwierzytelniania użytkowników
e-mail: helion@helion.pl
" Interakcja aplikacji z serwerem
" Mechanizmy kontroli sesji
" Dynamiczne generowanie grafiki i plików PDF
" Personalizacja witryny
" Korzystanie z usług sieciowych za pomocą protokołu SOAP
Au o h................................................................................................
ow n ..........................................................................................
I
o . o wow u H ..............................................................................
Zastosowanie PHP ............................................................................................................... 36
Tworzenie przykładowej aplikacji: Części samochodowe Janka ......................................36
Formularz zamówienia ..................................................................................................36
Przetwarzanie formularza ..............................................................................................38
Osadzanie PHP w HTML.....................................................................................................38
Zastosowanie znaczników PHP .....................................................................................39
Style znaczników PHP...................................................................................................40
Instrukcje PHP...............................................................................................................40
Odstępy..........................................................................................................................41
Komentarze....................................................................................................................41
Dodawanie zawartości dynamicznej ....................................................................................42
Wywoływanie funkcji....................................................................................................43
Używanie funkcji date().................................................................................................43
Dostęp do zmiennych formularza ........................................................................................44
Zmienne formularza.......................................................................................................44
Lączenie ciągów ............................................................................................................47
Zmienne i ciągi znaków.................................................................................................48
Identyfikatory.......................................................................................................................48
Tworzenie zmiennych zadeklarowanych przez użytkownika...............................................49
Przypisywanie wartości zmiennym ......................................................................................49
Typy zmiennych...................................................................................................................49
Typy danych w PHP ......................................................................................................50
Siła typu.........................................................................................................................50
Rzutowanie typu ............................................................................................................51
Zmienne zmiennych.......................................................................................................51
Deklarowanie i używanie stałych.........................................................................................51
Zasięg zmiennych ................................................................................................................52
Używanie operatorów ..........................................................................................................53
Operatory arytmetyczne.................................................................................................54
Operatory ciągów...........................................................................................................55
Operatory przypisania....................................................................................................55
Operatory porównań ......................................................................................................57
Operatory logiczne.........................................................................................................58
Operatory bitowe ...........................................................................................................59
Pozostałe operatory........................................................................................................59
6 PHP i MySQL. Tworzenie stron WWW. Vademecum profesjonalisty
Stosowanie operatorów: obliczanie sum w formularzu........................................................62
Pierwszeństwo i kolejność: wyznaczanie wartości wyrażeń ................................................63
Zarządzanie zmiennymi .......................................................................................................65
Sprawdzanie i ustawianie typów zmiennych .................................................................65
Sprawdzanie stanu zmiennej..........................................................................................66
Reinterpretacja zmiennych.............................................................................................67
Implementowanie struktur kontrolujących ...........................................................................67
Podejmowanie decyzji za pomocą instrukcji warunkowych ................................................67
Instrukcja if....................................................................................................................67
Bloki kodu ..................................................................................................................... 68
Instrukcja else ................................................................................................................ 68
Instrukcja elseif.............................................................................................................. 69
Instrukcja switch............................................................................................................70
Porównanie różnych instrukcji warunkowych ...............................................................71
Powtarzanie działań przy użyciu iteracji..............................................................................72
Pętle while .....................................................................................................................73
Pętle for i foreach...........................................................................................................74
Pętle do..while ...............................................................................................................75
Wyłamywanie się ze struktury skryptu ................................................................................76
Używanie alternatywnych składni struktur sterujących.............................................................76
Używanie struktury declare..................................................................................................77
W następnym rozdziale.........................................................................................................77
Rozdział 2. how w n w u w n n h.............................................
Zapisywanie danych do pózniejszego użycia.......................................................................79
Przechowywanie i wyszukiwanie zamówień Janka .............................................................80
Przetwarzanie plików........................................................................................................... 81
Otwieranie pliku ..................................................................................................................81
Tryby otwarcia pliku......................................................................................................81
Stosowanie funkcji fopen() do otwarcia pliku ...............................................................82
Otwieranie pliku przez protokół FTP lub HTTP............................................................84
Problemy z otwieraniem plików ....................................................................................85
Zapisywanie danych w pliku................................................................................................87
Parametry funkcji fwrite()..............................................................................................88
Formaty plików..............................................................................................................88
Zamykanie pliku ..................................................................................................................89
Odczyt z pliku......................................................................................................................91
Otwieranie pliku w celu odczytu fopen()..................................................................92
Wiedzieć, kiedy przestać feof().................................................................................92
Odczytywanie pliku wiersz po wierszu fgets(), fgetss() i fgetcsv() ..........................92
Odczyt całego pliku readfile(), fpassthru(), file()......................................................93
Odczyt pojedynczego znaku fgetc()..........................................................................94
Odczytywanie zadanej długości fread() ....................................................................95
Inne przydatne funkcje plikowe ...........................................................................................95
Sprawdzanie istnienia pliku file_exists() ..................................................................95
Określanie wielkości pliku filesize().........................................................................96
Kasowanie pliku unlink()..........................................................................................96
Poruszanie się wewnątrz pliku rewind(), fseek() i ftell() ..........................................96
Blokowanie pliku.................................................................................................................97
Lepszy sposób obróbki danych systemy zarządzania bazami danych.............................99
Problemy związane ze stosowaniem plików jednorodnych ...........................................99
Jak RDBMS rozwiązują powyższe problemy? ..............................................................99
Propozycje dalszych lektur ................................................................................................100
W następnym rozdziale......................................................................................................100
Spis treści 7
Rozdział 3. o ow n ...................................................................................
Czym są tablice? ................................................................................................................101
Tablice indeksowane numerycznie ....................................................................................102
Inicjowanie tablic indeksowanych numerycznie..........................................................102
Dostęp do zawartości tablicy .......................................................................................103
Dostęp do tablic przy zastosowaniu pętli.....................................................................104
Tablice z innymi indeksami ...............................................................................................105
Inicjowanie tablicy.......................................................................................................105
Dostęp do elementów tablicy.......................................................................................105
Stosowanie pętli...........................................................................................................105
Operatory tablicowe...........................................................................................................107
Tablice wielowymiarowe...................................................................................................108
Sortowanie tablic ...............................................................................................................112
Stosowanie funkcji sort() .............................................................................................112
Stosowanie funkcji asort() i ksort() do porządkowania tablic......................................112
Sortowanie odwrotne ...................................................................................................113
Sortowanie tablic wielowymiarowych ...............................................................................113
Typy sortowań definiowane przez użytkownika..........................................................113
Odwrotne sortowanie zdefiniowane przez użytkownika................................................115
Zmiany kolejności elementów w tablicach ..........................................................................115
Stosowanie funkcji shuffle() ........................................................................................116
Stosowanie funkcji array_reverse()..............................................................................117
Ladowanie tablic z plików .................................................................................................118
Wykonywanie innych działań na tablicach ........................................................................121
Poruszanie się wewnątrz tablicy funkcje each(), current(), reset(),
end(), next(), pos() i prev() .......................................................................................121
Dołączanie dowolnej funkcji do każdego elementu tablicy funkcja array_walk() ......122
Liczenie elementów tablicy: count(), sizeof() i array_count_values() .........................123
Konwersja tablic na zmienne skalarne funkcja extract().........................................124
Propozycje dalszych lektur ................................................................................................125
W następnym rozdziale......................................................................................................125
Rozdział 4. n u ow n m w n u n ................................
Przykładowa aplikacja Inteligentny Formularz Pocztowy ............................................127
Formatowanie ciągów........................................................................................................129
Przycinanie ciągów funkcje chop(), ltrim() i trim() ................................................130
Formatowanie ciągów w celu ich prezentacji ..............................................................130
Formatowanie ciągów do przechowania funkcje addslashes() i stripslashes()........134
Lączenie i rozdzielanie ciągów za pomocą funkcji ciągów................................................135
Stosowanie funkcji explode(), implode() i join() .........................................................136
Stosowanie funkcji strtok()..........................................................................................136
Stosowanie funkcji substr() .........................................................................................137
Porównywanie ciągów .......................................................................................................138
Porządkowanie ciągów funkcje strcmp(), strcasecmp() i strnatcmp().....................138
Sprawdzanie długości ciągu za pomocą funkcji strlen() ..............................................139
Dopasowywanie i zamiana podciągów za pomocą funkcji ciągów....................................139
Znajdowanie ciągów w ciągach funkcje strstr(), strchr(), strrchr() i stristr()...........140
Odnajdywanie pozycji podciągu funkcje strpos() i strrpos()...................................140
Zamiana podciągów funkcje str_replace() i substr_replace()..................................141
Wprowadzenie do wyrażeń regularnych ............................................................................142
Podstawy......................................................................................................................143
Zbiory i klasy znaków..................................................................................................143
Powtarzalność..............................................................................................................145
Podwyrażenia...............................................................................................................145
8 PHP i MySQL. Tworzenie stron WWW. Vademecum profesjonalisty
Podwyrażenia policzalne .............................................................................................145
Kotwiczenie na początku lub na końcu ciągu ..............................................................145
Rozgałęzianie...............................................................................................................146
Dopasowywanie specjalnych znaków literowych........................................................146
Podsumowanie znaków specjalnych............................................................................146
Umieszczanie wszystkiego razem (Inteligentny Formularz)........................................147
Odnajdywanie podciągów za pomocą wyrażeń regularnych..............................................148
Zamiana podciągów za pomocą wyrażeń regularnych.......................................................149
Rozdzielanie ciągów za pomocą wyrażeń regularnych ......................................................149
Porównanie funkcji ciągów i funkcji wyrażeń regularnych ...............................................150
Propozycje dalszych lektur ................................................................................................150
W następnym rozdziale......................................................................................................150
Rozdział 5. onown w o n o u wo n fun j ..............................
Ponowne stosowanie kodu .................................................................................................151
Koszt............................................................................................................................152
Niezawodność..............................................................................................................152
Spójność ......................................................................................................................152
Stosowanie funkcji require() i include() ..............................................................................152
Funkcja require() .........................................................................................................153
Rozszerzenia plików i require() ...................................................................................154
Znaczniki PHP i require() ............................................................................................154
Stosowanie require() w szablonach stron WWW...............................................................154
Stosowanie funkcji include() .......................................................................................159
Stosowanie funkcji require_once() i include_once()....................................................159
Stosowanie opcji auto_prepend_file i auto_append_file ..................................................159
Stosowanie funkcji w PHP.................................................................................................160
Wywoływanie funkcji..................................................................................................160
Wywołanie niezdefiniowanej funkcji ..........................................................................162
Wielkość liter a nazwy funkcji.....................................................................................163
Dlaczego powinno się definiować własne funkcje? ...........................................................163
Podstawowa struktura funkcji ............................................................................................164
Nadawanie nazwy funkcji............................................................................................165
Parametry ...........................................................................................................................166
Zasięg.................................................................................................................................168
Przekazanie przez referencję czy przekazanie przez wartość? ...........................................170
Powrót z funkcji.................................................................................................................171
Zwracanie wartości przez funkcje......................................................................................172
Bloki kodu ...................................................................................................................173
Implementacja rekurencji...................................................................................................174
Propozycje dalszych lektur ................................................................................................176
W następnym rozdziale......................................................................................................176
Rozdział 6. ow H .......................................................................................
Koncepcje programowania obiektowego ...........................................................................178
Klasy i obiekty.............................................................................................................178
Polimorfizm .................................................................................................................179
Dziedziczenie...............................................................................................................180
Tworzenie klas, atrybutów i operacji w PHP .....................................................................180
Struktura klasy .............................................................................................................180
Konstruktory................................................................................................................181
Destruktory ..................................................................................................................181
Tworzenie egzemplarzy .....................................................................................................182
Stosowanie atrybutów klasy...............................................................................................182
Kontrolowanie dostępu przy użyciu private i public..........................................................184
Spis treści 9
Wywoływanie operacji klas ...............................................................................................185
Implementacja dziedziczenia w PHP .................................................................................186
Kontrolowanie widoczności w trakcie dziedziczenia przy użyciu private i protected......187
Unieważnianie .............................................................................................................188
Zapobieganie dziedziczeniu i unieważnianiu przy użyciu final...................................190
Wielodziedziczenie......................................................................................................190
Implementowanie interfejsów......................................................................................191
Tworzenie klas ...................................................................................................................192
Tworzenie kodu dla własnej klasy .....................................................................................193
Zaawansowane i nowe mechanizmy obiektowe w PHP5...................................................200
PHP4 a PHP5...............................................................................................................200
Używanie stałych klasowych.......................................................................................201
Implementowanie metod statycznych..........................................................................201
Sprawdzanie typu klasy i wskazywanie typu...............................................................201
Klonowanie obiektów..................................................................................................202
Używanie klas abstrakcyjnych.....................................................................................203
Przeciążanie metod przy użyciu __call() .....................................................................203
Używanie metody __autoload()...................................................................................204
Implementowanie iteratorów i iteracji .........................................................................205
Przekształcanie klas w łańcuchy znaków.....................................................................207
Używanie API Reflection ............................................................................................207
W następnym rozdziale......................................................................................................208
Rozdział 7. u w j w .................................................................................
Koncepcja obsługi wyjątków .............................................................................................209
Klasa xception .................................................................................................................211
Wyjątki definiowane przez użytkownika ...........................................................................212
Wyjątki w Częściach samochodowych Janka ....................................................................214
Wyjątki i inne mechanizmy obsługi błędów w PHP ..........................................................217
Propozycje dalszych lektur ................................................................................................218
W następnym rozdziale......................................................................................................218
II
o . oj ow n n n ow j n h ..........................................
Koncepcje relacyjnych baz danych ....................................................................................222
Tabele ..........................................................................................................................222
Kolumny ......................................................................................................................222
Wiersze ........................................................................................................................ 223
Wartości....................................................................................................................... 223
Klucze..........................................................................................................................223
Schematy .....................................................................................................................224
Relacje .........................................................................................................................224
Jak zaprojektować internetową bazę danych?....................................................................225
Określ obiekty świata realnego, których model chcesz wykonać ................................225
Unikaj przechowywania redundantnych danych..........................................................226
Zapisuj atomowe wartości kolumn ..............................................................................228
Dobierz właściwe klucze .............................................................................................228
Pomyśl o zapytaniach, które zadasz bazie ...................................................................229
Unikaj tworzenia tabel z wieloma pustymi polami ......................................................229
Typy tabel podsumowanie ......................................................................................230
Architektura internetowej bazy danych..............................................................................230
Architektura .................................................................................................................230
Propozycje dalszych lektur ................................................................................................232
W następnym rozdziale......................................................................................................232
10 PHP i MySQL. Tworzenie stron WWW. Vademecum profesjonalisty
o . wo n n n ow j n h..................................................
Użytkowanie monitora MySQL.........................................................................................235
Logowanie się do serwera MySQL....................................................................................235
Tworzenie baz i rejestrowanie użytkowników ...................................................................237
Tworzenie bazy danych ...............................................................................................237
Definiowanie użytkowników i przywilejów ......................................................................237
Wprowadzenie do systemu przywilejów MySQL..............................................................237
Zasada najmniejszego przywileju ................................................................................238
Rejestrowanie użytkowników: polecenie GRANT ......................................................238
Typy i poziomy przywilejów .......................................................................................240
Polecenie RVOK.....................................................................................................242
Przykłady użycia poleceń GRANT i RVOK...........................................................242
Rejestrowanie użytkownika łączącego się z Internetu .......................................................243
Wylogowanie się użytkownika root.............................................................................244
Używanie odpowiedniej bazy danych................................................................................244
Tworzenie tabel bazy danych.............................................................................................244
Znaczenie dodatkowych atrybutów kolumn ................................................................246
Typy kolumn................................................................................................................246
Rzut oka na bazę danych polecenia SHOW i DSCRIB......................................249
Tworzenie indeksów ....................................................................................................249
Uwaga na temat typów tabel........................................................................................250
Identyfikatory MySQL.......................................................................................................250
Wybór typów danych w kolumnach...................................................................................251
Typy liczbowe .............................................................................................................252
Propozycje dalszych lektur ................................................................................................256
W następnym rozdziale......................................................................................................256
o . n h ................................................................
Czym jest SQL? ................................................................................................................. 257
Zapisywanie danych do bazy .............................................................................................258
Wyszukiwanie danych w bazie ..........................................................................................260
Wyszukiwanie danych spełniających określone kryteria .............................................262
Wyszukiwanie danych w wielu tabelach .....................................................................263
Szeregowanie danych w określonym porządku ...........................................................269
Grupowanie i agregowanie danych..............................................................................269
Wskazanie wierszy, które mają być wyświetlone ........................................................271
Używanie podzapytań..................................................................................................272
Dokonywanie zmian rekordów w bazie danych.................................................................274
Zmiana struktury istniejących tabel ...................................................................................275
Usuwanie rekordów z bazy danych....................................................................................277
Usuwanie tabel...................................................................................................................278
Usuwanie całych baz danych .............................................................................................278
Propozycje dalszych lektur ................................................................................................278
W następnym rozdziale......................................................................................................278
o . n omo H ......................................
Jak działa internetowa baza danych?..................................................................................280
Wykonywanie zapytań do bazy danych z poziomu strony WWW.......................................282
Sprawdzenie poprawności wpisanych danych ...................................................................283
Ustanawianie połączenia z bazą danych ..............................................................................284
Wybór właściwej bazy danych...........................................................................................286
Wysyłanie zapytań do bazy danych ...................................................................................286
Odczytywanie rezultatów zapytań .....................................................................................287
Zamykanie połączenia z bazą danych ................................................................................288
Wstawianie nowych danych do bazy .................................................................................288
Spis treści 11
Używanie instrukcji przygotowywanych ...........................................................................292
Używanie innych interfejsów bazodanowych PHP............................................................293
Stosowanie ogólnego interfejsu bazodanowego: PAR DB ..............................................294
Propozycje dalszych lektur ................................................................................................297
W następnym rozdziale......................................................................................................297
o . A m n ow n w n ow n h ................................
Szczegóły systemu przywilejów ........................................................................................299
Tabela user...................................................................................................................300
Tabele db i host............................................................................................................302
Tabele tables_priv i columns_priv...............................................................................302
Kontrola dostępu: w jaki sposób MySQL używa tabel przywilejów ...........................304
Zmiana przywilejów: kiedy zmiany zostaną uwzględnione? .......................................305
Ochrona bazy danych.........................................................................................................305
MySQL z perspektywy systemu operacyjnego............................................................305
Hasła............................................................................................................................306
Przywileje użytkowników............................................................................................307
MySQL i Internet.........................................................................................................307
Uzyskiwanie szczegółowych informacji o bazie danych ...................................................308
Uzyskiwanie informacji poleceniem SHOW ...............................................................308
Uzyskiwanie informacji o kolumnach za pomocą polecenia DSCRIB ......................310
Jak wykonywane są zapytania: polecenie XPLAIN ..................................................311
Przyspieszanie wykonania zapytań za pomocą indeksów ..................................................315
Optymalizowanie bazy danych ..........................................................................................316
Optymalizacja projektu bazy danych...........................................................................316
Przywileje ....................................................................................................................316
Optymalizacja tabel .....................................................................................................316
Stosowanie indeksów...................................................................................................317
Używanie wartości domyślnych ..................................................................................317
Więcej wskazówek ......................................................................................................317
Tworzenie kopii zapasowej bazy danych MySQL .............................................................317
Przywracanie bazy danych MySQL ...................................................................................318
Implementowanie replikacji...............................................................................................318
Konfigurowanie serwera nadrzędnego.........................................................................319
Transfer danych początkowych ...................................................................................320
Konfigurowanie odbiorcy lub odbiorców ....................................................................321
Propozycje dalszych lektur ................................................................................................321
W następnym rozdziale......................................................................................................321
o . w n ow n o mow n w ........................................
Instrukcja LOAD DATA INFIL ......................................................................................323
Maszyny zapisu..................................................................................................................324
Transakcje..........................................................................................................................325
Definicje dotyczące transakcji .....................................................................................325
Użycie transakcji w InnoDB........................................................................................326
Klucze obce........................................................................................................................327
Procedury składowane .......................................................................................................328
Prosty przykład ............................................................................................................329
Zmienne lokalne ..........................................................................................................331
Kursory i struktury sterujące........................................................................................332
Propozycje dalszych lektur ................................................................................................335
W następnym rozdziale......................................................................................................335
12 PHP i MySQL. Tworzenie stron WWW. Vademecum profesjonalisty
III
o . om jn w n n n ow ..........................................................
Co chcemy osiągnąć?.........................................................................................................339
Rodzaje komercyjnych stron WWW..................................................................................339
Publikowanie informacji w broszurach internetowych ................................................340
Przyjmowanie zamówień na produkty i usługi ............................................................343
Dostarczanie usług lub wyrobów mających postać cyfrową........................................348
Zwiększanie wartości produktów i usług.....................................................................348
Ograniczanie kosztów..................................................................................................349
Ryzyko i zagrożenia...........................................................................................................350
Crackerzy.....................................................................................................................350
Przyciągnięcie niewystarczającej liczby klientów .......................................................351
Awarie sprzętu komputerowego ..................................................................................351
Awarie sieci elektrycznych, komunikacyjnych i komputerowych
oraz systemu wysyłkowego ......................................................................................351
Silna konkurencja ........................................................................................................352
Błędy w oprogramowaniu............................................................................................352
Zmiany polityki rządowej............................................................................................352
Ograniczenie pojemności systemów ............................................................................353
Wybór strategii...................................................................................................................353
W następnym rozdziale......................................................................................................353
o . wo om jn h on .......................................
Jaką wagę mają posiadane przez nas informacje?..............................................................356
Zagrożenia bezpieczeństwa................................................................................................356
Ujawnienie informacji poufnych .................................................................................357
Utrata lub zniszczenie danych......................................................................................359
Modyfikacje danych ....................................................................................................360
Blokada usługi .............................................................................................................361
Błędy w oprogramowaniu............................................................................................362
Zaprzeczenie korzystania z usługi ...............................................................................363
Użyteczność, wydajność, koszty i bezpieczeństwo............................................................364
Opracowanie polityki bezpieczeństwa ...............................................................................364
Zasady uwierzytelniania ....................................................................................................365
Wykorzystanie mechanizmu uwierzytelniania...................................................................366
Podstawy szyfrowania........................................................................................................367
Szyfrowanie z kluczem prywatnym ...................................................................................368
Szyfrowanie z kluczem publicznym...................................................................................369
Podpis cyfrowy ..................................................................................................................370
Certyfikaty cyfrowe ...........................................................................................................371
Bezpieczne serwery WWW ...............................................................................................372
Monitorowanie i zapisywanie zdarzeń...............................................................................373
Zapory sieciowe .................................................................................................................374
Tworzenie kopii zapasowych.............................................................................................374
Tworzenie kopii zapasowych zwykłych plików ..........................................................375
Tworzenie kopii zapasowych i odzyskiwanie baz danych MySQL .............................375
Bezpieczeństwo fizyczne ...................................................................................................375
W następnym rozdziale......................................................................................................376
o . Uw n n u u H ...........................................
Identyfikacja użytkowników..............................................................................................377
Implementacja kontroli dostępu.........................................................................................378
Przechowywanie haseł dostępu....................................................................................381
Szyfrowanie haseł........................................................................................................383
Zastrzeganie więcej niż jednej strony ..........................................................................385
Spis treści 13
Podstawowa metoda uwierzytelniania ...............................................................................386
Wykorzystanie podstawowej metody uwierzytelniania w PHP .........................................387
Wykorzystanie podstawowej metody uwierzytelniania na serwerze Apache
przy użyciu plików .htaccess ..........................................................................................389
Wykorzystanie podstawowej metody uwierzytelniania na serwerze IIS............................393
Wykorzystanie modułu mod_auth_mysql do celów uwierzytelniania ...............................395
Instalacja modułu mod_auth_mysql ............................................................................395
Zadziałało?...................................................................................................................396
Praca z mod_auth_mysql .............................................................................................396
Implementacja własnej metody uwierzytelniania...............................................................397
Propozycje dalszych lektur ................................................................................................398
W następnym rozdziale......................................................................................................398
o . n n j u u H .........................
Zapewnienie bezpieczeństwa transakcji................................................................................399
Komputer użytkownika................................................................................................400
Internet.........................................................................................................................402
System docelowy .........................................................................................................403
Wykorzystanie protokołu Secure Sockets Layer (SSL)........................................................404
Kontrola danych pochodzących od użytkownika...............................................................407
Bezpieczne przechowywanie danych.................................................................................408
Ustalanie, czy powinno się przechowywać numery kart kredytowych ..............................410
Szyfrowanie danych w PHP...............................................................................................410
Propozycje dalszych lektur ................................................................................................419
W następnej części............................................................................................................. 419
I h
o . In j m m w w m..........................................
Wprowadzenie do wysyłania plików .................................................................................423
Kod HTML służący do wysyłania plików ...................................................................424
Uwaga na temat bezpieczeństwa..................................................................................425
Tworzenie PHP obsługującego plik.............................................................................425
Najczęściej spotykane problemy..................................................................................429
Stosowanie funkcji katalogowych......................................................................................430
Odczyt z katalogów .....................................................................................................430
Otrzymywanie informacji na temat aktualnego katalogu.............................................432
Tworzenie i usuwanie katalogów.................................................................................432
Interakcja z systemem plików............................................................................................433
Otrzymywanie informacji o pliku................................................................................433
Zmiana właściwości pliku ...........................................................................................435
Tworzenie, usuwanie i przenoszenie plików................................................................436
Stosowanie funkcji uruchamiających programy.................................................................437
Interakcja ze środowiskiem: funkcje getenv() i putenv() ...................................................439
Propozycje dalszych lektur ................................................................................................440
W następnym rozdziale......................................................................................................440
o . o ow n fun j o o o u.....................................................
Przegląd protokołów ..........................................................................................................441
Wysyłanie i odczytywanie poczty elektronicznej ..............................................................442
Korzystanie z innych usług WWW ....................................................................................442
Stosowanie funkcji połączeń sieciowych ..............................................................................446
14 PHP i MySQL. Tworzenie stron WWW. Vademecum profesjonalisty
Korzystanie z FTP.............................................................................................................. 450
Stosowanie FTP w celu utworzenia kopii bezpieczeństwa lub kopii lustrzanej pliku ....450
Wysyłanie plików ........................................................................................................456
Unikanie przekroczenia dopuszczalnego czasu ...........................................................457
Stosowanie innych funkcji FTP ...................................................................................457
Propozycje dalszych lektur ................................................................................................458
W następnym rozdziale......................................................................................................458
o . n m...................................................................
Uzyskiwanie informacji o dacie i czasie w PHP ................................................................459
Stosowanie funkcji date() ............................................................................................459
Obsługa znaczników czasu Uniksa ..............................................................................461
Stosowanie funkcji getdate()........................................................................................462
Sprawdzanie poprawności dat......................................................................................463
Konwersja pomiędzy formatami daty PHP i MySQL ........................................................464
Obliczanie dat w PHP ........................................................................................................465
Obliczanie dat w MySQL...................................................................................................466
Stosowanie mikrosekund ...................................................................................................468
Stosowanie funkcji kalendarzowych ..................................................................................468
Propozycje dalszych lektur ................................................................................................469
W następnym rozdziale......................................................................................................469
o . n ow n o w........................................................................
Konfigurowanie obsługi obrazków w PHP........................................................................472
Formaty obrazków .............................................................................................................473
JPG............................................................................................................................473
PNG .............................................................................................................................473
WBMP.........................................................................................................................474
GIF...............................................................................................................................474
Tworzenie obrazków..........................................................................................................475
Tworzenie kadru obrazka.............................................................................................476
Rysowanie lub umieszczanie tekstu w obrazku ...........................................................476
Wyświetlanie ostatecznej grafiki .................................................................................478
Końcowe czynności porządkujące...............................................................................479
Stosowanie automatycznie generowanych obrazków na innych stronach..........................480
Stosowanie tekstu i czcionek do tworzenia obrazków............................................................480
Konfiguracja podstawowego kadru .............................................................................484
Dopasowanie tekstu do przycisku................................................................................484
Nadawanie tekstowi odpowiedniej pozycji..................................................................487
Wpisywanie tekstu do przycisku..................................................................................488
tap końcowy ..............................................................................................................488
Rysowanie figur i wykresów danych .................................................................................488
Inne funkcje obrazków.......................................................................................................495
Propozycje dalszych lektur ................................................................................................496
W następnym rozdziale......................................................................................................496
o . o ow n on o j w H ............................................................
Czym jest kontrola sesji? ...................................................................................................497
Podstawowa zasada działania sesji ....................................................................................498
Czym jest cookie?........................................................................................................498
Konfiguracja cookies w PHP.......................................................................................498
Stosowanie cookies w sesji..........................................................................................499
Przechowywanie identyfikatora sesji...........................................................................500
Spis treści 15
Implementacja prostych sesji .............................................................................................500
Rozpoczynanie sesji.....................................................................................................500
Zgłaszanie zmiennych sesji..........................................................................................501
Stosowanie zmiennych sesji ........................................................................................501
Usuwanie zmiennych i niszczenie sesji .......................................................................502
Przykład prostej sesji ......................................................................................................... 502
Konfiguracja kontroli sesji.................................................................................................504
Implementacja uwierzytelniania w kontroli sesji ...............................................................505
Propozycje dalszych lektur ................................................................................................511
W następnym rozdziale......................................................................................................511
o . Inn n w no ......................................................................
Stosowanie magicznych cudzysłowów ..............................................................................513
Wykonywanie ciągów funkcja eval()............................................................................514
Zakończenie wykonania die i exit.................................................................................515
Serializacja zmiennych i obiektów.....................................................................................516
Pobieranie informacji na temat środowiska PHP ...............................................................517
Uzyskiwanie informacji na temat załadowanych rozszerzeń .......................................517
Identyfikacja właściciela skryptu.................................................................................518
Uzyskiwanie informacji na temat daty modyfikacji skryptu........................................518
Dynamiczne dodawanie rozszerzeń ...................................................................................518
Czasowa zmiana środowiska wykonawczego ....................................................................519
Podświetlanie zródeł ..........................................................................................................520
Używanie PHP w wierszu poleceń.....................................................................................520
W następnej części............................................................................................................. 521
h
o . o ow n H w u h oj h..................................
Zastosowanie inżynierii oprogramowania w tworzeniu aplikacji WWW ..........................526
Planowanie i prowadzenie projektu aplikacji WWW.........................................................526
Ponowne stosowanie kodu .................................................................................................527
Tworzenie kodu łatwego w utrzymaniu .............................................................................528
Standardy kodowania...................................................................................................528
Dzielenie kodu.............................................................................................................531
Stosowanie standardowej struktury katalogów ............................................................532
Dokumentacja i dzielenie wewnętrznych funkcji ........................................................532
Implementacja kontroli wersji............................................................................................533
Wybór środowiska programistycznego ..............................................................................534
Dokumentacja projektów ...................................................................................................534
Prototypowanie ..................................................................................................................535
Oddzielanie logiki i zawartości..........................................................................................536
Optymalizacja kodu ...........................................................................................................537
Stosowanie prostych optymalizacji..............................................................................537
Stosowanie produktów firmy Zend..............................................................................538
Testowanie.........................................................................................................................538
Propozycje dalszych lektur ................................................................................................540
W następnym rozdziale......................................................................................................540
o . U uw n w...................................................................................
Błędy programistyczne ......................................................................................................541
Błędy składni ...............................................................................................................542
Błędy wykonania .........................................................................................................543
Błędy logiczne .............................................................................................................548
16 PHP i MySQL. Tworzenie stron WWW. Vademecum profesjonalisty
Pomoc w usuwaniu błędów w zmiennych..........................................................................550
Poziomy zgłaszania błędów ...............................................................................................552
Zmiana ustawień zgłaszania błędów ..................................................................................553
Wyzwalanie własnych błędów...........................................................................................554
legancka obsługa błędów.................................................................................................555
W następnym rozdziale......................................................................................................557
o . wo n uw n n u own w on j ..............
Problem..............................................................................................................................559
Składniki rozwiązania........................................................................................................560
Identyfikacja użytkownika i personalizacja .................................................................560
Przechowywanie zakładek ...........................................................................................561
Rekomendowanie zakładek .........................................................................................561
Przegląd rozwiązania .........................................................................................................561
Implementacja bazy danych...............................................................................................563
Implementacja podstawowej witryny.................................................................................565
Implementacja uwierzytelniania użytkowników................................................................567
Rejestracja ...................................................................................................................567
Logowanie ...................................................................................................................573
Wylogowanie...............................................................................................................576
Zmiana hasła................................................................................................................577
Ustawianie zapomnianych haseł ..................................................................................579
Implementacja przechowywania i odczytywania zakładek ................................................584
Dodawanie zakładek ....................................................................................................584
Wyświetlanie zakładek ................................................................................................586
Usuwanie zakładek ......................................................................................................587
Implementacja rekomendacji .............................................................................................589
Rozwijanie projektu i możliwe rozszerzenia......................................................................592
W następnym rozdziale......................................................................................................592
o . wo n o n u ..............................................................
Problem..............................................................................................................................593
Składniki rozwiązania........................................................................................................594
Tworzenie katalogu online...........................................................................................594
Śledzenie zakupów użytkownika podczas przeglądania...................................................594
Implementacja systemu płatności ................................................................................594
Interfejs administratora ................................................................................................595
Przegląd rozwiązania .........................................................................................................595
Implementacja bazy danych...............................................................................................599
Implementacja katalogu online ..........................................................................................601
Przedstawianie kategorii ..............................................................................................603
Wyświetlanie książek danej kategorii..........................................................................605
Przedstawianie szczegółowych danych książki ...........................................................607
Implementacja koszyka na zakupy.....................................................................................608
Stosowanie skryptu pokaz_kosz.php ...........................................................................608
Podgląd koszyka ..........................................................................................................611
Dodawanie produktów do koszyka ..............................................................................614
Zapisywanie uaktualnionego koszyka..........................................................................615
Wyświetlanie podsumowania w pasku nagłówka ........................................................616
Pobyt w kasie...............................................................................................................616
Implementacja płatności ....................................................................................................622
Implementacja interfejsu administratora ............................................................................624
Rozwijanie projektu ...........................................................................................................631
Zastosowanie istniejącego systemu....................................................................................632
W następnym rozdziale......................................................................................................632
Spis treści 17
o . wo n mu n w o .....................................
Problem..............................................................................................................................633
Wymagania systemu ..........................................................................................................634
Istniejące systemy ..............................................................................................................634
dycja zawartości .............................................................................................................. 634
Umieszczanie zawartości w systemie ..........................................................................635
Bazy danych czy pliki? ................................................................................................636
Struktura dokumentu ...................................................................................................636
Stosowanie metadanych.....................................................................................................636
Formatowanie danych wyjściowych ..................................................................................637
Projekt/przegląd rozwiązania .............................................................................................638
Projektowanie bazy danych................................................................................................639
Implementacja systemu zarządzania zawartością...............................................................641
Fronton systemu...........................................................................................................641
Wnętrze systemu..........................................................................................................648
Wyszukiwanie..............................................................................................................656
kran redaktora naczelnego.........................................................................................659
Rozwijanie projektu ...........................................................................................................661
W następnym rozdziale......................................................................................................661
o . wo n w u o on n j o o n ...........
Problem..............................................................................................................................663
Składniki rozwiązania........................................................................................................664
Przegląd rozwiązania .........................................................................................................666
Konfiguracja bazy danych..................................................................................................667
Architektura skryptu ..........................................................................................................669
Logowanie i wylogowanie .................................................................................................674
Konfiguracja kont .............................................................................................................. 677
Tworzenie nowego konta.............................................................................................679
Modyfikacja istniejącego konta ...................................................................................681
Usuwanie konta ...........................................................................................................681
Odczytywanie poczty.........................................................................................................682
Wybór konta ................................................................................................................682
Przeglądanie zawartości skrzynki ................................................................................684
Odczytywanie wiadomości pocztowych ......................................................................687
Przeglądanie nagłówków wiadomości .........................................................................690
Usuwanie wiadomości .................................................................................................690
Wysyłanie wiadomości ......................................................................................................692
Wysyłanie nowej wiadomości .....................................................................................692
Odpowiadanie i przekazywanie poczty........................................................................694
Rozwijanie projektu ...........................................................................................................695
W następnym rozdziale......................................................................................................696
o . wo n m n o ow h................................................
Problem..............................................................................................................................697
Składniki rozwiązania........................................................................................................698
Konfiguracja bazy danych list i abonentów .................................................................698
Wysyłanie plików ........................................................................................................699
Wysyłanie wiadomości z załącznikami........................................................................699
Przegląd rozwiązania .........................................................................................................699
Konfiguracja bazy danych..................................................................................................701
Architektura skryptu ..........................................................................................................704
Implementacja logowania ..................................................................................................711
Tworzenie nowego konta.............................................................................................711
Logowanie ...................................................................................................................714
18 PHP i MySQL. Tworzenie stron WWW. Vademecum profesjonalisty
Implementacja funkcji użytkownika ..................................................................................716
Przeglądanie list...........................................................................................................717
Przeglądanie informacji na temat listy.........................................................................721
Przeglądanie archiwum listy ........................................................................................723
Zapisywanie i wypisywanie.........................................................................................724
Zmiana konfiguracji konta...........................................................................................726
Zmiana hasła................................................................................................................726
Wylogowanie...............................................................................................................728
Implementacja funkcji administratora................................................................................728
Tworzenie nowej listy..................................................................................................729
Wysyłanie nowych wiadomości...................................................................................731
Obsługa wysyłania wielu plików .................................................................................734
Podgląd wiadomości....................................................................................................737
Rozsyłanie wiadomości ...............................................................................................738
Rozwijanie projektu ...........................................................................................................744
W następnym rozdziale......................................................................................................745
o . wo n fo um ...........................................................................
Problem..............................................................................................................................747
Składniki rozwiązania........................................................................................................748
Przegląd rozwiązania .........................................................................................................749
Projektowanie bazy danych................................................................................................751
Przeglądanie drzewa artykułów .........................................................................................753
Rozwijanie i zwijanie...................................................................................................755
Wyświetlanie artykułów ..............................................................................................758
Korzystanie z klasy wezel_drzewa ..............................................................................759
Przeglądanie pojedynczych artykułów...............................................................................765
Dodawanie nowych artykułów...........................................................................................767
Rozszerzenia ......................................................................................................................773
Wykorzystanie istniejącego systemu..................................................................................773
W następnym rozdziale......................................................................................................774
o . wo n o um n w on ow n h w fo m ........
Problem..............................................................................................................................775
Ocena formatów dokumentów .....................................................................................776
Składniki rozwiązania........................................................................................................780
System pytań i odpowiedzi ..........................................................................................781
Oprogramowanie generujące dokumenty.....................................................................781
Przegląd rozwiązania .........................................................................................................784
Zadawanie pytań..........................................................................................................785
Ocena odpowiedzi .......................................................................................................786
Tworzenie certyfikatu RTF..........................................................................................789
Tworzenie certyfikatu PDF z szablonu........................................................................792
Generowanie dokumentu PDF za pomocą PDFlib.......................................................795
Skrypt Witaj świecie dla PDFlib ..............................................................................796
Tworzenie certyfikatu za pomocą PDFlib....................................................................800
Problemy związane z nagłówkami.....................................................................................807
Rozwijanie projektu ...........................................................................................................807
Propozycje dalszych lektur ................................................................................................807
W następnym rozdziale......................................................................................................808
o . o n u u ow h omo X A ..................
Problem..............................................................................................................................809
Podstawy XML............................................................................................................810
Podstawy usług sieciowych .........................................................................................814
Spis treści 19
Składniki rozwiązania........................................................................................................816
Konstrukcja koszyka na zakupy...................................................................................816
Korzystanie z interfejsu usług sieciowych Amazon.com.............................................816
Wczytywanie dokumentów XML................................................................................817
Korzystanie z SOAP za pomocą PHP..........................................................................817
Buforowanie ................................................................................................................818
Opis rozwiązania................................................................................................................818
Aplikacja główna .........................................................................................................821
Wyświetlanie listy książek z danej kategorii ...............................................................827
Tworzenie obiektu klasy WynikiWyszukiwania..........................................................829
Korzystanie z RST/przesyłania dokumentów XML ..................................................835
Korzystanie z protokołu SOAP....................................................................................840
Buforowanie danych ....................................................................................................841
Konstrukcja koszyka na zakupy...................................................................................843
Przejście do kasy na witrynie Amazon.com.................................................................846
Instalacja kodu zródłowego................................................................................................847
Kierunki rozwoju ............................................................................................................... 847
Literatura............................................................................................................................848
o A In j H ..........................................................................
Uruchamianie PHP jako CGI lub modułu serwera.............................................................852
Instalacja Apache, PHP i MySQL w systemie UNIX ........................................................852
Instalacja przy użyciu binariów ...................................................................................852
Instalacja przy użyciu kodów zródłowych...................................................................853
Plik httpd.conf informacje końcowe .......................................................................859
Czy obsługa PHP działa poprawnie? ...........................................................................860
Czy SSL działa poprawnie?.........................................................................................861
Instalacja Apache, PHP i MySQL w systemie Windows ...................................................862
Instalacja MySQL w systemie Windows .....................................................................862
Instalacja serwera Apache w systemie Windows.........................................................866
Instalacja PHP w systemie Windows...........................................................................868
Instalowanie PAR............................................................................................................871
Inne konfiguracje ...............................................................................................................872
o o n n ow ................................................................................
Zasoby poświęcone PHP....................................................................................................873
Zasoby poświęcone MySQL i SQL....................................................................................875
Zasoby poświęcone serwerowi Apache .............................................................................876
Zasoby poświęcone tworzeniu stron WWW ......................................................................876
o ow ................................................................................................
Rozdział 9.
n n n
n h
W rozdziale tym przedstawimy sposób tworzenia bazy danych MySQL, przeznaczonej do
udostępniania na stronach WWW.
W tym rozdziale zostaną poruszone następujące zagadnienia:
tworzenie bazy danych,
definiowanie użytkowników i przywilejów,
wprowadzenie do systemu przywilejów,
tworzenie tabel bazy danych,
tworzenie indeksów,
wybieranie typów kolumn w MySQL.
Również i w tym rozdziale posłużymy się znanym już przykładem księgarni internetowej
Książkorama . Przypomnijmy schemat jej bazy danych:
Należy również przypomnieć, iż nazwy pól będących kluczami podstawowymi są pod-
kreślone linią ciągłą, a nazwy pól będących kluczami obcymi linią przerywaną.
W celu przeanalizowania materiału zawartego w tym rozdziale należy zapewnić sobie
dostęp do serwera MySQL, co oznacza, że:
Trzeba przeprowadzić instalację MySQL na serwerze WWW, obejmującą
następujące czynności:
instalację plików,
rejestrację użytkownika na serwerze MySQL,
234 Część II Stosowanie MySQL
zdefiniowanie odpowiedniej ścieżki dostępu,
w razie konieczności uruchomienie aplikacji ,
określenie hasła administratora,
usunięcie użytkownika anonimowego,
uruchomienie serwera MySQL po raz pierwszy i skonfigurowanie go w taki
sposób, by uruchamiał się automatycznie.
Po wykonaniu wymienionych czynności można przystąpić do lektury tego rozdziału.
Jeśli jednak instalacja nie powiodła się, należy kierować się instrukcjami zawartymi
w dodatku A.
Ewentualne błędy, które mogą wystąpić w trakcie wykonywania czynności
opisywanych w tym rozdziale, spowodowane będą prawdopodobnie nieprawidłową
pracą serwera MySQL. W takim przypadku należy ponownie przeanalizować
czynności opisane powyżej oraz przedstawione w dodatku A w celu upewnienia
się, iż MySQL został prawidłowo zainstalowany.
Należy zapewnić sobie dostęp do serwera MySQL zainstalowanego na komputerze
znajdującym się w miejscu pracy czytelnika, udostępnianego przez dostawcę usług
internetowych na zdalnym komputerze itp.
W takim przypadku wykonanie zawartych w tym rozdziale przykładów lub utworzenie
własnej bazy danych wymaga zarejestrowania przez administratora odpowiedniego
użytkownika oraz znajomości nadanego mu identyfikatora, hasła dostępu i nazwy
przypisanej mu bazy danych.
Nie jest konieczne zapoznanie się z treścią podrozdziałów dotyczących rejestrowania
użytkowników i przydzielania im bazy danych, chyba że istnieje potrzeba bardziej
precyzyjnego wyjaśnienia administratorowi przedstawionych wcześniej wymagań.
Zwykli użytkownicy nie będą wszakże mogli samodzielnie tworzyć własnych
użytkowników i baz danych.
Wszystkie przykłady zawarte w tym rozdziale były uruchamiane na serwerze MySQL
w wersji 5.0, która w trakcie pisania tej książki była wersją najnowszą. Niektóre wcze-
śniejsze wersje serwera nie posiadają pewnych możliwości, dlatego też przed rozpoczę-
ciem lektury należy zastąpić starszą wersję nową instalacją MySQL. Najnowszą wersję
serwera MySQL można pobrać ze strony http://mysql.com.
W książce komunikację z serwerem MySQL prowadzimy przy użyciu klienta wiersza
poleceń o nazwie MySQL monitor, stanowiącego składnik każdej instalacji. Nic jednak nie
stoi na przeszkodzie, by używać innego klienta. Jeśli na przykład używany serwer MySQL
znajduje się na dzierżawionym serwerze WWW, administratorzy systemu zwykle udostęp-
niają użytkownikom działający przez przeglądarkę interfejs phpMyAdmin. Różne klienty
GUI działają nieco inaczej, niż zostanie to przedstawione w tym rozdziale, lecz odpowiednie
zaadaptowanie przedstawionych instrukcji nie powinno sprawić większego kłopotu.
Rozdział 9. Tworzenie internetowej bazy danych 235
n n
W przykładach przedstawionych w dalszej części tego rozdziału oraz w rozdziale następ-
nym każda komenda jest zakończona znakiem średnika ( ). Informuje on serwer MySQL
o konieczności wykonania zadanego polecenia. Opuszczenie średnika spowoduje brak
reakcji serwera, o czym często zapominają użytkownicy, zwłaszcza niedoświadczeni.
Opuszczenie znaku średnika spowoduje, że nastąpi przejście do nowego wiersza przed
zakończeniem wpisywania tekstu komendy. Pozwoliło to nam na zwiększenie czytelności
przykładów. Odnalezienie miejsca, w którym nastąpiło przejście do nowego wiersza, nie
powinno sprawić żadnych problemów MySQL wyświetli tam znak kontynuacji w formie
strzałki przedstawionej poniżej:
Symbol ten oznacza, że MySQL czeka na wprowadzenie dalszej części polecenia. Za
każdym razem, gdy zostanie naciśnięty klawisz Enter bez wcześniejszego wpisania znaku
średnika, nastąpi przejście do nowego wiersza i wyświetlenie symbolu strzałki.
Warto również zapamiętać, że MySQL nie rozróżnia małych i wielkich liter w polece-
niach języka SQL, może natomiast je rozróżniać w nazwach baz danych i tabel (kwestia
ta zostanie poruszona w dalszej części rozdziału).
n
W celu zalogowania się do serwera MySQL należy przejść do wiersza poleceń systemu
operacyjnego i wpisać następującą komendę:
Polecenie wywołuje monitor MySQL, mający postać wiersza poleceń łączącego
klienta z serwerem.
Opcji używa się w celu wskazania komputera, do którego ma nastąpić połączenie (na
maszynie tej pracuje serwer MySQL). Jeśli polecenie to ma być wykonane na tym samym
komputerze, na którym znajduje się MySQL, to opcja oraz parametr
mogą zostać pominięte. W przeciwnym wypadku konieczne jest wpisanie w miejsce para-
metru nazwy maszyny, na której uruchomiony jest serwer bazy danych.
Opcja jest stosowana w celu wskazania identyfikatora użytkownika, na którego nastę-
puje logowanie. Jeśli identyfikator ten nie zostanie podany, wówczas MySQL domyślnie
użyje identyfikatora tego użytkownika, który jest aktualnie zalogowany do systemu ope-
racyjnego.
Jeśli MySQL został zainstalowany na komputerze lub serwerze czytelnika, będzie on zmu-
szony zalogować się jako użytkownik oraz samodzielnie utworzyć bazę danych, któ-
rą będzie wykorzystywał w trakcie uruchamiania zawartych w tym rozdziale przykładów.
Przy pierwszym uruchomieniu serwera użytkownik jest jedynym zarejestrowanym
236 Część II Stosowanie MySQL
użytkownikiem. W trakcie pracy na serwerze zainstalowanym na komputerze admini-
strowanym przez inną osobę należy przy logowaniu użyć identyfikatora użytkownika,
podanego przez administratora.
Opcja informuje serwer o logowaniu się z użyciem hasła. Może ona zostać pominię-
ta, jeśli dla danego użytkownika hasło nie zostało ustanowione.
Jeżeli czytelnik loguje się jako użytkownik bez konieczności podania hasła, zale-
cane jest określenie hasła dostępu zgodnie z instrukcjami zawartymi w dodatku A. Jego
brak powoduje, iż system będzie niedostatecznie zabezpieczony.
Podawanie hasła w tym samym wierszu co polecenie nie jest obowiązkowe. Jeżeli
nie zostanie ono podane, to serwer MySQL sam o nie zapyta . Tak naprawdę pominię-
cie hasła jest właściwie lepszym rozwiązaniem, gdyż wpisane w wierszu poleceń będzie
miało formę zwykłego tekstu, co umożliwi osobom postronnym jego wykrycie.
Po wpisaniu komendy podanej na początku podrozdziału wyświetlona zostanie odpowiedz
w następującej formie:
(jeżeli polecenie to nie zadziała, trzeba sprawdzić, czy serwer MySQL jest uruchomio-
ny, a komenda może być zrealizowana w bieżącej ścieżce dostępu).
Następnie należy podać hasło dostępu. Jeśli wszystko przebiegnie prawidłowo, powinien
zostać wyświetlony komunikat podobny do poniższego:
Jeżeli czytelnik pracuje na własnym komputerze i komunikat nie będzie przypominał po-
wyższego, wówczas należy upewnić się, czy uruchomiona jest aplikacja
(jeżeli jest wymagana) i czy zostało określone i wpisane prawidłowo hasło dostępu dla
użytkownika . Jeśli praca odbywa się na zdalnej maszynie, trzeba upewnić się, iż
podane hasło jest prawidłowe.
Po zalogowaniu się do serwera kursor powinien znajdować się przy znaku zachęty, umoż-
liwiając stworzenie nowej bazy danych. Czytelnik pracujący na własnym komputerze
powinien stosować się do instrukcji podanych w dalszej części rozdziału. Czytelnik ko-
rzystający z maszyny administrowanej przez inną osobę powinien mieć utworzoną i przy-
pisaną mu bazę danych, może więc od razu przejść do lektury podrozdziału Używanie
odpowiedniej bazy danych . Można oczywiście zapoznać się z poprzedzającymi go pod-
rozdziałami, nie będzie jednak możliwości (a przynajmniej nie powinno być) uruchamia-
nia wyszczególnionych w nich poleceń.
Rozdział 9. Tworzenie internetowej bazy danych 237
n n u n
System baz danych MySQL jest w stanie obsługiwać wiele baz danych jednocześnie. Za-
zwyczaj jedna aplikacja współpracuje z jedną bazą danych. Dla księgarni Książkorama
baza ta nosi nazwę .
h
Tworzenie bazy danych to czynność najprostsza. W wierszu poleceń MySQL należy
wpisać:
W miejsce należy podać nazwę bazy danych, która ma zostać utworzona. W na-
szym przykładzie jest to baza o nazwie .
I to wszystko! Otrzymana odpowiedz powinna wyglądać mniej więcej tak:
Oznacza to, że operacja została wykonana bez błędów. Jeśli taki komunikat się nie pojawi,
należy upewnić się, że na końcu komendy został wpisany znak średnika. Informuje on ser-
wer MySQL o zakończeniu wpisywania polecenia i o konieczności jego wykonania.
n n u n
System MySQL może obsługiwać wielu użytkowników. Użytkownik powinien być
wykorzystywany w zasadzie tylko do celów administracyjnych, co jest podyktowane wzglę-
dami bezpieczeństwa. Dla każdego użytkownika, który będzie pracował w systemie, trzeba
utworzyć konto i nadać mu hasło dostępu. Nie muszą one być takie same, jak identyfika-
tor użytkownika i hasło wykorzystywane do zalogowania się do systemu operacyjnego.
Ta sama zasada odnosi się do użytkownika . Pożądane jest stosowanie różnych ha-
seł dostępu w razie logowania się do systemu operacyjnego i serwera MySQL, szcze-
gólnie w przypadku użytkownika .
Nadawanie hasła nowym użytkownikom nie jest obowiązkowe, jednak ze względów bez-
pieczeństwa pożądane jest, aby każdy użytkownik posiadał własne hasło dostępu. W przy-
padku tworzenia internetowej bazy danych wskazane jest utworzenie co najmniej jednego
użytkownika, który będzie wykorzystywany tylko przez daną aplikację bazodanową. Można
by zadać pytanie o cel tej operacji. Odpowiedz związana jest z systemem przywilejów.
n u
Jedną z najważniejszych cech MySQL jest obsługa wyrafinowanego systemu przywi-
lejów. Przywilej to inaczej posiadane przez określonego użytkownika prawo do wyko-
nania określonego polecenia na określonym obiekcie. Idea przywilejów jest zbliżona do
koncepcji praw dostępu do plików. Rejestrując nowego użytkownika MySQL, należy
238 Część II Stosowanie MySQL
nadać mu odpowiednie przywileje w celu wyszczególnienia czynności, które będzie on
mógł wykonać w systemie.
Zasada najmniejszego przywileju jest stosowana w celu zwiększenia bezpieczeństwa
systemu komputerowego. Jest to podstawowa, ale bardzo ważna zasada, o której nie-
stety często się zapomina. Brzmi ona następująco:
Użytkownik (lub proces) powinien posiadać minimalny zbiór przywilejów
potrzebnych do wykonania przypisanego mu zadania.
Zasadę tę należy stosować wszędzie, nie tylko w odniesieniu do MySQL. Na przykład do
wysłania zapytania do bazy danych ze strony WWW użytkownik nie będzie potrzebował
wszystkich przywilejów, które posiada użytkownik . Należy więc utworzyć nowego
użytkownika i nadać mu tylko przywileje niezbędne do uzyskania dostępu do bazy danych.
A
Polecenia i służą do nadawania i odbierania użytkownikom MySQL praw na
czterech poziomach uprzywilejowania. Wyróżniamy następujące poziomy przywilejów:
globalny,
baza danych,
tabela,
kolumna.
W dalszej części rozdziału wyjaśnimy, który z nich i kiedy należy stosować.
Polecenie służy do tworzenia nowych użytkowników i nadawania im przywilejów.
Składnia tego polecenia jest następująca:
Klauzule w nawiasach kwadratowych są opcjonalne. Poniżej zostaną omówione poszcze-
gólne parametry tego polecenia. Pierwszy z nich, , ma postać listy przywilejów
oddzielonych przecinkami. MySQL posiada liczny zbiór przywilejów, opisanych w na-
stępnym podrozdziale.
Parametr jest opcjonalny. Używa się go w celu wskazania kolumn, do których
podane przywileje zostaną zastosowane. Można podać nazwę pojedynczej kolumny lub
listę nazw kolumn oddzielonych przecinkami.
Parametr wskazuje bazę lub tabelę, do której zostaną zastosowane podane przy-
wileje. W celu nadania przywilejów na wszystkie bazy danych w systemie powi-
nien przyjąć wartość . Wówczas przywileje zostały nadane na poziomie globalnym.
Rozdział 9. Tworzenie internetowej bazy danych 239
Ten sam efekt można osiągnąć, przypisując parametrowi wartość , jeśli nie jest
używana żadna baza danych. Częściej jednak wskazuje się wszystkie tabele w bazie,
wpisując , konkretną tabelę ( ) lub pojedyncze
kolumny w danej tabeli poprzez wpisanie i nadanie odpo-
wiedniej wartości parametrowi . Za pomocą tych metod nadaje się przywileje na
pozostałych trzech poziomach uprzywilejowania, odpowiednio: baza danych, tabela
i kolumna. Jeżeli w trakcie wykonywania tego polecenia używana jest konkretna baza
danych, to podanie samej nazwy tabeli będzie zinterpretowane jako nadanie przywile-
jów tabeli o tej nazwie, znajdującej się w używanej bazie danych.
Parametr powinien wskazywać identyfikator, za pomocą któ-
rego użytkownik loguje się do serwera MySQL. Oczywiście nie musi być to ten sam,
który jest używany przy logowaniu się do systemu operacyjnego. Wartość tego parametru
może również zawierać nazwę komputera. Możliwość tę wykorzystuje się na przykład
do odróżnienia użytkownika (traktowanego jako ) od użytkow-
nika . Rozwiązanie to jest szczególnie użyteczne w przypadku,
gdy użytkownicy z różnych domen mają te same identyfikatory. Poza tym metoda ta
zwiększa poziom bezpieczeństwa systemu, gdyż pozwala określić, z jakiej domeny kon-
kretny użytkownik może się zalogować, a nawet do jakich tabel lub baz ma on dostęp
z określonej lokalizacji.
Wartością parametru jest hasło dostępu, którym powinien posługiwać się wskazany
użytkownik w trakcie logowania do serwera. Stosuje się tutaj standardowe zasady doboru
haseł. Kwestie bezpieczeństwa zostaną omówione w dalszej części książki, jednak należy
zaznaczyć, że hasło nie powinno być łatwe do odgadnięcia. Niewskazane jest używanie
słów, które można znalezć w słowniku ani nie powinno być takie samo, jak identyfika-
tor użytkownika. Najlepszym rozwiązaniem jest nadanie hasła składającego się z liter
małych i wielkich oraz znaków nie będących literami.
Klauzula pozwala wskazać, że użytkownik musi łączyć się poprzez protokół
Secure Sockets Layer (SSL), a także wskazać opcje SSL. Więcej informacji na temat
połączeń z serwerem MySQL za pośrednictwem SSL można znalezć w podręczniku
MySQL.
Dodanie opcji spowoduje, że wskazany użytkownik będzie mógł nada-
wać innym użytkownikom takie przywileje, jakie sam posiada.
Zamiast niej można użyć klauzuli w postaci
lub
lub
Dzięki tym klauzulom można ograniczyć liczbę zapytań, uaktualnień lub połączeń, jakie
jeden użytkownik może zrealizować w ciągu godziny. Rozwiązanie to może przydać się
do ograniczania obciążenia systemów współużytkowanych generowanego przez jednego
użytkownika.
240 Część II Stosowanie MySQL
Informacje dotyczące nadanych przywilejów zapamiętywane są w czterech tabelach sys-
temowych, znajdujących się w bazie danych o nazwie . Tabele te noszą nazwy:
, , , oraz . Zamiast
wykorzystywać polecenie , można zmieniać dane bezpośrednio w wymienionych
tabelach. Szczegółowe informacje na temat sposobu działania tych tabel oraz metod
wprowadzania zmian bezpośrednio w nich zostaną przedstawione w rozdziale 12.
MySQL wykorzystuje trzy typy przywilejów:
przywileje nadawane zwykłym użytkownikom,
przywileje dla administratorów,
przywileje specjalne.
Każdemu użytkownikowi można przyporządkować przywileje dowolnego typu, najroz-
sądniejsze jednak jest nadawanie przywilejów dla administratorów tylko administratorom
systemu, czyli zgodnie ze wspomnianą wcześniej zasadą najmniejszego przywileju.
Użytkownikom należy nadawać takie przywileje, które umożliwią korzystanie tylko z po-
trzebnych im baz i tabel. Nikomu, z wyjątkiem administratora, nie należy udostępniać sys-
temowej bazy , gdyż w niej właśnie przechowywane są identyfikatory wszystkich
użytkowników, ich hasła dostępu itp. (szerzej zagadnienie to jest opisane w rozdziale 12.).
Przywileje przeznaczone dla zwykłych użytkowników odwołują się bezpośrednio do kon-
kretnych rodzajów poleceń SQL i określają, czy dany użytkownik może wykonywać po-
lecenia tego typu. Polecenia języka SQL zostaną szerzej omówione w następnym rozdziale,
teraz ograniczymy się tylko do krótkiego opisu (tabela 9.1). Kolumna Zastosowanie
wskazuje obiekty, którym może być nadany określony typ przywilejów.
Przywileje dla użytkowników
Przywilej Zastosowanie Opis
Tabele, kolumny Pozwala na wyszukiwanie wierszy (rekordów) z tabel
Tabele, kolumny Pozwala na wstawianie nowych wierszy do tabel
Tabele, kolumny Pozwala na zmianę wartości wierszy zapisanych w tabeli
Tabele Pozwala na usuwanie z tabeli istniejących wierszy
Tabele Pozwala na tworzenie i usuwanie indeksów w poszczególnych tabelach
Tabele Pozwala na dokonywanie zmian w strukturze istniejących tabel,
np. dodawanie nowych kolumn, zmianę nazw kolumn lub tabel,
zmianę typu danych istniejących kolumn
Bazy danych, tabele Pozwala na tworzenie nowych tabel i baz danych. Jeżeli w ramach
polecenia podano nazwę konkretnej tabeli lub kolumny,
to użytkownik ma prawo utworzyć tabelę lub kolumnę tylko o tej
nazwie, a więc najpierw będzie zmuszony ją usunąć
Bazy danych, tabele Pozwala na usuwanie baz lub tabel
Rozdział 9. Tworzenie internetowej bazy danych 241
Większość przywilejów przeznaczonych dla zwykłych użytkowników nie powoduje zmniej-
szenia bezpieczeństwa systemu. Przywilej może być wykorzystywany do obchodze-
nia systemu przywilejów poprzez zmianę nazw tabel, jednak jest on potrzebny większości
użytkowników. Ochrona systemu jest zawsze rezultatem kompromisu między jego uży-
tecznością a poziomem zabezpieczeń. Administrator powinien samodzielnie podejmować
decyzję o nadaniu, lub nie, przywileju zwykłym użytkownikom. Zazwyczaj jednak
przywilej ten jest nadawany.
Oprócz przywilejów opisanych w tabeli 9.1 istnieje również przywilej (obecnie
nie jest on praktycznie używany) oraz przywilej , nadawany częściej poprzez dodanie
opcji niż przez dołączanie go do listy wartości parametru .
W tabeli 9.2 opisano przywileje przeznaczone dla administratorów.
Przywileje dla administratorów
Przywilej Opis
Pozwala administratorowi na używanie słowa kluczowego
w instrukcjach
Pozwala na wczytywanie danych z plików do tabel i odwrotnie
Pozwala na jawne używanie instrukcji
Pozwala na śledzenie procesów wykonywanych przez serwer i ich
przerywanie
Pozwala na powtórne załadowanie tabel zawierających informacje na temat
praw dostępu oraz na odświeżenie przywilejów, listy nazw łączących się
komputerów, dziennika zdarzeń i tabel
Pozwala na używanie instrukcji na nadawcach i odbiorcach
replikacji. śechanizm replikacji zostanie opisany w rozdziale 12
Pozwala serwerom będącym odbiorcami replikacji na łączenie się
z serwerem-nadawcą. śechanizm replikacji zostanie opisany w rozdziale 12
Pozwala na odczytywanie listy wszystkich baz danych przy użyciu instrukcji
. Użytkownicy, którzy nie mają tego uprawnienia, będą widzieć
wyłącznie bazy, do których przydzielono im dostęp
Umożliwia zakończenie pracy serwera śySQL
Pozwala administratorowi na zabijanie wątków należących do dowolnego
użytkownika
Istnieje możliwość nadania opisanych przywilejów użytkownikom nie mającym statusu
administratora, jednak należy tego dokonywać z zachowaniem najwyższej ostrożności.
Z przywilejem sprawa wygląda nieco inaczej. Jest on bardzo przydatny dla użytkow-
ników, gdyż możliwość wstawiania danych bezpośrednio z plików do tabel pozwala za-
oszczędzić czas, konieczny na ręczne wpisywanie kolejnych wartości. Z drugiej strony
jednak może zostać wykorzystany do załadowania wszelkich plików, które widzi serwer
MySQL, np. pliku bazy należącej do innego użytkownika czy pliku zawierającego hasła
dostępu. Przywilej ten powinien więc być nadawany z rozwagą lub też administrator po-
winien sam dokonywać ładowania danych z pliku do wskazanej przez użytkownika tabeli.
242 Część II Stosowanie MySQL
MySQL posiada również dwa specjalne przywileje, przedstawione w tabeli 9.3.
Przywileje specjalne
Przywilej Opis
Nadaje wszystkie przywileje opisane w tabelach 9.1 i 9.2. Jest on równoważny przywilejowi
Nie nadaje żadnych przywilejów. Powoduje zarejestrowanie użytkownika i pozwala mu
na zalogowanie się, lecz jakiekolwiek inne czynności są dla niego niedostępne. Odpowiednie
przywileje nadawane są zwykle pózniej
Przeciwieństwem jest polecenie , używane w celu odebrania użytkownikowi
określonych przywilejów. Jego składnia jest bardzo podobna do składni polecenia :
Jeżeli do polecenia dołączono opcję , przywilej ten można
cofnąć (podobnie jak wszystkie inne przywileje) w następujący sposób:
A
Aby zarejestrować użytkownika mającego status administratora, należy wpisać:
Polecenie to spowoduje nadanie wszystkich przywilejów na wszystkie bazy danych użyt-
kownikowi o identyfikatorze , posługującemu się hasłem , oraz umożliwi na-
danie dowolnego przywileju innym użytkownikom.
Niekiedy konieczne okazuje się wyeliminowanie tego użytkownika. Można to zrobić w na-
stępujący sposób:
Zarejestrujmy teraz użytkownika, który nie będzie posiadał żadnych przywilejów:
Po rozmowie z Zosią wiadomo już, w jaki sposób chce korzystać z bazy, można więc nadać
jej odpowiednie przywileje:
Rozdział 9. Tworzenie internetowej bazy danych 243
Jak widać, nie ma już potrzeby podawania hasła dostępu, jakim posługuje się Zosia.
Jeżeli administrator dojdzie do wniosku, że Zosia wykonała już część swoich zadań, może
ograniczyć nadane jej przywileje:
Kiedy Zosia nie będzie już potrzebowała dostępu do bazy danych, można odebrać jej
wszystkie pozostałe przywileje:
n u n
ln n u
Konieczne jest zarejestrowanie użytkownika, który łączy się z bazą danych poprzez
stronę WWW zawierającą skrypty PHP. Również w tym przypadku należy zastosować
zasadę najmniejszego przywileju, trzeba więc rozważyć, jakie operacje ma wykonywać
skrypt PHP.
W większości przypadków wystarczą przywileje , , i . Nadaje
się je w następujący sposób:
Oczywiście ze względów bezpieczeństwa hasło powinno być bardziej skomplikowane
niż podane w przykładzie.
Użytkownik korzystający z usług zewnętrznej firmy internetowej otrzyma zapewne szersze
przywileje na pracę z przydzieloną mu bazą danych. Identyfikator użytkownika i jego
hasło dostępu będą prawdopodobnie umożliwiały zarówno wydawanie poleceń serwerowi
MySQL (tworzenie tabel itp.), jak i łączenie się z bazą z poziomu strony WWW (np. wy-
szukiwanie danych w tabeli). Użycie takiego samego identyfikatora użytkownika i hasła
mogłoby obniżyć nieznacznie stopień zabezpieczenia systemu, zalecane jest więc zareje-
strowanie nowego użytkownika z następującym zbiorem przywilejów:
Utwórz więc drugą wersję użytkownika, gdyż będziemy jej potrzebować w następnych
sekcjach.
244 Część II Stosowanie MySQL
Wylogowanie się z serwera MySQL jest dokonywane za pomocą polecenia . Zale-
cane jest ponowne zalogowanie się jako użytkownik internetowy (zarejestrowany w po-
przednim punkcie) i sprawdzenie poprawności działania bazy danych. Jeżeli wpisana in-
strukcja została wykonana, lecz nadal nie można się zalogować, zwykle oznacza to,
że w trakcie procesu instalacji nie usunięto anonimowego użytkownika. Z powrotem
więc trzeba zalogować się jako użytkownik i wykonać instrukcje zawarte w Dodatku
A, zmierzające do usunięcia kont anonimowych. Po wykonaniu tej operacji nie powinno
już być problemów z zalogowaniem się jako użytkownik internetowy.
n n n h
Przed przystąpieniem do lektury tego podrozdziału czytelnik powinien być już zalogowa-
ny do serwera MySQL na koncie zwykłego użytkownika, założonym w poprzednim pod-
rozdziale lub też utworzonym przez administratora systemu.
Pierwszą czynnością, jaką należy wykonać, jest wskazanie bazy danych, która zostanie wy-
korzystana. Służy do tego następujące polecenie:
gdzie jest nazwą bazy danych.
Tę samą operację można wykonać, podając nazwę bazy danych w trakcie logowania się
do serwera:
W omawianym przykładzie wykorzystywana będzie baza danych :
Po wykonaniu tego polecenia MySQL powinien zwrócić następujący komunikat:
Jeżeli przed przystąpieniem do pracy nie zostanie wybrana żadna baza danych, serwer wy-
świetli komunikat o błędzie:
n n h
Następnym etapem tworzenia bazy danych jest konstrukcja tabel. Służy do tego polecenie
języka SQL , którego składnia przedstawia się następująco:
Parametr powinien określać nazwę tabeli, która ma zostać utworzona. Z kolei
parametr powinien mieć postać listy kolumn oddzielonych przecinkami, jakie
Rozdział 9. Tworzenie internetowej bazy danych 245
będzie zawierać nowa tabela. Każda z kolumn musi być określona przez podanie jej na-
zwy i typu danych.
Przypomnijmy schemat bazy danych księgarni Książkorama :
Na listingu 9.1 przedstawione są polecenia SQL, za pomocą których zostaną utworzone
powyższe tabele (przy założeniu, że istnieje już baza danych ). Kod ten znajduje
się również w folderze rozdzial_09 w pliku o nazwie ksiazkorama.sql (przykłady są do-
stępne na płycie CD dołączonej do książki).
n ksiazkorama.sql kod SQL tworzy tabele w bazie danych księgarni Książkorama
246 Część II Stosowanie MySQL
Kod SQL zawarty w pliku ksiazkorama.sql zostanie wykonany po wpisaniu następują-
cego polecenia (zakładamy przy tym, że plik ksiazkorama.sql ma tę samą lokalizację, co
aplikacja ):
(Pamiętaj, by parametr nazwa_komputera zastąpić nazwą swego komputera).
Mechanizm przekierowania do pliku zawierającego kod SQL jest bardzo poręczny, gdyż
pozwala na edycję kodu za pomocą dowolnego edytora tekstowego przed jego wykonaniem.
Pojedyncza tabela jest tworzona za pomocą odrębnego polecenia . Jak wi-
dać, każda z tabel zawiera kolumny wyszczególnione w schemacie bazy danych, utwo-
rzonym w poprzednim rozdziale. Ponadto każdej kolumnie nadano nazwę oraz przypi-
sano typ danych. Niektóre kolumny są opisywane przez dodatkowe atrybuty, objaśnione
w następnym punkcie.
h
oznacza, że pole, przy którym ten atrybut stoi, musi w każdym wierszu tabeli
mieć nadaną jakąś wartość. Jeżeli przy opisie nowej kolumny atrybut został pominięty,
wówczas jej pola mogą być puste ( ).
jest specjalnym atrybutem nadawanym kolumnom przechowującym
wartości całkowitoliczbowe. Jeżeli do tabeli zostanie wpisany nowy rekord, w którym
wartość pola z atrybutem będzie nieokreślona, wówczas serwer MySQL
automatycznie wstawi w to miejsce unikalny identyfikator będzie nim liczba całkowita
o wartości równej dotychczasowej maksymalnej wartości w tej kolumnie i powiększonej
o jeden. W każdej tabeli może występować najwyżej jedna kolumna z tym atrybutem.
Kolumny z atrybutem muszą być indeksowane.
Atrybut oznacza, że wskazana kolumna jest kluczem podstawowym tabeli,
a wartości w niej zapisywane muszą być unikalne. MySQL automatycznie indeksuje takie
kolumny. Zauważmy, że w pliku ksiazkorama.sql wszystkim kolumnom z atrybutem
(np. w tabeli ) przypisano również atrybut ,
dzięki czemu został spełniony wymóg indeksowania pól z atrybutem .
Atrybut może być wyszczególniony zaraz za nazwą nowej kolumny wy-
łącznie w przypadku, gdy tylko ta jedna kolumna jest kluczem podstawowym tabeli. Inny
sposób określenia klucza podstawowego został zaprezentowany dla tabeli
. Wykorzystanie omawianej metody jest wymuszone tym, że w skład klucza
podstawowego tabeli wchodzi nie jedna, ale dwie kolumny jednocześnie.
(To prowadzi również do utworzenia indeksu bazującego na obydwóch kolumnach).
Atrybut wpisany za identyfikatorem typu całkowitoliczbowego oznacza, że ko-
lumna może zawierać tylko wartości nieujemne.
Rozważmy przykład pierwszej utworzonej tabeli:
Rozdział 9. Tworzenie internetowej bazy danych 247
Tworząc nową tabelę, należy każdej jej kolumnie przypisywać odpowiedni typ danych.
Według schematu tabela składa się z czterech kolumn. Pierwsza z nich, ,
jest kluczem podstawowym o wartościach typu całkowitoliczbowego (typ ). Co wię-
cej, wszystkie pola ID ( , ) mogą mieć tylko wartości nieujemne.
Wykorzystano również cechy atrybutu , dzięki któremu MySQL sam dba
o spełnienie powyższych wymogów mamy więc jeden kłopot z głowy.
Pozostałe kolumny będą przechowywać dane mające postać łańcuchów znaków na-
dano im więc typ o określonej dla każdej kolumny długości łańcucha, zawartej w na-
wiasach okrągłych. Na przykład w polu można zapisywać łańcuchy zawiera-
jące nie więcej niż 50 znaków.
Nawet jeśli nazwisko klienta liczy mniej niż 50 liter wartość pola , zawsze będzie
zajmować tyle pamięci, ile trzeba do zapisania 50 znaków. MySQL automatycznie doda
do nazwiska tyle znaków spacji, ile brakuje do wykorzystania całej przydzielonej polu
pamięci. Alternatywą dla typu jest wartości pól tego typu zajmują zaw-
sze o jeden bajt więcej niż trzeba do zapamiętania podanego łańcucha. Stosowanie pól
typu generalnie oszczędza więc pamięć, może jednak negatywnie wpływać na wy-
dajność całego systemu.
Większość kolumn została zadeklarowana jako . Zastosowanie takiego nie-
wielkiego rozwiązania optymalizacyjnego wszędzie tam, gdzie to możliwe, może nie-
znacznie polepszyć wydajność pracy systemu. Zagadnienia dotyczące optymalizacji pracy
serwera MySQL zostaną poruszone w rozdziale 12.
W obrębie niektórych poleceń zawarte są elementy, które nie zostały jesz-
cze omówione. Rozważmy kolejny przykład:
Kolumna jest zadeklarowana jako liczba zmiennoprzecinkowa typu . Dla
większości typów liczbowych zmiennoprzecinkowych istnieje możliwość określenia
maksymalnej liczby cyfr, jakie będą wyświetlane, oraz ilości miejsc znaczących po
przecinku. W przykładzie księgarni internetowej wartość zamówień jest określana w zło-
tówkach, zadeklarowano więc, iż ma ona nie więcej niż sześć cyfr plus dwie cyfry zna-
czące po przecinku.
Dane przechowywane w kolumnie mają typ .
W rozważanej tabeli wszystkie kolumny, oprócz kolumny , są zadeklarowane jako
. Dlaczego? Otóż wpisując nowe zamówienie należy najpierw zapisać je w tabeli
248 Część II Stosowanie MySQL
, następnie dodać odpowiednie rekordy do tabeli , po czym
obliczyć wartość całego zamówienia. W momencie wpisywania nowego zamówienia jego
wartość nie zawsze jest znana, dlatego wartości pola mogą być nieokreślone.
W podobny sposób jak jest tworzona tabela :
W tym przypadku nie ma potrzeby tworzenia klucza podstawowego, ponieważ każda pu-
blikacja ma własny, unikalny numer ISBN. Nie licząc kolumny , wszystkie pozostałe
kolumny tej tabeli mogą posiadać wartości . Można bowiem wyobrazić sobie sytu-
ację, w której znany jest tylko numer ISBN książki, zanim jeszcze zostanie ujawniony
jej tytuł, autor i cena.
Na przykładzie tabeli zademonstrowano sposób deklarowania kluczy
podstawowych składających się z więcej niż jednej kolumny:
Pole , w którym zapamiętywana jest liczba zamówionych egzemplarzy jednej książki,
jest typu , a więc może przyjmować wartości liczb całkowitych z zakresu
od 0 do 255.
Jak już wspomnieliśmy, klucze podstawowe składające się z więcej niż jednej kolumny
należy deklarować za pomocą klauzuli . Przykład jej użycia zaprezentowano
powyżej.
Ostatnie polecenie z pliku ksiazkorama.sql powoduje utworzenie tabeli :
Użyto w nim nowego typu danych, który nie został jeszcze omówiony to typ .
Jest on stosowany w przypadku dłuższych tekstów, np. artykułów prasowych. Istnieje kilka
jego wariantów, które zostaną szczegółowo opisane w dalszej części tego rozdziału.
Dla jeszcze lepszego zrozumienia procesu tworzenia tabel podane zostaną zasady nada-
wania nazw kolumnom oraz ogólne informacje na temat identyfikatorów. Najpierw jednak
powrócimy na chwilę do utworzonej bazy danych.
Rozdział 9. Tworzenie internetowej bazy danych 249
h I
Po zalogowaniu się do serwera MySQL i wybraniu bazy można sprawdzić, jakie
tabele wchodzą w jej skład, wpisując następujące polecenie:
Serwer wyświetli wówczas listę wszystkich tabel wybranej bazy danych:
Polecenia można również użyć do wyświetlenia wszystkich baz danych udostęp-
nianych przez serwer:
Użytkownicy, którzy nie posiadają przywileju , zobaczą jedynie listę baz
danych, do których udzielono im dostępu.
Szczegółowe informacje na temat konkretnej tabeli są dostępne po użyciu polecenia
:
MySQL wyświetli wszystkie informacje, które należało podać przy tworzeniu tabeli:
Oba polecenia są szczególnie przydatne do przypomnienia sobie np. typu danych prze-
chowywanych w konkretnej kolumnie czy przeanalizowania struktury bazy utworzonej
przez innego projektanta.
Już wcześniej krótko wspominaliśmy o indeksach, ponieważ definiowanie kluczy głów-
nych jest równoznaczne z utworzeniem indeksów na tych kolumnach.
250 Część II Stosowanie MySQL
Jednym z częstych problemów, który sygnalizują niedoświadczeni użytkownicy serwera
MySQL, jest to, że narzędzie, które jest uznawane za niezwykle szybkie, na ich bazach
danych działa wolno. Przyczyną tego problemu jest po prostu to, że na bazie danych nie
utworzono indeksów. (Wszak możliwe jest utworzenie tabel, które nie posiadają kluczy
głównych ani indeksów).
Indeksy zostaną utworzone automatycznie na kolumnach, które wskazano jako klucze.
Jeśli okaże się, że wiele zapytań wykonywanych jest na kolumnie, która nie jest kluczem,
można pokusić się o utworzenie na niej indeksu w celu poprawienia wydajności. Można
tego dokonać instrukcją . Jej ogólna postać jest następująca:
(Indeksy , czyli pełnotekstowe, służą do indeksowania pól tekstowych; więcej
na ich temat powiemy w rozdziale 13.).
Opcjonalne pole służy do wskazania, aby tylko pierwszych znaków
pola podlegała indeksowaniu. Można również wskazać, by indeks był ułożony w porządku
rosnącym ( ) lub malejącym ( ). Porządkiem domyślnym jest porządek rosnący.
Niektórzy czytelnicy mogą już wiedzieć, że MySQL udostępnia więcej niż jeden typ tabel
czy moduł przechowywania danych, w tym również te, które realizują mechanizmy
transakcyjne. Więcej na temat typów tabel powiemy w rozdziale 13. Na razie wszystkie
tabele znajdujące się w naszych bazach danych będą używały domyślnego modułu prze-
chowywania danych MyISAM.
l n
MySQL rozróżnia pięć typów identyfikatorów: bazy danych, tabele, kolumny i indeksy
(wszystkie są już czytelnikowi znane) oraz aliasy (zostaną one szerzej omówione w na-
stępnym rozdziale).
Bazy danych w MySQL odwzorowują nazwy katalogów w strukturze plików systemu ope-
racyjnego, natomiast tabele odpowiadają pojedynczym plikom. Fakt ten ma bezpośredni
wpływ na zasady nazewnictwa oraz warunkuje rozróżnianie (lub nie) wielkich i małych
liter w nazwach baz i tabel. Jeżeli system operacyjny rozróżnia wielkie i małe litery,
wówczas czyni to również serwer baz danych (tak jest w przypadku systemu Unix),
w przeciwnym razie wielkość liter nie będzie miała znaczenia (np. w przypadku Win-
dows). W nazwach kolumn i aliasów wielkość liter nie odgrywa roli, jednak w obrębie jed-
nego polecenia nazwy te muszą być zapisywane w taki sam sposób.
Warto wspomnieć, że lokalizacja katalogów i plików z danymi jest ustawiana w plikach
konfiguracyjnych serwera MySQL. Można ją odnalezć, wpisując w wierszu poleceń sys-
temu operacyjnego następującą komendę:
Rozdział 9. Tworzenie internetowej bazy danych 251
Następnie szukamy zmiennej .
Podsumowanie rozważań na temat identyfikatorów znajduje się w tabeli 9.4. Jedynym
wyjątkiem, o którym należy wspomnieć, jest fakt, że identyfikatory MySQL nie mogą
zawierać znaków o kodzie ASCII równym 0 i 255 (zresztą i tak nie wiadomo, w jakim
celu miałyby zostać użyte).
Identyfikatory MySQL
Typ Długość Rozróżnianie
Znaki dozwolone
identyfikatora maksymalna wielkości liter
Baza danych 64 Tak jak system Wszystkie dozwolone przez system operacyjny
operacyjny w nazwie katalogów, z wyjątkiem znaku
Tabela 64 Tak jak system Wszystkie dozwolone przez system operacyjne
operacyjny w nazwie plików, z wyjątkiem znaków i
Kolumna 64 Nie Wszystkie
Indeks 64 Nie Wszystkie
Alias 255 Nie Wszystkie
Podane zasady ulegają jednak częstym zmianom.
Począwszy od wersji 3.23.6 serwera MySQL identyfikatory mogą zawierać słowa zare-
zerwowane i wszelkiego rodzaju znaki specjalne. Jedynym wymogiem jest wówczas
konieczność zamknięcia ich w odwrotnych apostrofach (uzyskiwanych przez wciśnięcie
klawisza tyldy w górnym lewym rogu większości klawiatur). Można na przykład napisać:
Wcześniejsze wersje systemu MySQL są pod tym względem bardziej restrykcyjne i nie
dozwalają wykonać tak sformułowanego polecenia.
Oczywiście z tak szerokich możliwości należy korzystać z umiarem. To, że baza może
nosić nazwę , wcale nie oznacza, że powinna zostać tak nazwana.
Stosuje się tu standardową zasadę nazewnictwa, według której identyfikatory powinny
mieć sensowne brzmienie.
n h u n h
W MySQL wyróżnia się trzy podstawowe typy danych, które mogą być przechowywane
w kolumnach: liczbowy, daty i czasu oraz łańcuchowy. Każda z tych kategorii dzieli się
na szereg podtypów. W tym podrozdziale scharakteryzujemy krótko wszystkie dostępne
typy danych, natomiast ich wady i zalety omówimy w rozdziale 12.
Wielkość pamięci potrzebnej do przechowania jednej danej ściśle zależy od jej typu.
Deklarując typ kolumny, należy kierować się następującą zasadą: zawsze wybiera się
taki typ danych, który będzie zajmował najmniej pamięci i jednocześnie pozwoli na zapi-
sanie wszystkich potrzebnych informacji.
252 Część II Stosowanie MySQL
W przypadku niektórych typów danych możliwe jest określenie maksymalnej szerokości
wyświetlania. W poniższych tabelach wielkość tę zaznaczono literą M. Jeżeli jest ona
opcjonalna, litera M znajduje się w nawiasach kwadratowych. Największa dopuszczalna
wartość parametru M wynosi 255.
Wszystkie parametry opcjonalne są przedstawione w nawiasach kwadratowych.
Typy liczbowe dzielą się na całkowitoliczbowe i zmiennoprzecinkowe. W przypadku tych
ostatnich istnieje możliwość zadeklarowania liczby cyfr znaczących po przecinku w ta-
belach wielkość ta jest oznaczona symbolem D. Maksymalna wartość parametru D jest
wyznaczona przez mniejszą spośród dwóch liczb: 30 i M 2 (tj. maksymalna szerokość wy-
świetlania minus 2 jeden znak przecinka i jeden znak dla całkowitej części danej liczby).
W przypadku typów całkowitoliczbowych można je zawęzić do typu tak, jak
pokazano na listingu 9.1.
Dla wszystkich typów liczbowych można ustawić atrybut . Powoduje on, że przy
wyświetlaniu zawartości kolumn posiadających ten atrybut zapisane w nich liczby zostaną
poprzedzone zerami. Jeżeli kolumna zostanie zdefiniowana jako , automatycz-
nie będzie ona również mieć typ .
Typy całkowitoliczbowe zostały przedstawione w tabeli 9.5. W drugiej kolumnie tabeli
zawarto dopuszczalny zakres danych w przypadku braku atrybutu (pierwszy
wiersz) i z ustawionym atrybutem (drugi wiersz).
Typy całkowitoliczbowe
Wykorzystanie
Typ Zakres pamięci Opis
(w bajtach)
127..128 lub 0..255 1 Bardzo małe liczby
całkowite
Synonim
Synonim
32768..32767 lub 0..65535 2 śałe liczby całkowite
8388608..8388607 3 Średnie liczby całkowite
lub 0..16777215
231..231 1 lub 0..232 1 4 Zwykłe liczby całkowite
Synonim typu
263..263 1 lub 0..264 1 8 Duże liczby całkowite
Rozdział 9. Tworzenie internetowej bazy danych 253
Tabela 9.6 przedstawia typy zmiennoprzecinkowe.
Typy zmiennoprzecinkowe
Wykorzystanie
Typ Zakres pamięci Opis
(w bajtach)
Zależnie od precyzji różny Używany do deklarowania
liczb zmiennoprzecinkowych
o pojedynczej lub podwójnej
precyzji
ą1.175494351E 38 4 Liczby zmiennoprzecinkowe
ą3.402823466E+38 o pojedynczej precyzji. Typ ten
jest równoznaczny z typem
, pozwala przy tym
na określenie szerokości
wyświetlania i liczby cyfr
znaczących po przecinku
ą1.7976931348623157E 308 8 Liczby zmiennoprzecinkowe
ą2.2250738585072014E+308 o podwójnej precyzji. Typ ten jest
równoznaczny z typem ,
pozwala przy tym na określenie
szerokości wyświetlania i liczby
cyfr znaczących po przecinku
Jak wyżej Synonim typu
Jak wyżej Synonim typu
Różny M+2 Liczba zmiennoprzecinkowa
przechowywana jako zmienna
typu . Zakres zależy
od wartości M szerokości
wyświetlania
Jak wyżej Synonim typu
Jak wyżej Synonim typu
Jak wyżej Synonim typu
MySQL obsługuje szereg typów daty i czasu są one zaprezentowane w tabeli 9.7.
Każdy z nich pozwala na wpisanie danych w formie liczbowej lub łańcucha znaków.
Charakterystyczną cechą typu jest to, że jeżeli pole tego typu pozostanie
niewypełnione, wówczas automatycznie zostaną w nim zapisane czas i data aktualnie
wykonywanej operacji. Właściwość ta jest szczególnie przydatna do analizy transakcji.
Tabela 9.8 prezentuje możliwe dostępne formaty wyświetlania wartości typu .
254 Część II Stosowanie MySQL
Typy daty i czasu
Typ Zakres Opis
1000-01-01do 9999-12-31 Data wyświetlana w formacie RRRR-śś-DD
838:59:59 do 838:59:59 Czas wyświetlany w formacie GG:śś:SS. Zakres typu
jest tak szeroki, że zapewne nigdy nie będzie w pełni
wykorzystywany
1000-01-01 00:00:00 Data i czas wyświetlane w formacie
do 9999-12-31 23:59:59 RRRR-śś-DD GG:śś:SS
1970-01-01 00:00:00 Typ szczególnie przydatny do śledzenia transakcji.
do roku 2037 Format wyświetlania zależy od wartości parametru M,
a górny zakres typu od systemu operacyjnego
70 69 (czyli 1970 2069) Rok wyświetlany w formie dwu- lub czterocyfrowej.
lub 1901 2155 Jak widać, każdy z nich ma odmienny zakres
8 Formaty wyświetlania wartości typu TIMESTAMP
Podany typ Format wyświetlania
RRRRśśDDGGśśSS
RRRRśśDDGGśśSS
RRśśDDGGśśSS
RRśśDDGGśś
RRRRśśDD
RRśśDD
RRśś
RR
h
Typy łańcuchowe dzielą się na trzy grupy. Pierwsza z nich to klasyczne (zwykłe) łańcuchy
znaków, czyli krótkie fragmenty tekstu. Do tej grupy zaliczamy typy (łańcuchy o stałej
długości) oraz (łańcuchy o zmiennej długości). Dla każdego z nich można określić
długość łańcucha. Lańcuchy zapisywane w kolumnach typu zostaną uzupełnione
spacjami w celu pełnego wykorzystania dopuszczalnego limitu ich długości. Natomiast
w kolumnach typu łańcuchy są zapisywane w ich pierwotnej formie, dzięki cze-
mu zajmują one tylko tyle pamięci, ile potrzeba (tak więc w przypadku wartości My-
SQL usunie końcowe znaki spacji przy ich pobieraniu z bazy, natomiast ewentualne
znaki spacji znajdujące się na końcu łańcucha zostaną wyeliminowane w momen-
cie zapisania go do bazy). Wybór któregoś z tych typów sprowadza się więc do rozstrzy-
gnięcia dylematu między zwiększeniem szybkości działania kosztem używanej pamięci
a ograniczeniem zużycia pamięci i spadkiem wydajności systemu. Zagadnienie to zostanie
wyczerpująco omówione w rozdziale 12.
Rozdział 9. Tworzenie internetowej bazy danych 255
Do drugiej grupy należą typy i . Wartości obu wymagają zróżnicowanych ilości
pamięci. Typy te są przeznaczone do przechowywania, odpowiednio, dłuższych tekstów
oraz danych binarnych. Wartości typu to tzw. duże obiekty binarne (ang. binary large
objects), stąd też wywodzi się jego nazwa. Obiekty te mogą przechowywać każdy rodzaj
danych, np. obrazy, dzwięki itp.
W praktyce jedyna różnica pomiędzy oboma typami polega na tym, że w danych typu
rozróżniana jest wielkość liter, typ natomiast tej właściwości nie posiada. Ponie-
waż oba typy pozwalają na zapisywanie dużych ilości danych, sposób ich wykorzysta-
nia jest nieco bardziej skomplikowany. Zagadnienie to zostanie szerzej przedstawione
w rozdziale 12.
Trzecia grupa składa się z dwóch typów specjalnych i . Typ jest używany
w celu zawężenia wartości danych, które mogą być zapisane w danej kolumnie, do z góry
określonego zbioru wartości, przy czym dane zapisane w kolumnie mogą mieć więcej niż
jedną wartość z tego zbioru. Podany zbiór wartości może zawierać co najwyżej 64 elementy.
to inaczej typ wyliczeniowy. Jest on bardzo podobny do typu , z jedną różnicą:
kolumny typu mogą zawierać tylko jedną spośród określonego zbioru wartości lub
wartość , a zbiór wartości dopuszczalnych może zawierać do 65 535 elementów.
Tabele 9.9, 9.10 i 9.11 zawierają podsumowanie właściwości typów łańcuchowych.
Tabela 9.9 przedstawia zwykłe typy łańcuchowe.
Zwykłe typy łańcuchowe
Typ Zakres Opis
1 255 znaków Aańcuch znaków o stałej długości M, gdzie M
może przybierać wartości od 1 do 255. Słowo
kluczowe wymusza użycie domyślnego
zbioru znaków. Zbiór ten jest i tak domyślnie
wykorzystywany przez śySQL, jednak opcja ta
została udostępniona jako część standardu
ANSI SQL. Słowo kluczowe wyłącza
rozpoznawanie wielkości liter (domyślnie
wielkość liter jest rozpoznawana). Słowo
kluczowe oznacza, że w tej kolumnie
używany będzie zestaw znaków latin1. Słowo
kluczowe natomiast wskazuje, że użyty
zostanie zestaw znaków ucs
1 Synonim typu
1 255 znaków Aańcuch znaków o różnej długości, reszta
jak wyżej
Tabela 9.10 prezentuje typy i . Maksymalna liczba znaków w polu typu jest
równa maksymalnej wielkości pliku, jaki można by przechowywać w tym polu, mierzonej
w bajtach.
Tabela 9.11 prezentuje typy i .
256 Część II Stosowanie MySQL
0 Typy TEXT i BLOB
Typ Maksymalna długość (w znakach) Opis
28 1 (czyli 255) śały obiekt
28 1 (czyli 255) Krótkie pole tekstowe
216 1 (czyli 65535) Zwykły obiekt
21 1 (czyli 65535) Pole tekstowe o zwykłej długości
224 1 (czyli 16777215) Średni obiekt
224 1 (czyli 16777215) Pole tekstowe o średniej długości
232 1 (czyli 4294967295) Duży obiekt
232 1 (czyli 4294967295) Długie pole tekstowe
Typy ENUM i SET
Maksymalna ilość
Typ Opis
wartości w zbiorze
65535 W kolumnie tego typu może znajdować się tylko
jedna wartość ze zbioru wartości dopuszczalnych
lub
64 W kolumnie tego typu może znajdować się
podzbiór zbioru wartości dopuszczalnych lub
h u
Więcej informacji na temat tworzenia bazy danych MySQL znajduje się w podręczniku
elektronicznym, dostępnym pod adresem http://www.mysql.com.
n n
Ponieważ znamy już metody rejestrowania użytkowników, zakładania baz danych i two-
rzenia tabel, możemy przejść do sposobów korzystania z bazy danych. W następnym roz-
dziale zostaną przedstawione metody zapisywania danych do tabel, ich modyfikacji i usu-
wania oraz wysyłania zapytań do bazy.
Wyszukiwarka
Podobne podstrony:
PHP i MySQL Tworzenie stron WWW Vademecum profesjonalisty Wydanie czwarte phmsv4PHP i MySQL Tworzenie stron WWW Wydanie drugie Vademecum profesjonalisty phms2vPHP i MySQL Tworzenie aplikacji WWW phmsapPHP Tworzenie stron WWW Szybki start phpszsTworzenie stron WWW Ćwiczenia praktyczne Wydanie IIITworzenie stron WWW we Flashu CS4 CS4 PL Projekty twfcs4informatyka tworzenie stron www kurs wydanie iii radoslaw sokol ebook04 tworzenie stron wwwTworzenie stron WWW z wykorzystaniem Ajaksa Projektywięcej podobnych podstron