ANNALES
UNI VERSI TATI S MARI AE CURI E- SKAODOWSKA
LUBLI N POLONI A
VOL. XXVI, 17 SECTIO I 2001
Wydział Filozofii i Socjologii UMCS
MARTA MAKARA-STUDZICSKA
Wybrane zagadnienia z problematyki suicydologii
Selected Issues Concerning the Problem of Suicidology
WPROWADZENIE
Samobójstwo jest wydarzeniem natury ludzkiej, o któ-
rym, niezależnie od tego, ile już zostało powiedziane i napi-
sane, w każdej epoce na nowo trzeba rozprawiać .
Johann Wolfgang Goethe
Zjawisko samobójstwa jest powszechne w czasie i przestrzeni od zarania
dziejów człowieka. Stanowi niezwykle interesujący, kontrowersyjny i trudny
problem, a przez to nadal nie do końca poznany. Żadna bowiem spośród wielu
publikacji, zarówno opartych na rozważaniach teoretycznych, jak i danych empi-
rycznych, nie wyjaśnia pełnej istoty tego zjawiska, lecz stanowi jedynie przybli-
żenie jego zrozumienia.
Faktem jest, iż człowiek to jedyna istota zdolna do autorefleksji i świadoma
ograniczenia swojej egzystencji. Dlatego też myśli samobójcze, nawet w formie
pragnienia śmierci, miewa niemal każdy. Niemal każdy staje przed swoistym
dylematem: być albo nie być, istnieć albo nie istnieć. Nie jest on więc patologią,
lecz jak stwierdza A. Kępiński (1977), fizjologią umysłu inteligentnego czło-
Marta Makara-Studzińska
220
wieka . Potwierdzeniem tego jest fakt, iż samobójcy to w 95% ludzie normalni,
tacy jak my wszyscy , może tylko wrażliwsi i słabsi (M. Jarosz 1980; Z. Płużek
1972). Odpowiedzi zatem na pytanie o sens życia i wartości własnej osoby szuka
wielu ludzi, tylko niektórzy z nich jednak podejmują ostateczną i często nieod-
wracalnÄ… decyzjÄ™ o rozstaniu siÄ™ ze swoim istnieniem. Co stanowi mechanizm
tych decyzji? Dlaczego właśnie ci, a nie inni rezygnują z życia i wybierają
śmierć? Jakie są konsekwencje wyboru nieistnienia oraz możliwości istnienia po
przywróceniu do życia?
Wiele dociekań empirycznych koncentruje się na ukazaniu zależności aktu
samobójczego od wieku, płci, pochodzenia społecznego, wykształcenia, miejsca
zamieszkania, stanu cywilnego, pory roku, klimatu, dnia tygodnia, a nawet cyklu
dobowego. Tworzone są portrety potencjalnego samobójcy. (J. Hillman 1996;
B. HoÅ‚yst 1983; M. Jarosz 1980; H. Przybylakowa 1958; N. Tétaz 1976). A prze-
cież żaden z ocalałych samobójców na pytanie o motywy swojego czynu nie od-
powie: ponieważ jestem mężczyzną, w wieku od 31 do 50 lat, robotnikiem
o wykształceniu zawodowym, mieszkającym w wielkoprzemysłowym mieście,
bezdzietnym wdowcem lub rozwodnikiem, dosyć zamożnym, protestantem,
a ponadto był jesienny lub wiosenny poniedziałkowy dzień, obniżone ciśnienie
atmosferyczne, 4 6 rano lub 17 19 po południu . Poda raczej osobiste motywy,
które odebrały jego życiu sens, a własnej osobie pożądany wizerunek, ponie-
waż samobójstwo to akt rozpaczy psychiki udręczonej cierpieniem, które wy-
daje siÄ™ nie do zniesienia i nie do rozwiÄ…zania (E. Schneidman, cyt. za: B. Ho-
łyst 1983, s. 351). Przywrócony życiu człowiek staje bowiem wobec tych sa-
mych problemów, które doprowadziły go do próby samobójstwa. Zatem zagro-
żenie życia zapewne istnieje nadal.
W corocznych raportach Komendy Głównej Policji odnotowano w latach 90.
XX w. stopniowy wzrost liczby popełnianych samobójstw w Polsce (1991 r.
4159 przypadków; 1997 r. 5519) oraz jeszcze większy wzrost liczby udarem-
nionych prób samobójczych. Ich rzeczywiste występowanie może osiągnąć na-
wet dziesięciokrotną liczbę rejestrowanych samobójstw (za: Kucharska-Pietura,
B. Aoza, M. Makara-Studzińska i K. Szymona 2000). Nasz kraj, jak wynika z da-
nych Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) z ostatnich lat, plasuje się na śred-
niej pozycji wśród innych państw świata, przy niepokojącej statystyce 15 sa-
mobójstw na dobę. Przy czym samobójstwo dotyka bezpośrednio nie tylko su-
icydenta, lecz również od 6 do 20 osób z jego otoczenia (B. Hołyst 1983;
R. Zimbardo 1999). A na świecie co 17 minut ktoś umiera śmiercią samobój-
czÄ…&
Są to zatrważające dane, a problem tym bardziej poważny, że istnieje wzro-
stowa tendencja samobójstw usiłowanych, jakich konsekwencją jest to, że ura-
towany człowiek żyje wciąż z problemem, z którego powodu nie chciał dłużej
żyć.
Wybrane zagadnienia z problematyki suicydologii
221
Ustalono, iż zdecydowana większość osób, które usiłowały popełnić samo-
bójstwo, w rezultacie terapii wyraża akceptację powrotu do życia, co jest jedno-
cześnie uświadomieniem sobie sensu życia. Badani ci podają, że istotną przyczy-
ną, dla której nie wraca się do samobójstwa , jest przełom myślowy , pojawie-
nie się idei nadwartościowych, stopniowe dojrzewanie psychiczne, a w związku
z tym wgląd we własne życie wewnętrzne i próba obejrzenia obrazu własnej
osoby. Badani w 90% podają, że cieszą się z zachowania życia, w 5% nie
bardzo , w 5% zdecydowanie nie , gdyż ich sytuacja życiowa nie uległa po-
prawie (B. Hołyst 1991; N. Popkowska 1968). Zmiana poglądu na usiłowanie
samobójcze oraz chęć do dalszej egzystencji u większości osób napawa optymi-
zmem i wskazuje na konieczność utrzymania tegoż optymizmu przez uskutecz-
nianie terapii postsuicydalnej, ponieważ niektórzy rozpaczają, że zamach na
własne życie się nie udał i trzeba będzie żyć dalej. Zatem spojrzenie przez pryz-
mat poczucia sensu życia i obrazu własnej osoby na zjawisko prób samobój-
czych dwojakiego rodzaju wołających o pomoc oraz intencjonalnie zmierzają-
cych do zakończenia własnego życia wydaje się mieć głębokie znaczenie nie
tylko teoretyczne, ale i praktyczne. Być może właśnie od motywacji zamachu na
własne życie zależy efektywność działań postsuicydalnych.
TERMINOLOGIA ZAGADNIENIA SAMOBÓJSTW
Zamachy samobójcze, czyli samobójstwa (suicidium) dzielą się na dwie
podstawowe grupy:
" samobójstwa dokonane (kończą się odebraniem sobie życia),
" samobójstwa niedokonane, inaczej usiłowane (niekończące się odebra-
niem sobie życia, gdyż w trakcie pozbawienia się życia przez daną osobę
albo wystąpiły okoliczności umożliwiające odratowanie, albo osoba prze-
prowadzała zamach w sposób, który zapewnia odratowanie). Do grupy sa-
mobójstw usiłowanych zalicza się przy tym tzw. próby samobójcze (temp-
tamen suicidii, attempted suicide). Chociaż należą one do tej samej klasy co
samobójstwa, mają swoją specyfikę. Ich liczba jest większa od dokonanych
samobójstw, istotnie częściej podejmują je ludzie młodzi (przed 40 rokiem
życia), w większości kobiety. Mimo iż motywy prób samobójczych bywają
przeważnie analogiczne do motywów samobójstw, podkreśla się, że są one
zazwyczaj przejawem wołania o pomoc innych.
Motywem podejmowania prób samobójczych bywa również dążenie do uzys-
kania korzystnych dla danego człowieka zmian w układach środowiskowych,
chęć zwrócenia uwagi innych na własne problemy, niekiedy są one szczególną
formą protestu, rzadziej szantażu. Część prób samobójczych to nieudane zama-
chy samobójcze, jednocześnie jednak demonstracyjne próby samobójcze mogą
Marta Makara-Studzińska
222
kończyć się niezamierzonym samobójstwem (L. Korzeniowski, S. Pużyński
1961).
Pierwszą definicję samobójstwa zaproponował socjolog E. Durckheim
(1976). Według niego samobójstwem nazywa się każdy przypadek śmierci, bę-
dący bezpośrednim lub pośrednim wynikiem działania lub zaniechania, przeja-
wionego przez ofiarę zdającą sobie sprawę ze skutków swojego działania. Defi-
nicja ta podkreśla więc znaczenie zamiaru (intencji) pozbawienia się życia jako
warunku koniecznego uznania śmierci za samobójczą.
E. Stengel twierdził z kolei, że zamachem samobójczym jest taki rozmyślny
akt samouszkodzenia, który przed popełnieniem wyklucza w świadomości spraw-
cy pewność przeżycia. Neguje on więc zamiar jako konstytutywną cechę sa-
mobójstwa, a czyni nią niepewność co do skutku i jedynie przewidywanie
możliwości zgonu. Podkreśla też ambiwalencję celów suicydenta, równoznaczną
chęć życia i śmierci, dążenie do zawieszenia między bytem a nicością, swoiste
być albo nie być , rozchwianą świadomość sprawcy, w której jest jedynie
ewentualny zamiar śmierci, ale nie ma wyraznego pragnienia.
Natomiast A. Weisman akcentuje bardzo wyraznie instrumentalny charakter
zamachu samobójczego oraz pojmuje go jako zdarzenie losowe. Według niego
zamach samobójczy jest to wielowartościowy środek osiągnięcia jakiegoś
ziemskiego celu, a nie dążenie do unicestwienia życia. Traktuje on samobój-
stwo jako jedną z wartości zmiennej samouszkodzenia, której krańcowym wy-
miarem jest zgon. Dlatego na określenie zamachu samobójczego proponuje
przyjąć termin zachowanie zagrażające życiu . (za: B. Hołyst 1983).
Z trzech klasycznych definicji można wyodrębnić pewien ciąg zachowań
stopniowalnych ze względu na poziom autodestrukcji, czyli stopień uświado-
mienia sobie przez jednostkę destrukcyjności swojego zachowania i zgody na
nie. Najłagodniejszą postać w tym wymiarze mają akty jedynie potencjalnie
zagrażające życiu, następnie samouszkodzenia niewykluczające pewności prze-
życia, samouszkodzenia wykluczające pewność przeżycia i końcowe ogniwo
samouszkodzenia, których skutkiem jest śmierć.
W ujęciu kryminalistycznym zachowanie suicydalne (samobójcze) określone
jest jako świadome działanie na własne ciało bądz na ważne dla jego funkcjo-
nowania narządy za pomocą czynników zewnętrznych w celu przekroczenia
granic wytrzymałości fizjologicznej organizmu lub możliwości jego adaptacji
w zmienionych warunkach . (B. Hołyst 1983, s. 237).
KLASYFIKACJE ZACHOWAC SUICYDIALNYCH
Samobójstwo nie jest jedynie przypadkiem tragicznego unicestwienia się,
lecz trwającym niekiedy całymi tygodniami, miesiącami czy latami procesem,
Wybrane zagadnienia z problematyki suicydologii
223
ciągiem wzajemnie powiązanych ze sobą myśli i czynów. (B. Hołyst 1978,
1983, 1991; M. Jarosz 1980; E. Ringel 1987, 1992).
Na określenie tego ciągu reakcji, jakie zostają wyzwolone w człowieku
z chwilą, gdy w jego świadomości samobójstwo jawi się jako cel, czyli jako an-
tycypowany i pożądany stan rzeczy, używa się często terminu zachowanie sui-
cydalne. B. Hołyst (1983) wyróżnia cztery kolejne etapy tych zachowań:
1) samobójstwo wyobrażone, czyli uświadomienie sobie możliwości roz-
wiązania problemów życiowych w drodze samobójstwa. Możliwości ta-
kie rozważa wielu ludzi, ale tylko niewielu je realizuje, wprost przeciw-
nie gdy pojawiają się tego typu myśli, większość zdecydowanie je od-
rzuca;
2) samobójstwa upragnione, czyli myśli, które nie ustępują, nabierają
charakteru celu, a więc czegoś upragnionego i pożądanego. Wielu ludzi
również odrzuca te uporczywe pragnienia, znajdując inne drogi rozwią-
zań. Niektórzy jednak, powodowani pragnieniem, skłaniają się do za-
chowań autodestrukcyjnych;
3) samobójstwo usiłowane, czyli ciąg zachowań, których celem jest po-
zbawienie się życia, przy czym cel ten nie zostaje osiągnięty;
4) samobójstwo dokonane, czyli kończący się śmiercią zamach na własne
życie.
W ujęciu psychologicznym (Z. Płużek 1998) również nie traktuje się samo-
bójstwa jako izolowanego zjawiska, lecz umieszcza w określonej sytuacji sa-
mobójczej. Stanowi ona pewne kontinuum, które wiedzie przez:
1) myśli samobójcze, które nie wiążą się z poważnym planowaniem zama-
chu, nie zawierają bowiem chęci umierania ani decyzji o zamachu, lecz
stanowią skierowanie świadomości na sprawy związane ze śmiercią.
Mogą przyjmować następującą postać: lepiej by było, gdyby mnie nie
było , wolałbym umrzeć niż& , życie nie ma sensu, lepiej umrzeć
i nie męczyć się ;
2) tendencje samobójcze, które są konsekwencją nasilenia się sytuacji
konfliktowych i uporczywego trwania przy myśli o śmierci. Zawierają
planowanie sposobu dokonania zamachu samobójczego, który jest już
rozpatrywany na poważnie. Wybiera się miejsce, czas i sposób, pisze się
listy pożegnalne, rozdaje swoje rzeczy, żegna z bliskimi;
3) akt samobójczy, który ma miejsce, gdy człowiek przezwycięża waha-
nia, niepewność i lęk przed śmiercią oraz podejmie świadomą decyzję
o pozbawieniu się życia, np. nie chcę żyć , chcę umrzeć , chcę prze-
stać istnieć .
Między poszczególnymi etapami zachowania suicydalnego istnieje tylko
różnica stopnia, dlatego ważne jest uwzględnienie okoliczności prowadzących
do narastania intensywności odczuć, do zmiany ich zabarwienia i podjęcia decy-
Marta Makara-Studzińska
224
zji o pozbawieniu się życia. Samobójcą jest się bowiem na długo przed popeł-
nieniem samobójstwa. Dlatego sytuacja samobójcza bywa również przedsta-
wiona z punktu widzenia czynników doprowadzających do czynu (M. Susułow-
ska, D. Sztompka 1968). Ciągłe konflikty z otoczeniem i frustracje powodują
powstanie tzw. atmosfery samobójczej, która charakteryzuje się narastaniem
napięcia, lęku i zniechęcenia do życia. Człowiek powoli traci wiarę we własne
siły i w realną możliwość opanowania trudnej sytuacji. Pojawiają się myśli
o śmierci jako jedynym rozwiązaniu. Atmosfera samobójcza oznacza pewną
gotowość do popełnienia samobójstwa, ale niekoniecznie musi do niego prowa-
dzić. Do wykonania zamachu potrzebny jest bowiem bezpośredni powód, który
tę gotowość aktywizuje i może być niewspółmiernie błahy w stosunku do skut-
ku, stanowiąc przysłowiową kroplę, która przelała kielich goryczy. Konsekwen-
cją jest akt samobójczy. Jeśli rozpatruje się samobójstwo jedynie z punktu wi-
dzenia powodu bezpośredniego, staje się ono niezrozumiałe jako reakcja nieade-
kwatna do bodzca. Dopiero prześledzenie całej sytuacji życiowej i narastającego
niezadowolenia z samego siebie wyjaśnia zamach samobójczy i znaczenie po-
wodu bezpośredniego jako sygnału do działania destrukcyjnego, które ma sta-
nowić rozwiązanie wszystkich problemów.
Motywy zatem zamachów samobójczych ogółem można podzielić na :
" motywy pośrednie (prawdziwe, głębokie, często nieświadome, dlatego
trudne do identyfikacji, jedynie hipotetyczne),
" motywy bezpośrednie (powierzchowne, uświadomione).
TYPY ZAMACHÓW SAMOBÓJCZYCH
Zachowania samobójcze nie stanowią jednolitej grupy, są zjawiskiem różno-
rodnym etiologicznie, dlatego próby zrozumienia tego fenomenu były podejmo-
wane z wielu punktów widzenia przez różne dziedziny wiedzy. Konsekwencją
poszukiwań uwarunkowań samobójstw są liczne klasyfikacje, oparte na przy-
czynowych kryteriach podziału.
Samobójstwo rozpatrywane w kontekście społecznym jawi się jako skutek
zbyt silnej presji czynników środowiskowych na jednostkę. Ze względu na siłę
relacji interpersonalnych w społeczeństwie socjolog E. Durkheim (1897) wyróż-
nił cztery typy samobójstw:
" altruistyczne
" egoistyczne
" anomiczne
" fatalistyczne (B. Hołyst 1983; M. Jarosz 1980; B. Pilecka 1981; N. Tetaz
1976).
Wybrane zagadnienia z problematyki suicydologii
225
Etyka i teologia podjęły problematykę samobójstw w aspekcie granic wol-
ności dysponowania własnym życiem.
Ksiądz T. Ślipko (1964, 1978), uwzględniając zamierzenie woli oraz stopień
pewności śmierci, wyróżnił cztery kategorie działań samobójczych:
" samobójstwo bezpośrednie
" samobójstwo pośrednie
" narażenie życia na niechybną śmierć
" narażenie życia na śmierć prawdopodobną.
Z kolei ze względu na motywację wymienił również cztery typy samo-
bójstw:
" z rezygnacji
" z poświęcenia
" z pietyzmu
" religijne w celach ekspiacyjnych czy kulturowych.
T. Kielanowski (1973) w kontekście filozoficznych rozważań nad zjawis-
kiem samobójstw wyróżnia, nie przyjmując żadnego określonego kryterium,
lecz wymiary psychologiczny, aksjologiczny i pragmatyczny, następujące typy
samobójstw:
" z miłości
" jako wynik choroby psychicznej
" dobrowolne poświęcenie własnego życia
" bilansowe.
Ze względu na różnorodną motywację suicydentów wyróżnia się przykła-
dowo następujące samobójstwa:
" ekspiacyjne (ucieczka, opłakiwanie kogoś, kara)
" agresywne (zemsta, wołanie o pomoc)
" ofiarne
" jako gra (J. Baechler 1977, za: B. Pilecka 1981).
Z psychologicznego punktu widzenia wyróżnia się m.in. następujące typy
samobójstw:
" zwiÄ…zane z zaburzeniami psychicznymi (psychoza depresyjna jedno- lub
dwubiegunowa, urojenia winy, grzeszności i samoponiżenia, schizofre-
nia),
" próby demonstracyjne, w których usiłowanie pozbawienia się życia ma
jedynie charakter manifestacji i manipulacji,
" samobójstwa bilansowe, u podstaw których leży wolna i swobodna, na
zimno podjęta decyzja po rozważeniu wszystkich za i przeciw (Hoche,
cyt. za: H. Przybylakowa 1958, s. 783). Czasem określane są też jako
samobójstwa z wyboru . (J. Jeleńska 1971).
Marta Makara-Studzińska
226
Najgłębsze znaczeniowo, gdyż zawierające w sobie wszystkie możliwe kry-
teria podziału, są klasyfikacje oparte na stosunku do śmierci. Zachowania suicy-
dalnego nie można bowiem rozpatrywać bez uwzględnienia postaw człowieka
wobec śmierci. Sposób, w jaki umiera człowiek, odzwierciedla jego filozofię
życia, przystosowanie do niego, poczucie spełnienia określonych zadań, hierar-
chię wartości. Wobec tego śmierć samobójcza jest przede wszystkim jaskrawym
odzwierciedleniem problemów i postaw jednostki, poczucia bezradności i bez-
nadziejności oraz bólu psychicznego (E. S. Schneidman 1978; za: B. Pilecka
1981; Z. Płużek 1998).
Jak wynika z rozważań teoretycznych oraz badań empirycznych, dla osób
usiłujących pozbawić się życia wspólna i najbardziej typowa jest ambiwalentna
postawa wobec życia, a tym samym również wobec śmierci (Litman, Koracs
i Beck, Kępiński, Płużek, Pilecka, Schneidman, Stengel, i in. za: B. Pilecka
1981, 1995). Człowiek z jednakową siłą pragnie życia i śmierci, dlatego zmaga
się z dylematem być albo nie być . Nie można więc powiedzieć jednoznacznie,
że jednostka pragnie umrzeć albo nie chce żyć. Jednak ambiwalencja uczuć wo-
bec śmierci jest u jednych osób silniejsza, a u innych słabsza. Im mniejsza
ambiwalencja oraz im silniejsze pragnienie śmierci, tym większe ryzyko samo-
bójstwa.
Ze względu na stosunek do śmierci wyróżniono następujące grupy suicyden-
tów:
" to be (być) pragnąca być uratowana;
" to be or not to be (być lub nie być) prowadząca grę hazardową ze
śmiercią;
" not to be (nie być) pragnąca śmierci (N. L. Farberow 1950; za: B. Pi-
lecka 1981).
R. E. Litman (1966), wychodząc z założenia, że podjęcie decyzji o życiu lub
śmierci łączy się z ustosunkowaniem jednostki do śmierci, wyodrębnił trzy typy
osób usiłujących pozbawić się życia:
" osoby, które mówią, że nie miały wyraznego zamiaru pozbawienia się
życia, a pragnęły tylko w specyficzny sposób porozumieć się z otocze-
niem nie mogę już wytrzymać, coś trzeba zrobić dla mnie ,
" osoby, które losowi pozostawiły decyzję o własnej śmierci,
" osoby, które istotnie pragnęły umrzeć i tylko przypadek uratował im ży-
cie.
Z. Płużek (1972), biorąc pod uwagę stopień uświadomienia wyboru chcę
umrzeć , dokonał następującej klasyfikacji samobójstw:
" samobójstwa prawdziwe sprawcy uświadamiają sobie na zimno
chęć pozbawienia się życia, bardzo często nie ma tu żadnego momentu
wyzwalającego ani innego motywu poza krótkim nie chcę żyć, jestem
Wybrane zagadnienia z problematyki suicydologii
227
na świecie taki sam. Samobójstwo prawdziwe może być przejawem
agresji skierowanej na siebie (z powodu utraty sensu i celu życia, kryzy-
su egzystencjalnego) lub agresji skierowanej na zewnÄ…trz (w celu uka-
rania kogoś swoją śmiercią),
" samobójstwa rzekome sprawcy nie wyrażają wprost chęci umierania,
lecz wybierają śmierć jako ucieczkę od trudności, których pokonać nie
chcą lub nie potrafią. Bardzo rzadko towarzyszą im myśli o sensie życia
i jego wartości, dominuje natomiast koncentracja na osobistych trudno-
ściach, o których za wszelką cenę chce się zapomnieć. Samobójstwo rze-
kome jest zwykle wynikiem depresji lub rezygnacji albo poczucia winy
i wiąże się z obniżeniem mechanizmów obronnych,
" samobójstwo demonstratywne sprawcy zachowują ambiwalentną po-
stawę wobec życia i śmierci, a samobójstwo ma służyć określonemu ce-
lowi, najczęściej zwróceniu na siebie uwagi, czasem jest aktem szanta-
żu, protestu lub agresji. Nie ma tu wyraznej chęci pozbawienia się życia,
ale zagrożenie życia istnieje. Często akt demonstratywny, obliczony na
to, że ktoś przyjdzie, wyratuje, pomoże oraz zainteresuje się, zostaje nie-
stety zrealizowany. Samobójstwo demonstratywne związane jest z za-
gubieniem, bezradnością wobec samego siebie i nieumiejętnością na-
wiązania kontaktu z osobami, które mogą udzielić pomocy. Jest tu rów-
nież rozmyślanie o własnej śmierci, ostro jawi się dylemat: żyć albo nie
żyć, ale dominuje poczucie własnej nieszczęśliwości .
Podsumowując dane z badań i literatury, można zauważyć, że chociaż istnie-
je określony proces wiodący do samobójstwa, to przyświeca mu różna motywa-
cja. Dlatego też sama populacja suicydentów nie jest jednorodna. Jednym z naj-
ważniejszych czynników różnicujących ją są postawy wobec życia i śmierci oraz
zamiaru samobójczego. U największej liczby osób występuje konflikt między
pragnieniem życia a pragnieniem śmierci. Pewna część osób zdecydowanie pra-
gnie tylko śmierci, druga skrajna grupa chciałaby przez zamach na własne życie
wpłynąć na zmianę w środowisku. Ten stosunek do śmierci logicznie wynika
z życiowej filozofii jednostki, z jej postaw w stosunku do życia (cyt. za: B. Pi-
lecka 1981, s. 108).
Chociaż samobójstwa nie stanowią jednolitej grupy, wykazują ogromną róż-
norodność problemów i trudności, które skłaniają do nich ludzi, to istnieją pew-
ne wspólne cechy dla wszystkich samobójstw. Są to:
1) wspólny cel pragnienie znalezienia rozwiązania problemu,
2) wspólne zadanie zmniejszenie świadomości bólu,
3) wspólny bodziec ból psychiczny, który jest nie do zniesienia,
4) wspólny stresor frustracja jakiejś potrzeby psychologicznej,
5) wspólny stan emocjonalny beznadziejność i bezradność,
6) wspólny stan kognitywny ambiwalencja,
Marta Makara-Studzińska
228
7) wspólne spostrzeżenie zawężenie pola widzenia,
8) wspólna akcja ucieczka,
9) wspólna interpersonalna akcja komunikowanie zamiaru samobójstwa,
10) wspólna cecha zgodność samobójstwa z zaradnością w trudnościach.
(E. S. Schneidman 1986; za: Z. Płużek 1998).
OCENA RYZYKA SAMOBÓJCZEGO
Z psychiatrycznego i psychologicznego punktu widzenia istotne znaczenie
w przypadkach samobójstw, szczególnie usiłowanych, obok teoretycznych
koncepcji wyjaśniających oraz działań zapobiegawczych i profilaktycznych, ma
ocena ryzyka samobójczego (K. Spett, Z. Ryn i A. Jakubik, 1967).
Wyodrębnia się dziesięć cech istotnie związanych z samobójstwem. Stwier-
dzenie minimum pięciu z nich pozwala podejrzewać u danej osoby występowa-
nie ryzyka samobójczego. Są to:
1) płeć męska,
2) wiek powyżej 50 lat,
3) depresja kliniczna,
4) tzw. próby treningowe,
5) nadużywanie alkoholu, narkotyków, środków psychotropowych,
6) racjonalny powód, wynikający z ujemnego bilansu życiowego,
7) przewlekłe choroby somatyczne,
8) wysoka organizacja poprzednich prób (wybranie daty i miejsca, brak po-
żegnalnego listu, sporządzony testament, pozałatwiane ważne sprawy),
9) brak partnera,
10) niski poziom socjalizacji.
W podręczniku diagnostycznym i statystycznym zaburzeń psychicznych
(DSM IV), opracowanym przez Amerykańskie Towarzystwo Psychiatryczne,
ocena aktualnego ryzyka samobójstwa ujęta jest w trzystopniowej skali:
1) niskie ryzyko samobójstwa (osoba podczas badania neguje aktualne wy-
stępowanie myśli i tendencji samobójczych S i/lub wyraża żal z powo-
du podjętej próby samobójczej PS);
2) średnie ryzyko samobójstwa (osoba nie jest pewna, czy nie powtórzy
PS i/lub nie krytykuje swojego zachowania S);
3) wysokie ryzyko samobójstwa (osoba potwierdza podczas badania obec-
ność myśli i tendencji S, twierdzi, że i tak pozbawi się życia).
Stwierdzono przy tym, że istnieje istotna statystycznie zależność między
średnim i wysokim ryzykiem samobójstwa a niskim poczuciem sensu życia
(mierzonym PLT Testem Poczucia Sensu Życia J. Crumbaugha i L. Maho-
licka). Pozwala to przypuszczać, że uzyskanie niskich pomiarów w PLT może
Wybrane zagadnienia z problematyki suicydologii
229
zapowiadać ponowienie próby samobójczej oraz wskazuje na istotny związek za-
chowań samobójczych z obniżeniem lub brakiem poczucia sensu życia (A. Gmi-
trowicz 1998).
PODSUMOWANIE
Z dotychczasowych rozważań wynika fakt, że zamachy samobójcze są nie-
rozerwalnie związane ze stosunkiem człowieka do śmierci, on zaś wydaje się
zdeterminowany poczuciem sensu życia oraz obrazem własnej osoby. Biorąc
pod uwagę tę przesłankę, można wyodrębnić dwa szczególne typy zamachów
samobójczych:
" wołanie o pomoc ;
" intencjonalny zamach na własne życie (podział własny).
Podejmując próbę samobójczą o charakterze intencjonalnego zamachu na
własne życie, człowiek kieruje się pragnieniem zerwania ze społeczeństwem
wszelkich więzi, nie szuka kontaktów i porozumienia, gdyż niczego się już od
niego nie spodziewa. Nie widzi on fizycznych lub psychicznych możliwości
egzystowania w warunkach, w których funkcjonuje. Nawarstwiające się trudno-
ści i niepowodzenia życiowe sprawiają, że poczucie zagrożenia urasta w jego
oczach do rangi problemów nie do rozwiązania (M. Jarosz 1997).
Człowiek taki pragnie śmierci, ponieważ nie dostrzega ani sensu w życiu,
ani wartości w obrazie własnej osoby. Intencjonalny zamach na własne życie ma
więc autonomiczny charakter, jego celem jest wyłącznie pozbawienie się ży-
cia, a samobójstwo pojmowane jest jako cel sam w sobie (B. Hołyst 1983,
1991).
Z kolei w przypadku zamachu, którego motywacją jest wołanie o pomoc,
człowiek nastawiony jest na nawiązanie kontaktów z otoczeniem, ponieważ
oczekuje od niego jeszcze pomocy. Znacznie silniej pragnie żyć, niż umierać,
gdyż widzi w życiu jakiś sens, a w obrazie własnej osoby wartość.
Z tego względu rozpaczliwie komunikuje potrzebę ratunku i oparcia najbliż-
szemu otoczeniu rodzinie, przyjaciołom i bliskim sobie osobom. Niewerbalnie
informuje o problemach, z którymi wprawdzie sam sobie nie może poradzić, ale
widzi szansę wspólnego ich rozwiązania (M. Jarosz 1997). W tym wypadku per-
cepcja własnej osoby jako obiektu wartościowego dla otoczenia wpływa na po-
wstanie oczekiwania skutecznego zaspokojenia potrzeb w wyniku podjętej pró-
by samobójczej. (J. Jeleńska 1971).
Zamach samobójczy, przez który jednostka woła o pomoc, ma charakter
instrumentalny, ponieważ traktowany jest przez sprawcę jako środek do osiąg-
nięcia osobistego celu (B. Hołyst 1983, 1991).
Marta Makara-Studzińska
230
Istnieje reguła, że im większa siła motywu suicydalnego, tym bardziej gwał-
towny i skuteczny jest sposób popełnienia zamachu. Dlatego w przypadku za-
machów o charakterze autonomicznym dominuje twardy , czyli maksymalnie
pewny, skuteczny i gwałtowny sposób (np. powieszenie się, utopienie, rzucenie
się pod koła pojazdu). Natomiast w przypadku zamachów o charakterze instru-
mentalnym preferowane są miękkie sposoby, które cechuje niewielka pewność
i skuteczność (np. zażycie środków nasennych i przecięcie żył).
W związku z powyższym wśród motywów zachowania suicydalnego można
doszukiwać się motywu nadrzędnego (tzn. szukać odpowiedzi na pytanie, dla-
czego pojawił się zamach samobójczy) oraz motywu wtórnego (tzn. determinu-
jącego wybór określonego sposobu popełnienia zamachu). Jak wykazały bada-
nia, sposób popełnienia zamachu jest bowiem funkcją siły motywacji pozbawie-
nia się życia. Zależy więc od tego, czy zamach miał charakter autonomiczny,
czy instrumentalny, a więc czy jego intencją było faktyczne pozbawienie się
życia, czy wołanie o pomoc (B. Hołyst 1983, 1991; M. Jarosz 1980, 1997).
LITERATURA
Gmitrowicz A. 1998 Psychiatryczno-psychologiczna ocena młodocianych po zatru-
ciach samobójczych, Psychiatria Polska , nr 10, s. 113 121.
Hillman J. 1996 Samobójstwo a przemiana psychiczna, Warszawa.
Hołyst B. 1991 Przywróceni życiu, Warszawa.
Hołyst B. 1978 Samobójstwo jako problem kryminologiczny i kryminalistyczny, Zdro-
wie Psychiczne , nr 4, s. 19 33.
Hołyst B. 1983 Samobójstwo przypadek czy konieczność, Warszawa.
Hołyst B. 1997 Samobójstwo jako ekstremalna forma autowiktymizacji [w:] B. Hołyst,
Wiktymologia, Warszawa, s. 187 205.
Jan Paweł II 1995 Encyklika Evangelium Vitae Ojca Świętego Jana Pawła II.
O wartościach i nienaruszalności życia ludzkiego, Warszawa.
Jarosz M. 1997 Samobójstwa, Warszawa.
Jarosz M. 1980 Samozniszczenie. Samobójstwo. Alkoholizm. Narkomania, Wrocław
Warszawa Kraków Gdańsk.
Jeleńska J. 1971 Analiza zamachów samobójczych jako zachowań instrumentalnych,
PrzeglÄ…d Psychologiczny , nr 22, s. 161 169.
Kępiński A. 1977 Lęk, Warszawa.
Kielanowksi T. 1973 Samobójstwo, Problemy , nr 12, s. 20 24.
Korzeniowski L., Pużyński S. [red.] 1961 Słownik psychiatrii, Warszawa, s. 415 416,
485 487.
Kucharska-Pietura K., Aoza B., Szymona K., Makara-Studzińska M. 2000 Próby sa-
mobójcze osób młodych hospitalizowanych w Klinice Psychiatrii AM w Lublinie
w latach 1990 1997, Psychiatria Polska , nr 3, s. 423 433.
Pilecka B. (red.) 1986 Osobowościowe i środowiskowe korelaty poczucia sensu życia,
Rzeszów.
Wybrane zagadnienia z problematyki suicydologii
231
Pilecka B. 1981 Osobowościowe korelaty prób samobójczych u młodzieży, Rzeszów.
Pilecka B. 1995 Wybrane problemy samobójstw młodzieży, Lublin.
Płużek. Z. 1974 Psychologiczne aspekty samobójstw, Znak , nr 7 8, s. 945 953.
Płużek Z. 1998 Samobójstwo [w:] W. Szewczuk [red.], Encyklopedia psychologii,
Warszawa, s. 783 787.
Popkowska N. 1968 Z zagadnień usiłowanych samobójstw wśród ludzi psychicznie
zdrowych, PrzeglÄ…d Lekarski , nr 7, s. 589 590.
Przybylakowa H. 1958 Przegląd piśmiennictwa poświęconego zagadnieniu samobój-
stwa, Neurologia, Neurochirurgia i Psychiatria Polska , nr 6, s. 779 785.
Ringel E. 1987, Gdy życie traci sens. Rozważanie o samobójstwie, Szczecin.
Ringel E. 1991 Nerwica a samozniszczenie, Warszawa.
Spett K., Jakubik A., Ryz Z. 1967 Usiłowane smobójstwo, Polski Tygodnik Lekar-
ski , nr 10, s. 350 352.
Susułkowska M., Sztompko D. 1968 Próba wyjaśnienia młodzieżowych zamachów
samobójczych, Psychologia Wychowawcza , nr 5, s. 541 563.
Ślipko T. 1994 Granica życia, Kraków, s. 265 274.
Ślipko T. 1964 Pojęcie samobójstwa bezpośredniego i pośredniego w świetle współ-
czesnych dyskusji, Roczniki Filozoficzne , t. 12, z. 2.
Ślipko T. 1978 Życie i płeć człowieka, cz. 2: Etyczny problem samobójstwa, Kraków.
Tetaz N. 1976 Warto żyć. Samobójstwo jego istota i zwalczanie, Warszawa.
SUMMARY
It appears from the previous discussions that suicidal attempts are strictly con-
nected with the human attitude towards death, while the human beings themselves seem
to be determined by the sense of the meaning of life and the picture of themselves.
Among the reasons for suicidal behaviour one could find a primary reason and a secon-
dary one. Studies have shown that the way of undertaking a suicidal attempt is a function
of the motivation strength for taking one s own life. This manner wdepends therefore
upon whether the attempt was of autonomous or instrumental character, that is whether
one s intent was to actually take one s own life or to call for help. There is a definite
process leading to suicide but it is motivated in different ways. One of the most impor-
tant factors differentiating suicides are their attitudes towards life and death and towards
a suicidal attempt.
Wyszukiwarka
Podobne podstrony:
Muraczyńska Bożena Problemy zawodowe pielęgniarek w opiece paliatywnej wybrane zagadnieniaI Wybrane zagadnienia Internetu SLAJDY [tryb zgodności]3 Standardy urbanistyczne dla terenow mieszkaniowych wybrane zagadnieniaAnalizowanie wybranych zagadnień prawa materialnegoEneida wybrane zagadnieniaWykład 2 Wybrane zagadnienia dotyczące powierzchnii elementów maszynSkrypt wybrane zagadnienia psychologiiLasy miejskie – przegląd wybranych zagadnień na podstawie literaturywięcej podobnych podstron