Małgorzata Błażejowska1
Wydział Ekonomii i Zarządzania
Politechnika Koszalińska
SPOA
ECZNE UWARUNKOWANIA ROZWOJU LOKALNEGO
NA PRZYKA
ADZIE OBSZARÓW WIEJSKICH
WOJEWÓDZTWA ZACHODNIOPOMORSKIEGO
SOCIAL CONDITIONS FOR THE LOCAL DEVELOPMENT
OF RURAL AREAS IN THE WEST-POMERANIAN
VOIVODESHIP
WST
P
Nowe możliwości związane z procesem integracji europejskiej mogą przyczynić się
do zwiększenia potencjału rozwojowego polskich obszarów wiejskich, ale na drodze stoją
trudne do pokonania bariery o charakterze społecznym. Charakterystyczne dla mieszkańców
gmin wiejskich woj. zachodniopomorskiego wysokie bezrobocie, brak aktywności
gospodarczej, niski poziom wykształcenia i postrzeganie procesu integracji z punktu widzenia
zagrożenia są czynnikami znacznie hamującymi rozwój tych obszarów.
Rozwój lokalny realizuje się poprzez podejmowanie różnorodnych inicjatyw i
prowadzenie działalności gospodarczej. Na terenach wiejskich potrzebne jest rozpoczęcie
pracy kreującej liderów wiejskich, wspomagającej lokalne inicjatywy, która przeciwstawi się
bierności, jaka ogarnęła społeczność wiejską [Kłodziński 2002]. Poza tym, niezbędne są
działania zmierzające do przestawienia sposobu myślenia z poziomu producenta rolnego na
poziom przedsiębiorcy. Dużą rolę do odegrania na tym polu mają lokalne władze
samorządowe, media, organizacje pozarządowe oraz placówki doradcze i oświatowe.
Rozszerzenie rynku europejskiego stanowi wyzwanie i szansę dla polskich przedsiębiorców.
Prowadzi ono do nawiązania kontaktów kooperacyjnych z kontrahentami zagranicznymi,
rozwoju sieci handlowych i franchisingowych oraz poprawy konkurencyjności poprzez
wdrażanie nowych technologii. Rozwój pozarolniczej działalności gospodarczej na obszarach
wiejskich stanowi antidotum na niską opłacalność produkcji rolniczej, jak i trudności
związane z bezrobociem jawnym i ukrytym. Przedsiębiorczość jest głównym instrumentem
przemian strukturalnych i wielofunkcyjnego rozwoju wsi.
1
Dr inż., Politechnika Koszalińska, Wydział Ekonomii i Zarządzania, Zakład Prawa, ul. Kwiatkowskiego 6E,
75-343 Koszalin, tel. (0-94) 3439177, email: blazejowska@op.pl.
124
Cel pracy i materiał
Artykuł ma na celu ukazanie barier rozwoju działalności pozarolniczej z punktu
widzenia władz samorządowych oraz mieszkańców gmin wiejskich oraz wskazanie metod ich
przezwyciężenia. Poniższe wyniki stanowią jedynie fragment kompleksowych badań
ankietowych związanych z uwarunkowaniami absorpcji pomocy unijnej przeprowadzonych
przez autora pracy w urzędach gminnych 69 gmin wiejskich woj. zachodniopomorskiego (od
09.2004r. do 11.2004r.). Istotne znaczenie odgrywa fakt, że analiza dotyczy obszarów
wiejskich woj. zachodniopomorskiego. Jest to region silnie zróżnicowany pod względem
funkcjonalno-przestrzennym, z przewagą obszarów słabo rozwiniętych. Jednostki
samorządowe, w których przeprowadzono badania wyłoniono na podstawie uprzedniej
klasyfikacji pod względem poziomu rozwoju społeczno-gospodarczego, według
taksonomicznej metody  miary rozwoju Hellwiga. Badania w związku z tym obejmują
gminy o niskim stopniu rozwoju, głównie regiony po PGR-owskie o dużych trudnościach
strukturalnych, wysokim bezrobociu i wszelkich negatywnych społeczno-ekonomicznych
konsekwencjach transformacji. Dodatkowo, tym samym czasie przeprowadzono na terenie 69
analizowanych gmin, badania ankietowe wśród 350 mieszkańców obszarów wiejskich
obecnych na zebraniach sołeckich. Cechami wyróżniającymi zbiorowość był wiek, miejsce
zamieszkania, wielkość gospodarstwa i wykształcenie. Kwestionariusze ankietowe zawierały
10 pytań dotyczących postaw społecznych po procesie integracji, zakresu wykorzystania
unijnego wsparcia oraz działań władz lokalnych we wspieraniu rozwoju gmin.
Sposób doboru próby, jak i zakres merytoryczny ankiet sprawia, że można na ich
podstawie wyciągać ogólniejsze wnioski o jakościowym charakterze mające odniesienie do
innych regionów kraju.
Działalność gospodarcza na terenie badanych gmin
W wyniku procesu integracji coraz więcej mieszkańców wsi zajmuje się działalnością
gospodarczą przy wykorzystaniu zasobów własnych gospodarstwa. Jednak pozarolnicza
aktywność gospodarcza na obszarach wiejskich charakteryzuje się o wiele mniejszą skalą
zjawiska w porównaniu z gminami miejskimi. Nasycenie obszarów wiejskich podmiotami
gospodarczymi w woj. zachodniopomorskim jest niewielkie. Na wsi jest ich zaledwie 18%, a
w działalnościach pozarolniczych 16,4% [GUS 2005]. Na obszarach wiejskich
podstawowymi jednostkami gospodarczymi są firmy drobne, które dzięki swej elastyczności
 odgrywają i będą odgrywać dominującą rolę w gospodarce. Odgrywają one również
najważniejszą rolę w harmonijnym rozwoju lokalnym i regionalnym. Związki małych
125
przedsiębiorstw z otoczeniem lokalnym poprzez ogniwo zatrudnienia, realizacji siły
nabywczej, stosunki międzyludzkie są trwalsze i silniejsze, niż w przypadku firm dużych
[Duczkowska-Piasecka 1997]. Na terenie badanych gmin pod względem organizacyjno-
prawnym dominują podmioty jednoosobowe, prowadzące działalność jako osoby fizyczne.
Działalność ta ma głównie charakter lokalny, ograniczając się do miejscowości o niewielkiej
liczbie mieszkańców. Przeważają podmioty branży handlowej i usługowej (tab.1).
Tabela 1. Liczba podmiotów gospodarczych w poszczególnych branżach w badanych 69 gminach
Table 1. Economic entities by sectors in the 69 communes researched
Rodzaj działalności Liczba podmiotów % udział
Przemysł 3048 12
Budownictwo 2936 11
Transport, łączność i składowanie 1878 7,3
Handel i naprawy 8267 32
Rolnictwo i leśnictwo 2907 11
Obsługa nieruchomości i firm (w tym 2911 11
pośrednictwo finansowe)
Ochrona zdrowia i opieka społeczna 1216 5,7
Hotele i restauracje 1092 4,3
Pozostała działalność usługowa, komunalna, 1363 5
społeczna i indywidualna
Pozostałe sekcje 179 0,7
y
ródło: Opracowanie własne na podstawie danych z Rocznika Statystycznego woj. zachodniopomorskiego
[GUS 2005]
Source: Own study on the basis of data in the Statistical Yearbook West-pomeranian voivodeship [GUS 2005]
Ze statystyk wynika, że co trzeci mieszkaniec na terenie analizowanych gmin (32%)
zajmuje się handlem oraz wykonuje naprawy i konserwacje (AGD, RTV, mechanika
pojazdowa, mechanika maszyn spożywczych, ślusarstwo, mechanika precyzyjna itp.). Rozwój
głównie tego rodzaju działalności, najprostszej do podjęcia i wymagającej najniższych
kwalifikacji - bez strukturalnego i zasobowego zainwestowania, nie przynosi długotrwałego
ożywienia gospodarczego. Pozostałe branże nie odgrywają dominującego znaczenia 
występuje zbliżona ilość podmiotów (11%) branży przemysłowej, budowlanej, rolnej i usług
okołobiznesowych. Pozytywnym zjawiskiem jest fakt, że są one równomiernie zróżnicowane,
co może przyczynić się do kooperacji i wzajemnej współpracy. Niewielki udział mają
przedsiębiorstwa transportowe (7,3%), związane z ochroną zdrowia i opieką społeczną (5,7%)
oraz świadczące usługi komunalne i społeczne (5%). Duże znaczenie dla rynku pracy, ze
względu na większą ilość zatrudnianych osób, mają zakłady produkcyjne. Niestety na terenie
badanych gmin nie występuje ich wiele a spośród tych, które funkcjonują przeważają
126
masarnie, piekarnie, ciastkarnie, tartaki, zakłady krawieckie i zakłady produkujące artykuły z
tworzyw sztucznych. Działalność produkcyjna wymaga większych nakładów i obarczona jest
większym ryzykiem, dlatego też nie cieszy się popularnością wśród mieszkańców obszarów
wiejskich.
Na podstawie analizy ilości podmiotów gospodarczych na terenie badanych gmin
można wyciągnąć wniosek, że działalność gospodarcza jest słabo rozwinięta. Brakuje
zakładów przetwórstwa rolnego, produkcyjnych, budowlanych oraz podmiotów świadczących
usługi zarówno o charakterze materialnym, jak i niematerialnym. Niepokojący jest fakt
nikłego udziału przedsiębiorstw hotelowych i gastronomicznych tworzących tak potrzebną w
regionie, z uwagi na rentę położenia, infrastrukturę turystyczną. Analiza miejscowych
zasobów naturalnych (odnawialnych i nieodnawialnych), zasobów kulturowych i
poszukiwanie niekonwencjonalnych rozwiązań powinna stać się inspiracją do podjęcia
pozarolniczej działalności gospodarczej.
Bariery rozwoju przedsiębiorczości w opinii władz gminnych
Tworzenie sprzyjających warunków rozwoju gospodarczego jest podstawowym
warunkiem osiągnięcia sukcesu. Władze gminne są świadome, że rozwój działalności
gospodarczej na ich terenach nie jest wysoki, upatrując barier rozwoju
przedsiębiorczości w czynnikach makroekonomicznych (tab. 2).
Tabela 2. Bariery rozwoju przedsiębiorczości w opinii władz gminnych
Table 2. Barriers for entrepreneurship from the perspective of local authorities
Bariera % wypowiedzi
Brak kapitału 98%
Brak wykwalifikowanej kadry 53%
Słabo rozwinięta infrastruktura techniczna 48%
Brak rynków zbytu 31%
Brak rozwiązań systemowo-prawnych 23%
y
ródło: Badania własne
Source: Own research
Ankietowani (98%) zgodnie stwierdzili, że najpoważniejszą przeszkodą dla rozwoju
pozarolniczej działalności gospodarczej na ich terenie jest brak kapitału. Badani wyraz
nie
podkreślali, że chodzi zarówno o brak kapitału na podjęcie działalności, jak i jej
modernizację. Największe trudności związane są z uruchomieniem działalności produkcyjnej.
Wprowadzenie do produkcji nowego lub zmodernizowanego wyrobu czy technologii wiąże
się z wysokimi kosztami np. zakupu licencji,  know-how , certyfikacji i prac badawczo-
rozwojowych. Szczupłość środków na inwestycje jest niemożliwa do pokonania we własnym
127
zakresie. Konieczna jest zatem inicjatywa zmierzająca do znalezienia na zewnątrz
niezbędnych funduszy, dających możliwość planowego i celowego współdziałania
mieszkańców wsi z właścicielami kapitału. Ważne jest także łączenie kapitałów, jak to ma
miejsce w spółdzielczości. W sytuacji ogromnych potrzeb i jednocześnie limitowanych
możliwości budżetu państwa, dopełniającą rolę w kreowaniu procesów rozwojowych
odgrywają wszelkie programy pomocowe ze strony Unii Europejskiej. Ważną rolę spełniają
również instytucje wspomagające finansowanie wiele przedsięwzięć np. agencje rządowe,
banki, fundacje, fundusze, instytucje międzynarodowe i inne.
Ponad połowa badanych (53%) twierdzi, że przyczyną hamującą rozwój
przedsiębiorczości na obszarach wiejskich jest brak wykwalifikowanej kadry  ludzi, którzy
potrafiliby prowadzić własne firmy. Problem istnieje w mentalności mieszkańców wsi,
niskim poziomie wykształcenia, braku pomysłów i inicjatyw. Chodzi przede wszystkim o
byłych pracowników PGR-ów charakteryzujących się asertywnością, niskimi kwalifikacjami i
małą samodzielnością. Ze względu na powszechność stanu apatii i oczekiwania, jaki istnieje
na wsi, zachodzi potrzeba rozpoczęcia żmudnej pracy od podstaw, zmierzającej do
wyzwolenia aktywności gospodarczej i kształtowania postaw przedsiębiorczych już od
najmłodszych lat. Aby sprostać temu zadaniu edukacja i dobra jakość kształcenia powinna
stać się priorytetem rozwoju obszarów wiejskich.
Wykorzystanie infrastruktury jako czynnika rozwoju działalności gospodarczej wiąże
się z prowadzeniem odpowiedniej polityki inwestycyjnej w tym zakresie. Według 48%
ankietowanych urzędów gminnych słabo rozwinięta infrastruktura techniczna stanowi dużą
przeszkodę w prowadzeniu i rozwijaniu działalności gospodarczej. Niedoinwestowanie w
zakresie infrastruktury odpowiednio do zgłaszanych potrzeb staje się barierą w rozpoczęciu
procesów rozwoju i jest cechą charakterystyczną dla większości badanych gmin.
Co trzeci przedstawiciel urzędu gminnego (31%) uważa, że istniejące problemy ze
zbyciem swoich produktów zniechęcają mieszkańców gminy do podejmowania pozarolniczej
działalności. Zbyt niskie tempo wzrostu gospodarczego, wysoki stopień bezrobocia i ubóstwa
wśród ludności powoduje, że popyt na produkty i usługi na rynku lokalnym jest ograniczony.
Niewielki popyt lokalny nie daje możliwości podejmowania działalności gospodarczej, gdyż
nie stwarza podstaw do uzyskania odpowiednio wysokiego dochodu. W opinii ankietowanych
jedynie przedsiębiorstwa już istniejące, średniej wielkości, które sprzedają swoje wyroby na
rynkach ponadlokalnych, posiadają takie szanse rozwojowe.
Dla 23% badanych poważną barierę stanowi brak rozwiązań systemowo prawnych w
zakresie preferencji dla podmiotów gospodarczych chcących uruchomić działalność
128
gospodarczą na terenach wiejskich. Zniechęcają również wysokie koszty pracy, zły system
podatkowy oraz zakłócenia w konkurencji spowodowane funkcjonowaniem szarej strefy.
Bariery rozwoju przedsiębiorczości w opinii mieszkańców
obszarów wiejskich
Inne trudności związane z podjęciem i prowadzeniem pozarolniczej działalności
gospodarczej postrzegają mieszkańcy obszarów wiejskich, którzy barier rozwoju
przedsiębiorczości upatrują przede wszystkim w ujęciu lokalnym, mikroekonomicznym
(tab.3).
Tabela 3. Przeszkody w rozwoju przedsiębiorczości według opinii mieszkańców obszarów wiejskich
Table 3. Barriers of entrepreneurship from the perspective of rural areas habitants
Bariera % wypowiedzi
Słabe zaangażowanie ze strony władz lokalnych 94%
Brak rynków zbytu 58%
Trudności z uzyskaniem kredytu 55%
Słabo rozwinięta infrastruktura 23%
Brak rozwiązań systemowo-prawnych 12%
y
ródło: Badania własne
Source: Own research
Prawie wszyscy badani (94%) zgodnie uważają, że istotny problem stanowi słabe
zaangażowanie ze strony władz lokalnych. Opinie ankietowanych są zbieżne z wynikami
badań przeprowadzonych przez innych autorów, z których wynika, że przedsiębiorcy nie
otrzymują wystarczającego wsparcia ze strony władz lokalnych [por. Fedyszak-Radziejowska
2002; Dziemianowicz, Kierzkowski, Knopik 2003; Zarębski 2002; Duczkowska-Piasecka
1997]. Władze dysponują wieloma instrumentami organizacyjnymi i finansowymi, za
pomocą których mogą oddziaływać na lokalne życie gospodarcze. Promocja
przedsiębiorczości powinna się przejawiać poprzez wsparcie rozwoju małych i średnich
przedsiębiorstw, świadczenie usług doradczych i szkoleniowych, podnoszenie kwalifikacji
zawodowych połączonych z indywidualnym doradztwem, a także rozpowszechnianie dobrych
praktyk i metod rozwoju. Tego rodzaju formy wsparcia mają na celu zaktywizowanie osób i
zachęcenie ich do podjęcia pracy na własny rachunek. Ankietowani oczekują stałego
doradztwa oraz szkoleń w tym zakresie, co ich zdaniem znacznie ułatwiłoby funkcjonowanie
nowo powstałego przedsiębiorstwa na rynku, oraz analizy szans prowadzenia określonego
typu działalności gospodarczej. Należy zaznaczyć fakt, że mieszkańcy obszarów wiejskich
oczekują nie tylko działań wspomagających przedsiębiorczość ale również działań
ochronnych, broniących ich interesów. Brak ekonomicznego i społecznego umocnienia
przedsiębiorców na rynku lokalnym powoduje, że część firm nie wiąże się na długo ze
środowiskiem lokalnym. Średnio co czwarte zarejestrowane przedsiębiorstwo upada po roku
129
działalności [Kołodziejczyk 2002]. Władze lokalne nie przywiązują wagi do tego problemu. Z
badań wynika [Kamiński 2004], że samorządy w praktyce nie dokonują analiz podmiotów
rejestrujących i likwidujących działalność gospodarczą na terenie gminy.
Zdecydowana większość firm wiejskich funkcjonuje tylko i wyłącznie na rynkach
lokalnych i nie jest przygotowana do prowadzenia działalności eksportowej. W związku z
tym, aż 58% badanych osób widzi trudności w braku rynków zbytu. Bariera ta ma także
swoje z
ródło w niedostatecznym poziomie wiedzy dotyczącej prowadzenia firmy. Niedobór
odpowiednich kwalifikacji utrudnia samodzielne prowadzenie księgowości i działalności
marketingowej, co w znaczny sposób przyczynia się do obniżenia kosztów działalności. Brak
wiedzy ekonomicznej uniemożliwia również dalszy rozwój. Duża część firm nie dostrzega
konieczności sporządzania planów rozwojowych, prognoz popytu, poszukiwania nowych
rynków zbytu, analizy zmian otoczenia firmy oraz analizy rynku towarów i usług, na którym
się znajdują.
Dla ponad połowy ankietowanych osób (55%) istotną barierę stanowią trudności z
uzyskaniem kredytu, wynikające z braku: umiejętności opracowania niezbędnej
dokumentacji, zdolności kredytowej, kapitału własnego, zabezpieczenia kredytu oraz
informacji o z
ródłach pozyskania kapitału. Powyższa sytuacja świadczy o niedoborze
lokalnych i regionalnych funduszy poręczeń kredytowych, których inicjatorami są jednostki
samorządu terytorialnego oraz instytucje finansowe. Celem ich działania jest wspieranie
aktywności gospodarczej regionalnej społeczności poprzez zwiększenie dostępności do
zewnętrznych z
ródeł finansowania, co w rezultacie przyczynia się do wzrostu
konkurencyjności i zmniejszenia bezrobocia. W woj. zachodniopomorskim działa tylko 8
funduszy poręczeń kredytowych (stan na dzień 31.05.2006r.).
Brak dobrze rozwiniętej infrastruktury stanowi poważną barierę dla 23%
ankietowanych. Władze lokalne powinny zapewnić określony poziom inwestycji w sferze
nieprodukcyjnej i produkcyjnej. Zasadnicze elementy infrastruktury wiejskiej mające wpływ
na funkcjonowanie małych przedsiębiorstw to według ankietowanych: drogi, linie
telefoniczne, wodociągi, oczyszczalnie ścieków i kanalizacje. Mieszkańcy obszarów
wiejskich biorący udział w badaniach uważają, że te elementy infrastruktury są rozwinięte w
sposób wystarczający.
Tylko 12% badanych mieszkańców obszarów wiejskich widzi przeszkodę w braku
rozwiązań systemowo-prawnych, wskazując przede wszystkim na zbyt wysokie składki
podwyższające koszty pracy, uciążliwe procedury administracyjne oraz brak stabilnych
unormowań prawnych.
130
Wnioski
1. Działalność gospodarcza w badanych gminach wiejskich jest dziedziną słabo
rozwiniętą. Bariery rozwoju tego najbardziej pożądanego kierunku działania są
odmiennie rozpatrywane przez mieszkańców obszarów wiejskich i władz
gminnych.
2. Jak wynika z badań władze lokalne szukają problemów rozwoju
przedsiębiorczości przede wszystkim w czynnikach o charakterze
makroekonomicznym, związanych z brakiem kapitału (98%), wykwalifikowanej
kadry (53%) oraz słabo rozwiniętą infrastrukturą techniczną (48%).
3. Mieszkańcy ankietowanych gmin dostrzegają problemy o charakterze
mikroekonomicznym- wynikające z niedostatecznego rozwoju regionu oraz
wskazujące na opieszałość władz samorządowych w dostosowaniu środowisk
lokalnych do nowych warunków społeczno-ekonomicznych. Mieszkańcy
obszarów wiejskich zwracają szczególną uwagę na brak zaangażowania ze strony
władz lokalnych (94%), brak rynków zbytu (58%) oraz trudności z uzyskaniem
kredytu (55%).
4. Skuteczna pomoc lokalnym przedsiębiorcom musi się opierać na zrozumieniu ich
potrzeb. Mieszkańcy gmin wiejskich potrzebują przede wszystkim
niematerialnych impulsów rozwojowych - rzetelnej informacji, poprawy dostępu
do kapitału oraz profesjonalnego doradztwa w tym zakresie. Ankietowane osoby
mają wiele obaw o charakterze psychologicznym, które wynikają z braku wiary
we własne siły  potrzebują w związku z tym wsparcia o charakterze
motywacyjnym.
5. Możliwości rozwoju wiejskiej przedsiębiorczości zależą nie tylko od ludzi z
inicjatywą, ale również od aktywnej postawy władz gminnych prowadzących
działania edukacyjne, doradcze, wspierające oraz ułatwiające pozyskanie
środków.
Literatura
Duczkowska-Piasecka M. (1997): Małe i średnie przedsiębiorstwa na terenach wiejskich (ich rola, znaczenie
oraz możliwości i bariery rozwojowe). [W:] Ekonomiczne i społeczne uwarunkowania i możliwości
wielofunkcyjnego rozwoju wsi w Polsce. Red. M. Kłodziński i A. Rosner. SGGW, Warszawa, ss. 245-
265.
Dziemianowicz W., Kierzkowski T., Knopik R. (2003): Jak przygotować lokalny program rozwoju
przedsiębiorczości ? Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości, Warszawa.
Fedyszak-Radziejowska B. (2002): Liderzy i ich organizacje w rozwoju społeczno-gospodarczym wsi. [W:]
Przedsiębiorczość wiejska w Polsce i w krajach UE. Red. M. Kłodzińskie i B. Fedyszak-Radziejowska.
IRWiR PAN, Warszawa, ss. 245-265.
131
Kamiński R. (2004): Wspieranie pozarolniczej działalności gospodarczej na obszarach wiejskich. Wieś i
Rolnictwo 2, ss. 79-98.
Kłodziński M. (2002): Perspektywy wielofunkcyjnego rozwoju gmin w Polsce. [W:] Wieś i rolnictwo,
perspektywy rozwoju. IRWiR PAN, SGH, IERiGŻ, Warszawa, ss. 49-65.
Kołodziejczyk D. (2002): Uwarunkowania społeczno-gospodarcze lokalnego rozwoju gospodarczego. Studia i
monografie z. 113. IERiGŻ, Warszawa.
Rocznik Statystyczny woj. Zachodniopomorskiego (2005). US, Szczecin.
Zarębski M. (2002): Bariery i możliwości wielofunkcyjnego rozwoju obszarów wiejskich (na przykładzie
regionu konińskiego). UMK, Toruń.
Abstract. In Polish rural areas, including the traditionally agricultural area of the West-pomeranian
voivodeship, there are many barriers of entrepreneurship development, in particular those of a social
character. The paper presents research results of the local authorities and rural area inhabitants opinions
about the non-agricultural economic activity conditions. The results of the conducted research indicate
that the analysed social conditions have a negative impact on the development of rural entrepreneurship.
Expeditious overcoming of these barriers is currently an important element of local development.
Key words: Polish rural areas, West-Pomerania, local development
132


Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
Instytucjonalne uwarunkowania rozwoju lokalnego
Kapitał społeczny a skuteczne działanie dla rozwoju lokalnego
Teoretyczne uwarunkowania rozwoju rolnictwa
2 Rozwój lokalny i regionalny oprac
Kultura a rozwój lokalny
8 Ekonomia spoleczna szansą dla lokalnych organizacji
Batorski Dominik Społeczne uwarunkowania i konsekwencje korzystania z Internetu
Społeczne uwarunkowania przestepczości nieletnich bibliografia
Społeczne uwarunkowania organizacji i kierowania procesami opiekuńczo wychowawczymi(1)
Znaczenie polityki i strategii gminy dla rozwoju lokalnego
Społeczne uwarunkowania konfliktu nieletnich z prawem karnym Kuć
Oddziaływanie samorzadu lokalnego na rozwój lokalny w swietle ewolucji
Uwarunkowania Rozwoju Klastrow Turystycznych
Uwarunkowania rozwoju obszarów wijskich polski międzywojennej

więcej podobnych podstron