Dostępna przestrzeń publiczna samorząd równych szans

Dostępna
przestrzeń
publiczna
SAMORZąD RÓWNYCH SZANS
Fundacja
Instytut Rozwoju Regionalnego
Samorząd równych szans
projekt współfinansowany ze środków Państwowego Funduszu
Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych
Fundacja Instytut Rozwoju Regionalnego realizuje w 2009r. na terenie
całej Polski projekt Samorząd równych szans . Nasze działania adre-
sujemy do samorządów, które mają do odegrania kluczową rolę w two-
rzeniu warunków dla trwałej integracji osób niepełnosprawnych.
Problem dotyczy około 4,5 mln osób niepełnosprawnych. Prawie 3 mln
z nich to osoby w wieku produkcyjnym, a zatrudnionych jest tylko 14%.
Niedostosowana do potrzeb osób niepełnosprawnych komunikacja,
bariery architektoniczne i brak dostępu do informacji sprawia, że 2,5 mln
obywateli nie może podjąć zatrudnienia.
Dodatkową barierę stanowi system edukacji, który skazuje około 200 tys.
niepełnosprawnych dzieci wyłącznie na szkoły specjalne.
Eksperci FIRR przekazują wiedzę zdobytą w ciągu kilku lat realizacji pro-
jektów dotyczących aktywizacji zawodowej i społecznej osób niepełno-
sprawnych. To bardzo specjalistyczna wiedza, której upowszechnienie
może dać szansę kilku milionom ludzi na godne życie (takie, jakie mogą
prowadzić osoby niepełnosprawne w innych krajach Unii Europejskiej).
Fundacja chce służyć samorządom informacją i wsparciem, pomagać roz-
wiązywać problemy i tworzyć programy działań sprzyjających włączaniu
osób niepełnosprawnych we wszystkie dziedziny życia.
Najlepsze samorządy i ich działania będą promowane i otrzymają tytuł
Samorząd równych szans .
Więcej o projekcie na www.samorzad-firr.pl
Dostępna
przestrzeń
publiczna
SAMORZąD RÓWNYCH SZANS
Fundacja
Instytut Rozwoju Regionalnego
Kraków 2009
Wydawca
Fundacja Instytut Rozwoju Regionalnego
31-261 Kraków, ul. Wybickiego 3A,
tel.: 012 629 85 14, faks: 012 629 85 15
e-mail: biuro@firr.org.pl
http://www.firr.org.pl
Organizacja Pożytku Publicznego
KRS: 0000170802
Nr konta 77 2130 0004 2001 0255 9953 0005
Autor
Marek Wysocki
Redakcja serii
Anna Maria Waszkielewicz
Opracowanie graficzne i skład
Studio Graficzne 4DTP
Druk
Drukmar
ISBN
978-83-61170-68-6
Nakład
500 egzemplarzy
Nakład dofinansowany ze środków Państwowego Funduszu Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych
� Kraków 2009
Wydanie I bezpłatne, nie przeznaczone do sprzedaży.
Niniejsze wydanie ukazało się w ramach realizacji przez FIRR projektu Samorząd równych szans
współfinansowanego ze środków Państwowego Funduszu Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych.
Przedmowa
Przestrzeń publiczna to miejsce spotkań, pracy, rekreacji to przestrzeń, w której
ludzie przemieszczają się z domu do pracy i z powrotem. Plac, rynek, skwer,
bulwar, ulica to miejsca, w których przebywają mieszkańcy i turyści, to obszar,
gdzie następują interakcje i działania sprzyjające integracji lokalnych społecz-
ności. Przestrzeń publiczna jest sercem miasta , które powinno tętnić życiem,
jednoczyć mieszkańców i tworzyć pole do inicjatyw, pobudzania wyobrazni
i rozwoju. Przestrzeń, która będzie przyjazna wszystkim, czyli dostępna dla
każdego i bez względu na jego sprawność ruchową lub poznawczą zapewni
pełną integrację społeczną jej użytkowników, stanie się miejscem zacieśniania
więzi międzyludzkich i rozwoju społeczeństwa obywatelskiego.
W ostatnich latach coraz większą rolę odgrywa budownictwo prywatne lub kor-
poracyjne, domy jednorodzinne, wygrodzone osiedla deweloperskie czy chro-
nione biura i urzędy. Coraz mniej jest przestrzeni do wspólnej integracji. Współ-
czesny człowiek coraz bardziej się zamyka, czasami jest to wybór świadomy, ale
często ten wybór jest podyktowany niedostępnością przestrzeni z uwagi na ogra-
niczenia mobilności człowieka, jak ma to miejsce w przypadku osób z niepełno-
sprawnością. Wielu z nich pozbawia się podstawowych praw do uczestnictwa
w życiu społecznym tylko z tego powodu, że przestrzeń publiczna nie jest dosto-
sowana do ich potrzeb.
Czy realia przestrzeni publicznej w polskich miastach spełniają swoją rolę integra-
cyjną, czy jednak wielu ludzi jest poza głównym nurtem życia społecznego? Czy
osoby z niepełnosprawnością mogą korzystać ze swoich podstawowych praw:
dostępu do nauki, kultury, rekreacji i czy mogą z nich korzystać samodzielnie?
To, jak wygląda przestrzeń publiczna, w dużej mierze zależy od świadomości
i odpowiedzialności zarządzających tą przestrzenią. Ale to nie tylko władze
lokalne są odpowiedzialne za jakość tej przestrzeni, choć należy powiedzieć,
że odgrywają w jej kształtowaniu największą rolę. Świadomość społeczna
wszystkich operatorów działających w przestrzeni oraz samych użytkowników
wpływa na to, jak dalece nasze otoczenie jest przyjazne osobom niepełno-
sprawnym.
Należy zdać sobie sprawę, że kształtując przestrzeń spełniającą potrzeby osób
niepełnosprawnych sprawiamy, że staje się ona bardziej przyjazna i bezpieczna
dla innych członków społeczeństwa, osób starszych, kobiet w ciąży, podróżnych
z dużym bagażem, osób z małymi dziećmi czy osób z ograniczeniami w poru-
szaniu się w wyniku kontuzji. Często określa się ich jako osoby o ograniczonej
mobilności, która w przypadku osób z niepełnosprawnością jest stała, a w innym
Fundacja Instytut Rozwoju Regionalnego |
4 | Przedmowa
tylko czasowa. Tak więc dostępna przestrzeń publiczna jest przyjazna nam
wszystkim, gdyż teoretycznie większość z nas doświadczyła w swoim życiu ogra-
niczeń w mobilności i może ich doświadczyć w przyszłości.
Zważywszy na te tendencje, należy już teraz przygotować się do zaspokojenia
potrzeb nie tylko obecnych, ale i przyszłych mieszkańców, którzy mogą mieć ogra-
niczenia w mobilności. Należy już teraz tworzyć im warunki do samodzielnego
funkcjonowania w społeczeństwie, podejmowania nauki, pracy i korzystania
z pełni praw obywatelskich, a jednym z elementów, które sprzyjają temu celowi
jest dostępna przestrzeń publiczna.
Jednym z celów zbioru publikacji Samorząd Równych Szans jest ukazanie roli
władz samorządowych w kształtowaniu warunków sprzyjających aktywnemu
uczestnictwu osób z niepełnosprawnością w życiu publicznym. Do nich przede
wszystkim należy budzenie świadomości wśród wszystkich operatorów dzia-
łających w przestrzeni publicznej, tworzenie planów dostępności przestrzeni
i przeprowadzanie audytów dla poszczególnych budynków lub określonych
obszarów miast i wsi. Dostępna przestrzeń publiczna zwiększa jakość życia
wszystkich mieszkańców, nie tylko tych, którzy są niepełnosprawni. Miejsco-
wości, które są dostępne dla osób z niepełnosprawnością, stają się atrakcyjne dla
ludzi starszych, którzy z chęcią się w nich osiedlają. Takie miejscowości są również
chętnie odwiedzane przez turystów, szczególnie seniorów czy rodziny z małymi
dziećmi.
Dostępna przestrzeń publiczna jest wyrazem szacunku dla jej mieszkańców
i odwiedzających je gości, ale również może być szansą na rozwój gospodarczy
regionu.
| Fundacja Instytut Rozwoju Regionalnego
Spis treści
Przedmowa....................................................................................................................................2
Wprowadzenie .............................................................................................................................6
Niepełnosprawność a dostępność przestrzeni publicznej ...........................................8
Postrzeganie osób niepełnosprawnych. .......................................................................8
Uwarunkowania prawne dostępności przestrzeni publicznych........................ 10
Projektowanie dla wszystkich w świetle prawodawstwa międzynarodowego ..12
Działania samorządów w zakresie dostępu do przestrzeni publicznej................. 19
Podnoszenie świadomości społecznej ....................................................................... 19
Konsultacje społeczne jako element tworzenia równoprawnej dostępności ......20
Dostępność przestrzeni w procedurach przetargowych ..................................... 23
Projektowanie dla wszystkich w obszarach zabytkowych .................................. 25
Standardy projektowania dla wszystkich ........................................................................ 30
Projektowanie dla wszystkich wyzwaniem dla profesjonalistów ..................... 30
Ciągi komunikacyjne w mieście .................................................................................... 31
Dostosowanie głównego wejścia do budynku ....................................................... 33
Komunikacja pozioma i pionowa w budynkach ..................................................... 35
Dostosowanie pomieszczeń sanitarnych .................................................................. 38
Informacja w obiektach użyteczności publicznej................................................... 40
Podsumowanie.......................................................................................................................... 42
Literatura uzupełniająca ........................................................................................................ 43
Fundacja Instytut Rozwoju Regionalnego |
Wprowadzenie
Projektowanie dla wszystkich to nie utrudnienie lecz wyzwanie.
Jest strategią i filozofią, której celem jest zapewnienie wszystkim ludziom
równych szans w ramach nowoczesnego społeczeństwa.
Przestrzeń publiczna koncentruje życie lokalnych społeczności. Od tego w jakim
jest stanie, zależy jakość życia mieszkańców. Wspólna przestrzeń zwiększa szanse
na integrację i rozwój więzi społecznych. Przyjazna przestrzeń publiczna to taka,
gdzie chętnie przebywamy, gdzie możemy wypocząć i spotkać się z przyjaciółmi
i gdzie czujemy się bezpiecznie. Dla osób niepełnosprawnych przestrzenią przy-
jazną jest dodatkowo przestrzeń pozbawiona barier architektonicznych i gwa-
rantująca bezpieczne poruszanie się.
W projektowaniu przestrzeni publicznych podstawową zasadą jest jej pełna
dostępność, bez względu na rodzaj niepełnosprawności, ograniczenia mobil-
ności czy percepcji. Zarówno osoby poruszające się na wózkach inwalidzkich,
osoby niewidome i słabowidzące, jak i osoby starsze, kobiety w ciąży czy osoby
z małymi dziećmi oczekują od przestrzeni publicznej, że będą mogły z niej
korzystać w sposób samodzielny. Jest to podstawowy warunek pełnej dostęp-
ności tej przestrzeni.
O przyjazności przestrzeni możemy mówić w kontekście bezpośredniego
użytkownika, osoby poruszającej się pieszo lub na wózku inwalidzkim. Na tym
poziomie zawiązują się odpowiednie interakcje i przestrzeń publiczna staje się
tym, czym powinna być miejscem integracji lokalnej społeczności. Pozostali
użytkownicy, rowerzyści i kierowcy wykorzystują przestrzeń głównie do prze-
mieszczania się pomiędzy konkretnymi miejscami. Gdy nie prowadzą swoich
pojazdów, stają się również pieszymi. To stwierdzenie powinno uzmysłowić
wszystkim, że ruch pieszy powinien mieć priorytet przy kształtowaniu
układów komunikacyjnych. Nie chcę tutaj powiedzieć, że rower i samochód nie
są ważnymi środkami lokomocji, ale one jedynie ułatwiają pieszym przemiesz-
czanie się. Korzystający z nich mają ograniczony zakres personalnych kontaktów
i wpływ na integrację społeczną.
Na jakość przestrzeni wpływa wiele elementów sposób zagospodarowania,
rodzaj zastosowanych urządzeń, elementy małej architektury, oświetlenie oraz jej
użytkowanie. Wiele ładnie wykonanych placów, skwerów i deptaków niestety nie
uwzględnia szerokiej gamy potencjalnych użytkowników, szczególnie tych, dla
których, być może, ta przestrzeń interakcji jest najbardziej potrzebna osobom
niepełnosprawnym i starszym. Często projektanci i władze samorządowe nie
| Fundacja Instytut Rozwoju Regionalnego
Wprowadzenie | 7
zauważają tego, projektując przestrzeń pełną barier architektonicznych, ogra-
niczając tym samym możliwości wykorzystania potencjału osób niepełno-
sprawnych i starszych. Wynika to przede wszystkim z braku świadomości potrzeb
osób niepełnosprawnych i wiedzy jak należy projektować przyjazną przestrzeń
publiczną. Czasami bywa tak, że uwzględnia się potrzeby jednej grupy osób
niepełnosprawnych pomijając potrzeby innych, a czasami ruch samochodowy
(rowerowy) wygrywa z potrzebami ruchu pieszego. Przykładem likwidacji barier
dla jednej, a tworzeniem utrudnień dla drugiej grupy osób niepełnosprawnych
jest obniżanie krawężników na całej szerokości przejścia dla pieszych. Dla osób
poruszających się na wózkach inwalidzkich jest to ułatwienie, ale dla osób nie-
widomych przy braku specjalnych płytek z wypustkami staje się utrudnieniem
w samodzielnym poruszaniu się. Podobnie jest ze ścieżkami rowerowymi wyty-
czanymi bezpośrednio na chodnikach. Gdy pas ruchu pieszych nie ma szerokości
minimum 2 m i czytelnej granicy między ścieżką rowerową a ciągiem pieszym
może to spowodować niekontrolowane wejście osoby niewidomej lub innych
pieszych pod nadjeżdżający rower. Tak więc, aby uzyskać dobrą jakość prze-
strzeni publicznej należy brać pod uwagę potrzeby wszystkich użytkowników,
bez względu na ich ograniczenia mobilności i percepcji czy sposób poruszania
się. Projektowanie przestrzeni i jej zarządzanie oraz użytkowanie musi być nasta-
wione na priorytet ruchu pieszego ze szczególnym uwzględnieniem potrzeb
osób z różnymi rodzajami niepełnosprawności.
Dostosowanie przestrzeni nie jest łatwym zadaniem, gdyż w przestrzeni publicznej
działają różne podmioty gospodarcze dbające o własne cele. Działalność tych
podmiotów znajduje się często poza kontrolą samorządu lokalnego i zamiast
wspólnego zintegrowanego środowiska mamy do czynienia ze zbiorem inte-
resów poszczególnych prywatnych operatorów. W porządkowaniu przestrzeni
jednak ważną rolę odgrywa samorząd lokalny, jako delegat interesów wszystkich
mieszkańców, a szczególnie tych, którzy mają mniejsze szanse zaistnienia. Warto
zastanowić się nad rolą samorządu lokalnego, który zarządza przestrzenią i często
udostępnia ją prywatnym inwestorom. Czy przekazanie przestrzeni publicznej
do celów czysto komercyjnych nie sprzyja degradacji tej przestrzeni? Prywatni
inwestorzy w dużej mierze kierują się chęcią osiągnięcia jak największego zysku
i często nie zwracają uwagi na potrzeby osób niepełnosprawnych. Innym zagad-
nieniem jest, jakimi metodami chcą ten zysk osiągnąć. Czy są świadomi swoich
działań, które mają wpływ na otaczającą nas przestrzeń? Niestety, partyku-
larny interes nieraz bierze górę nad interesem społecznym i potrzebami miesz-
kańców. Przeciwwagą dla tych działań powinna być funkcja kontrolna samorządu
lokalnego, ale niestety w wielu polskich miastach kontrola nad przestrzenią
publiczną jest ograniczona lub jej w ogóle brakuje, a tylko silny samorząd, słu-
chający głosu lokalnej społeczności, a nie jedynie wąskiej grupy przedsiębiorców
może uchronić miasto przed degradacją przestrzeni publicznych.
Fundacja Instytut Rozwoju Regionalnego |
Niepełnosprawność a dostępność
przestrzeni publicznej
Postrzeganie osób niepełnosprawnych
W Polsce, tak jak na całym świecie zwiększa się populacja osób starszych i osób
mających problemy w poruszaniu się. Badania wskazują, że w 2030 r. około 20%
populacji ludzi, będą stanowić osoby starsze, które przekroczą 60 lat. W Polsce około
5,5 mln obywateli to osoby uznane za niepełnosprawne, w tym 3,8 mln osób ma
problemy w poruszaniu się 1. Problemy niepełnosprawności i starzenia się społe-
czeństwa będą coraz bardziej zauważalne. Coraz więcej osób będzie miało ograni-
czenia fizyczne w poruszaniu się i stąd już teraz projektowanie przestrzeni uwzględ-
niające potrzeby osób starszych i niepełnosprawnych staje się koniecznością.
Wdrażana w Polsce koncepcja społeczeństwa obywatelskiego, opartego na rów-
ności praw i obowiązków, powoli dostrzega również potrzebę włączenia w życie
społeczne osób niepełnosprawnych jako pełnoprawnych członków tego społe-
czeństwa. Lata doktryny komunistycznej, w których to osoby niepełnosprawne
postrzegane były jako osoby żyjące jedynie na koszt społeczeństwa przeszły już
do historii. Model wsparcia osób niepełnosprawnych oparty jedynie na niesieniu
pomocy poszkodowanym przez los , skupiał się na ich potrzebach fizycznych
i określany był jako tzw. model medyczny. Obecne podejście to prospołeczna
polityka wyrównywania szans, czyli postrzeganie osób niepełnosprawnych
jako pełnoprawnych obywateli, którzy mają te same prawa, jakie posiadają pozo-
stali sprawni członkowie społeczności.
Podczas Europejskiego Kongresu na Rzecz Osób Niepełnosprawnych, który
odbył się w dniach 20-24 marca 2002 r. w Madrycie, przyjęto dokument nazwany
Deklaracją Madrycką 2. Tym samym wyraznie określono priorytety polityki spo-
łecznej z udziałem osób niepełnosprawnych. Zmiany w podejściu do niepełno-
sprawności zawarte w Deklaracji Madryckiej przedstawia Tabela 1.
Polska po przemianach politycznych w latach 90-tych XX w. powoli zaczyna wpro-
wadzać nowy sposób postrzegania osób niepełnosprawnych i stawia na wzrost
ich aktywności, szczególnie aktywności zawodowej. Jednak aby ta aktywność
1 Główny Urząd Statystyczny, Ludność. Stan i struktura demograficzno-społeczna, dane Narodowego Spisu
Powszechnego z 2002 r., http://www.stat.gov.pl.
2 The Madrid Declaration Non discrimination plus positive action results in social inclusion , Europejski
Kongres na rzecz Osób Niepełnosprawnych, Madryt 20-24 marca 2002 r., http://www.niepelnosprawni.pl/
ledge/x/1878.
| Fundacja Instytut Rozwoju Regionalnego
Niepełnosprawność a dostępność przestrzeni publicznej | 9
mogła być realizowana, potrzebna jest przyjazna, dostosowana przestrzeń
publiczna, która ułatwi wszystkim osobom z ograniczeniami mobilności peł-
noprawny dostęp do edukacji, pracy, wypoczynku i rozwoju swoich zaintere-
sowań. Pełna aktywność, czyli samodzielność w poruszaniu się i w podejmo-
waniu decyzji o swoim życiu wymaga, aby szeroko pojęta przestrzeń publiczna
była również dostępna dla osób niepełnosprawnych.
Tabela 1. Zmiany w podejściu do niepełnosprawności przedstawione w Dekla-
racji Madryckiej 3
OD DO
modelu medycznego modelu społecznego
Traktowania osób Postrzegania ich jako osób
niepełnosprawnych jako przedmiotu obdarzonych prawami
działań charytatywnych
Traktowania osób Postrzegania ich jako konsumentów
niepełnosprawnych jako pacjentów i niezależnych obywateli
Sytuacji, w której profesjonaliści Sytuacji, w której osoby
podejmują decyzje w imieniu osób niepełnosprawne podejmują
niepełnosprawnych niezależne decyzje
Koncentrowania się Usuwania barier oraz promowania
na indywidualnych uszkodzeniach wspierającego i dostępnego
i zaburzeniach środowiska
Określania ludzi mianem zależnych Podkreślania ich uzdolnień
lub nie nadających się do pracy i tworzenia aktywnych form
wspierania
Tworzenia warunków Kreowania przyjaznego,
ekonomicznych i społecznych dla elastycznego świata dla wszystkich
niewielkiej grupy
Niepotrzebnej segregacji w edukacji, Włączenia osób niepełnosprawnych
zatrudnieniu i innych sferach życia w normalny nurt życia
Ograniczenia polityki wobec osób Włączenia polityki wobec osób
niepełnosprawnych do kompetencji niepełnosprawnych w całokształt
specjalnych ministerstw zadań, za które odpowiedzialność
ponosi cały rząd
3 Opracowanie autora na podstawie Deklaracji Madryckiej, 2002.
Fundacja Instytut Rozwoju Regionalnego |
10 | Niepełnosprawność a dostępność przestrzeni publicznej
Uwarunkowania prawne dostępności przestrzeni publicznych
Coraz większa liczba osób niepełnosprawnych oraz zwiększająca się popu-
lacja osób starszych wymaga uwzględnienia potrzeb tych grup społecznych
w prawnych zapisach, zarówno w krajowym i międzynarodowym ustawodawstwie.
Ma to zapewnić pełnoprawny dostęp do środowiska przestrzennego i ograniczenie
wykluczenia społecznego. Przeciwdziałaniu wykluczeniu społecznemu poświęcona
była rezolucja Organizacji Narodów Zjednoczonych z 1993 r. Standardowe Zasady
Wyrównywania Szans Osób Niepełnosprawnych , która wskazuje na konieczność
opracowania kierunków polityki państw wobec osób niepełnosprawnych.
Konstytucja RP i Karta Praw Osób Niepełnosprawnych
W polskim Prawie dobre podstawy daje Konstytucja RP 4 oraz uchwała Sejmu
RP Karta Praw Osób Niepełnosprawnych. Obydwa akty odnoszą się w swoich
zapisach do przeciwdziałania dyskryminacji w dostępie do życia publicznego.
Zapis Konstytucji, iż wszyscy obywatele mają równe prawa , jest zwięzły i jedno-
znaczny, nie pomija nikogo i nie daje podstaw do dyskryminacji kogokolwiek.
W 1997 r. w Sejmie przyjęto Kartę Praw Osób Niepełnosprawnych, która jasno
podkreśla, że osoby niepełnosprawne mają prawo do niezależnego, samo-
dzielnego i aktywnego życia oraz nie mogą podlegać dyskryminacji 5.
Prawo polskie ogranicza się do pojęcia likwidacji barier w dostępie do przestrzeni
i budynków, nie mówiąc nic o projektowaniu przyjaznym czy tzw. projektowaniu
włączającym, którego celem jest takie kształtowanie przestrzeni, aby umożliwić
pełnoprawne uczestnictwo osób niepełnosprawnych w życiu społecznym.
Polskie Prawo budowlane
Podstawowym dokumentem w zakresie kształtowania przestrzeni wolnej
od barier jest Prawo budowlane 6, w którym art. 5 pkt 4 formułuje wymóg zapew-
nienia warunków do korzystania z obiektów przez osoby niepełnosprawne.
Przepis ten określa, że każdy obiekt budowlany powinien zapewnić niezbędne
warunki do korzystania z obiektów użyteczności publicznej i mieszkaniowego
budownictwa wielorodzinnego przez osoby niepełnosprawne, w szczególności poru-
szające się na wózkach inwalidzkich .
Niestety ustawa nie precyzuje, o jakie wymagania i jakich zakresów niepełno-
sprawności dotyczy zapewnienie dostępności. Interpretacja tego zapisu odnosi
się często jedynie do zapewnienia fizycznego dostępu, bez zapewnienia tzw.
dostępu równoprawnego. W wyniku tak ujętego zapisu, choć w swoich zało-
4 Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej art. 30, 32, 69 (Dz. U. z 1997 r. Nr 78, poz. 483).
5 Karta Praw Osób Niepełnosprawnych z dnia 1 sierpnia 1997 r. ż 1 (M.P. z 1997 r. Nr 50, poz. 475).
6 Ustawa z dnia 7 lipca 1994 r. Prawo budowlane (tekst jednolity Dz. U. z 2006 r. Nr 156, poz. 1118).
| Fundacja Instytut Rozwoju Regionalnego
Niepełnosprawność a dostępność przestrzeni publicznej | 11
żeniach bardzo słusznego, powstają obiekty i przestrzenie, które nie spełniają
warunków pełnej dostępności. Główną przyczyną tego stanu jest niska świa-
domość potrzeb poszczególnych grup niepełnosprawności i brak standardów
(norm) rozwiązań szczegółowych, które byłyby umocowane prawnie.
Zapis art. 5 Prawa budowlanego jest uszczegółowiony w przepisach wykonaw-
czych Rozporządzenia Ministra Infrastruktury w sprawie warunków technicznych,
jakim powinny odpowiadać budynki i ich usytuowanie 7,8. Istotne jest także Rozpo-
rządzenie Ministra Transportu i Gospodarki Morskiej w sprawie warunków tech-
nicznych, jakim powinny odpowiadać drogi publiczne i ich usytuowanie 9. Jednak
fragmentaryczność tych rozporządzeń w sprawach dostępności powoduje,
że pomimo dość dobrego prawa powstają obiekty, które ograniczają aktywność
osób niepełnosprawnych z powodu wielu barier w przestrzeniach publicznych.
Aby zrozumieć przyczyny niskiego poziomu dostosowania obiektów i prze-
strzeni, należy szukać w interpretacji zapisu prawa mówiącego o konieczności
dostosowania jedynie obiektów nowych i modernizowanych po wejściu w życie
ustawy Prawo budowlane (po 1 stycznia 1995 r.). Ten zapis uniemożliwia sku-
tecznie egzekwowanie wymogów dostępności. Nie ma możliwości prawnych
zmuszenia zarządców i właścicieli budynków wybudowanych przed 1995 r.
do likwidacji barier w dostępie do budynków osobom niepełnosprawnym.
W takich sytuacjach, jeżeli dotyczy to podmiotów prywatnych, pozostaje
odwoływać się do wrażliwości i odpowiedzialności społecznej zarządza-
jących obiektami. Jednak jeśli mówimy o obiektach, których właścicielem
są podmioty publiczne, to dostosowanie przestrzeni do potrzeb osób
niepełnosprawnych staje się moralnym obowiązkiem zarządzającego.
Każdy obywatel ma prawo do korzystania z usług publicznych, które opłacane
ze wspólnych podatków lokalnej społeczności. Tak więc politykę zarządzania
przestrzenią należy kształtować w taki sposób, aby konsekwentnie ogra-
niczać bariery w dostępie osób niepełnosprawnych do środowiska zabudo-
wanego. Racjonalne wydawanie środków publicznych wymaga, aby służyły
one wszystkim mieszkańcom, w tym także osobom niepełnosprawnym.
W zapisach polskiego Prawa brakuje jeszcze określeń związanych z ideologią
projektowania dla wszystkich 10 (ang. design for all), które określa konieczność
7 Rozporządzenie Ministra Infrastruktury z dnia 12 kwietnia 2002 r. w sprawie warunków technicznych,
jakim powinny odpowiadać budynki i ich usytuowanie (Dz. U. z 2002 r. Nr 75, poz. 690).
8 Rozporządzenie Ministra Infrastruktury z dnia 7 kwietnia 2004 r. w sprawie warunków technicznych, jakim
powinny odpowiadać budynki i ich usytuowanie (Dz. U. z 2004 r. Nr 109, poz. 1155).
9 Rozporządzenie Ministra Transportu i Gospodarki Morskiej z dnia 2 marca 1999 r. w sprawie warunków tech-
nicznych, jakim powinny odpowiadać drogi publiczne i ich usytuowanie (Dz. U. z 1999 r. Nr 43, poz. 430).
10 Inne określenia to projektowanie uniwersalne (ang. universal design) oraz projektowanie włączające (ang.
include design).
Fundacja Instytut Rozwoju Regionalnego |
12 | Niepełnosprawność a dostępność przestrzeni publicznej
projektowania uwzględniającego potrzeby jak największej liczby użytkow-
ników, bez względu na ich ograniczenia w mobilności. W ostatnich latach euro-
pejscy planiści, projektanci i rzecznicy dostępności kładą szczególny nacisk
na praktykę projektowania dla wszystkich jako podejście do projektowania
i budowy przestrzeni publicznej ograniczającej zjawisko wykluczenia spo-
łecznego z uwagi na ograniczenia w mobilności.
Według Basa Treffersa Projektowanie dla wszystkich oznacza projektowanie,
rozwój i marketing głównych produktów, usług, systemów i środowisk tak, by były one
dostępne i możliwe do wykorzystania przez jak najszerszą rzeszę użytkowników. 11
Stan pełnej dostępności można osiągnąć poprzez:
I projektowanie produktów, usług i aplikacji, które są gotowe do użytku dla
większości potencjalnych użytkowników bez żadnych modyfikacji,
I projektowanie produktów dających się bez trudu adaptować dla potrzeb
różnych użytkowników (np. przez adaptowanie interfejsów użytkownika)
oraz
I standaryzację interfejsów produktów, tak by były kompatybilne z wyspe-
cjalizowanym sprzętem (np. technologiczne środki pomocy dla osób nie-
pełnosprawnych).
Dzięki wdrażaniu projektowania dla wszystkich we wszelkich obszarach życia
dom, edukacja, praca, rozrywka, transport itp., możliwe jest osiągnięcie
znacznego postępu w dziedzinie likwidacji barier dostępu, które obecnie unie-
możliwiają niepełnosprawnym obywatelom pełne i równoprawne uczestnictwo
w życiu wraz z ludzmi pełnosprawnymi. 12
Projektowanie dla wszystkich w świetle prawodawstwa
międzynarodowego
Prawodawstwo międzynarodowe kładzie szczególny nacisk na aspekty prze-
ciwdziałania wykluczeniu społecznemu ze względu na niepełnosprawność oraz
na wyrównywanie szans i równoprawne traktowanie osób niepełnosprawnych.
Duże znaczenie dla upowszechnienia tych idei było przyjęcie w dniu 20 grudnia
1993 r. podczas 48 sesji Zgromadzenia Ogólnego ONZ Standardowych Zasad
Wyrównywania Szans Osób Niepełnosprawnych (ang. The Standard Rules on the
Equalization of Opportunities for Persons with Disabilities), które zostały opra-
11 Treffers, B. (2004) Design for All: a history of discrimination by design, future cities for all , Build for All
Reference Manual, Luksemburg 2006 www.build-for-all.net/en/documents.
12 Dokument podstawowy Europejskiej Konferencji Dyskryminacja poprzez projekt ( Discrimination by
Design ), z dnia 3 grudnia 2001 r. w trakcie Europejskiego Dnia Osób Niepełnosprawnych, Build for All
Reference Manual, Luksemburg 2006 www.build-for-all.net/en/documents, s. 8.
| Fundacja Instytut Rozwoju Regionalnego
Niepełnosprawność a dostępność przestrzeni publicznej | 13
cowane na podstawie doświadczeń zdobytych w trakcie Dekady Osób Niepeł-
nosprawnych, zorganizowanej pod egidą Narodów Zjednoczonych (1983-92) 13.
Standardowe Zasady Wyrównywania Szans Osób Niepełnosprawnych
Standardowe Zasady ONZ 14 choć nie są prawnie wiążące, to stały się podsta-
wowym dokumentem, prawem zwyczajowym, wykorzystywanym przy two-
rzeniu polityk wielu organizacji, państw i władz lokalnych w kwestii niepełno-
sprawności. Zasady odnoszą się do podstawowych działań, jakie powinny podjąć
władze na różnych szczeblach zarządzania w celu poprawy życia i aktywności
osób niepełnosprawnych. Głównym założeniem Standardowych Zasad jest
równość szans, jako podstawowe prawo człowieka. Jednak należy zauważyć,
że osoby z niepełnosprawnością potrzebują niekiedy więcej wsparcia ze strony
społeczeństwa, by móc osiągnąć te same cele w swoim życiu, co osoby w pełni
sprawne. Tak więc wsparcie osób niepełnosprawnych nie powinno być odbierane
jako przywilej, ale jako przysługujące człowiekowi prawo.
Standardowe Zasady składają się z 22 zasad 15, które formułują wytyczne
w zakresie polityki dotyczącej niepełnosprawności oraz propozycje konkretnych
działań. Określono w nich ważne zasady dotyczące odpowiedzialności, podej-
mowania działań i współpracy oraz wskazano obszary o decydującym znaczeniu
dla jakości życia i osiągania pełnego uczestnictwa i równości.
Jako pierwsza wymieniona jest w dokumencie zasada mówiąca o konieczności
budzenia świadomości w społeczeństwie na temat potrzeb, praw, mocnych
stron osób niepełnosprawnych oraz ich możliwości wkładu w życie społeczne.
Jest to ważne przesłanie skierowane do decydentów kształtujących lokalną
politykę społeczną, aby w swoich działaniach propagowały idee integracji, zro-
zumienia potrzeb i praw osób niepełnosprawnych i były odpowiedzialne za
kształtowanie przestrzeni publicznej.
Podstawową zasadą odnoszącą się wprost do środowiska fizycznego, a w szcze-
gólności przestrzeni publicznej jest zasada 5, mówiąca o dostępności, a która
brzmi: Państwa (organizacje, władze lokalne) powinny zdawać sobie sprawę
z ogromnego znaczenia problemu dostępności w procesie wyrównywania szans we
13 Rezolucja Organizacji Narodów Zjednoczonych nr 37/53 z dnia 3 grudnia 1982 r.
14 Standardowe Zasady Wyrównywania Szans Osób Niepełnosprawnych, Rezolucja Organizacji Narodów
Zjednoczonych nr 48/96 z dnia 20 grudnia 1993 r., www.mps.gov.pl.
15 Poszczególne zasady to: 1. Budzenie świadomości, 2. Opieka medyczna, 3. Rehabilitacja, 4. Służby wspie-
rające, 5. Dostępność, 6. Edukacja, 7. Zatrudnienie, 8. Środki utrzymania i zabezpieczenie socjalne, 9. Życie
rodzinne i integralność osobista, 10. Kultura, 11. Sport i rekreacja, 12. Religia, 13. Informacja i badania
naukowe, 14. Kreowanie polityki i planowanie, 15. Tworzenie prawa, 16. Polityka ekonomiczna, 17. Koordy-
nacja działań, 18. Organizacje osób niepełnosprawnych, 19. Szkolenie personelu, 20. Monitoring krajowy
i ocena programów dotyczących niepełnosprawności w zakresie wdrażania Zasad, 21. Współpraca tech-
niczna i gospodarcza.
Fundacja Instytut Rozwoju Regionalnego |
14 | Niepełnosprawność a dostępność przestrzeni publicznej
wszystkich sferach życia społecznego. Wobec osób dotkniętych jakąkolwiek formą
niepełnosprawności, Państwa powinny:
(a) inicjować programy działania zmierzające do udostępnienia im środowiska
fizycznego; i
(b) wprowadzić rozwiązania ułatwiające dostęp do informacji i środków komunikacji
międzyludzkiej .
Dostępna przestrzeń publiczna to warunek uzyskania przez osoby niepeł-
nosprawne dostępu do opieki medycznej, którą opisuje druga spośród
Standardowych Zasad, edukacji (zasada 6), zatrudnienia (zasada 7), kultury
(zasada 10), sportu i rekreacji (zasada 11) czy życia religijnego (zasada 12).
Nadrzędność dostępności wymaga od samorządów lokalnych i innych ope-
ratorów przestrzeni podjęcia działań w celu likwidacji barier w dostępie osób
niepełnosprawnych do przestrzeni publicznej i informacji na jej temat.
Standardowe Zasady odnoszą się nie tylko do uwarunkowań na szczeblu krajowym.
Są na tyle uniwersalne, że można je stosować do tworzenia lokalnych strategii
zarządzania i w bezpośrednim zarządzaniu instytucjami i przedsiębiorstwami.
Deklaracja Barcelońska
Cenną inicjatywą bazującą na Standardowych Zasadach, było przyjęcie Dekla-
racji Barcelońskiej przez 56 przedstawicieli miast europejskich podczas Konfe-
rencji Miasto i niepełnosprawni w 1995 r. Na dzień dzisiejszy Deklarację pod-
pisało już ponad 400 miast.
Deklaracja Barcelońska podobnie jak Standardowe Zasady jest dokumentem
uniwersalnym wskazującym cele polityki władz lokalnych, a bazuje na podsta-
wowych prawach człowieka, równoprawnym korzystaniu ze wszystkich aspektów
życia publicznego, w tym również prawa do samodzielnego uczestnictwa we
wszystkich wydarzeniach lokalnych społeczności.
Celem Deklaracji Barcelońskiej jest zachęcenie władz lokalnych do wdrażania
w lokalnym prawodawstwie zapisów dotyczących integracji osób niepełno-
sprawnych w społeczeństwie, które reprezentuje. Projekt ten stwarza okazję
do tworzenia polityki rozwoju miejscowości przez przedstawicieli władz lokalnych
w porozumieniu z organizacjami osób niepełnosprawnych.
W dużym skrócie zobowiązania władz lokalnych można określić jako aktywne pro-
pagowanie zasady powszechnego dostępu w kształtowaniu polityki publicznej,
opartej na równości szans osób niepełnosprawnych do uczestnictwa w życiu
gospodarczym, społecznym i kulturalnym danej miejscowości.
| Fundacja Instytut Rozwoju Regionalnego
Niepełnosprawność a dostępność przestrzeni publicznej | 15
Agenda 22
Decyzje przestrzenne podejmowane przez władze lokalne mają wpływ
na sytuację i życie codzienne osób niepełnosprawnych i dlatego też ważne jest,
aby władze uwzględniały problemy osób niepełnosprawnych już na początku
procesu decyzyjnego. Doskonałym narzędziem do tworzenia polityki wobec
osób niepełnosprawnych jest metoda opracowana przez szwedzkie organizacje
pozarządowe pod nazwą Local Autohorities 16. Dokument potocznie nazwany
Agendą 22 nakreśla sposób wdrażania polityki na rzecz osób niepełnosprawnych
w społecznościach lokalnych. Agenda jest zbiorem pytań, bazujących na 22
Standardowych Zasadach ONZ, które mają ułatwić opracowanie planów polityki
na rzecz osób niepełnosprawnych.
Część zasad Agendy 22 odnosi się do polityki społecznej, ale niektóre z nich
dotyczą stricte spraw przestrzennych, w tym dostępności (zasada 5) i mogą
pomóc w opracowywaniu polityki przestrzennej miasta. Agenda 22 podkreśla
kluczowe znaczenie dostępu do środowiska fizycznego oraz do informacji
i komunikacji w tworzeniu przyjaznych warunków do aktywizacji osób niepeł-
nosprawnych.
W zakresie dostępności przestrzeni publicznej władze samorządowe powinny
określić zadania w ramach polityki na rzecz osób niepełnosprawnych, do których
należy:
I opracowanie planów dostosowania do potrzeb osób niepełnosprawnych
zewnętrznego i wewnętrznego środowiska fizycznego;
I udostępnienie osobom profesjonalnie zajmującym się projektowaniem
i budową środowiska fizycznego informacji nt. planu polityki na rzecz osób
niepełnosprawnych oraz rozwiązań zapewniających pełną dostępność;
I określenie wymagań co do dostępności dla różnych grup osób niepełno-
sprawnych, aby były wykorzystywane przy projektowaniu i budowie śro-
dowiska zewnętrznego od samego początku procesu projektowania;
I wdrożenie procedur konsultacji przez organizacje osób niepełno-
sprawnych przy opracowywaniu standardów i norm dotyczących dostęp-
ności oraz przy planowaniu nowych inwestycji i wykonywaniu projektów
budowlanych.
16 W 1996 r. Szwedzka Federacja Niepełnosprawności (Handikappf�rbundens, HSO), rozpoczęła projekt
mający na celu dostarczenie szwedzkiemu społeczeństwu wiedzy na temat Standardowych Zasad
Wyrównywania szans Osób Niepełnosprawnych ONZ i drogi do spełnienia tych zasad w praktyce. Przy-
gotowano instruktaż tworzenia polityki na rzecz osób niepełnosprawnych (Agenda 22) opublikowany
w 2001 r. Polskie wydanie pt. Agenda 22 Lokalne Władze zostało opracowane w 2002 r. przez Zarząd
Główny Polskiego Stowarzyszenia na Rzecz Osób z Upośledzeniem Umysłowym, w ramach projektu
Inclusion Europe pt. Rozwój Praw Człowieka w odniesieniu do Osób Niepełnosprawnych Intelektualnie
w Społeczeństwie Cywilnym , tłum. Anny Firkowskiej-Mankiewicz.
Fundacja Instytut Rozwoju Regionalnego |
16 | Niepełnosprawność a dostępność przestrzeni publicznej
Wytyczne Agendy 22 zalecają, aby sprawy związane z dostępnością środowiska
dla różnych grup osób niepełnosprawnych, uwzględniające ich potrzeby, możli-
wości fizyczne oraz percepcję, były brane pod uwagę już od samego początku
procesu inwestycyjnego. Zmiany i pózniejsze adaptacje mogą wymagać zde-
cydowanie większych nakładów finansowych niż te, które uwzględniane są już
na początkowym etapie projektowania.
Władze lokalne powinny tworzyć programy dostosowania środowiska do potrzeb
osób z niepełnosprawnością, aby w ten sposób zwiększać obszar dostępnej
przestrzeni i ilości budynków, z których będą mogli samodzielnie korzystać
wszyscy mieszkańcy bez względu na swoją sprawność fizyczną czy intelektualną.
Zaleca się ustanowienie standardów i norm dostępności oraz konsultowania
ich na etapie tworzenia z organizacjami osób niepełnosprawnych. Organizacje
te powinny, również na własnym terenie, brać udział w początkowej fazie plano-
wania obiektów użyteczności publicznej w celu zagwarantowania maksymalnie
łatwego do nich dostępu.
Konwencja Narodów Zjednoczonych o Prawach Osób Niepełnosprawnych
Konwencja o Prawach Osób Niepełnosprawnych (Convention on the Rights of
Persons with Disabilities) jest jednym z ostatnich i chyba najważniejszych
dokumentów międzynarodowych, które mocno podnoszą konieczność
zagwarantowania równości praw i szans osób niepełnosprawnych 17. Przy-
jęcie Konwencji jest głównie zasługą przedstawicieli środowisk osób niepełno-
sprawnych, którzy na arenie międzynarodowej walczyli o dokument całościowo
dotyczący ich praw.
Konwencja podkreśla znaczenie projektowania uniwersalnego i konieczność
wprowadzenia przez poszczególne państwa standaryzacji rozwiązań prze-
strzennych, które zapewniłyby dostępność dla wszystkich użytkowników.
W zapisach Konwencji pojawia się definicja komunikacji, a oznacza ona: języki,
tekst wyświetlany, pismo Braille a, komunikację dotykową, duży druk, dostępne mul-
timedia, jak również środki przekazu: pisane, słuchowe, wyrażane prostym i zrozu-
miałym językiem, czytane przez lektora oraz wspomagające i alternatywne sposoby
komunikacji, środki i formaty, łącznie z dostępną technologią informacyjną i komu-
nikacyjną . Konwencja podkreśla znaczenie informacji w rozszerzaniu dostęp-
ności przestrzeni publicznej, która ma służyć lepszemu pozyskiwaniu informacji,
w tym informacji o przestrzeni osobom o ograniczonej percepcji.
Dzięki rozwojowi technologii informatycznych zwiększa się możliwość pozyski-
wania informacji, szczególnie przez osoby niewidome i słabowidzące. Informacja
17 Konwencja o Prawach Osób Niepełnosprawnych, Rezolucja Organizacji Narodów Zjednoczonych
nr 61/106 z dnia 13 grudnia 2006 r.
| Fundacja Instytut Rozwoju Regionalnego
Niepełnosprawność a dostępność przestrzeni publicznej | 17
jest integralną częścią dostępności, a informacja o przestrzeni może zwiększyć
zakres dostępności. Należy dążyć więc do tworzenia informacji o obiektach
i przestrzeniach już dostosowanych do potrzeb osób niepełnosprawnych, aby
mogły one z nich korzystać w sposób niezależny. Dostosowanie całej przestrzeni
publicznej to długotrwały i kosztowny proces, dlatego warto zadbać o infor-
mację o zakresie dostępności poszczególnych usług, budynków i przestrzeni.
Promocja dostępnych obiektów może być przykładem dla innych zarządców
i inwestorów i budować pozytywny wizerunek instytucji, firmy, organizacji jako
odpowiedzialnej społecznie. W niektórych miastach są już organizowane kon-
kursy na obiekt dostępny, jako promocja idei obiektu przyjaznego osobom nie-
pełnosprawnym, choć trzeba podkreślić, że nie zawsze wybierane są obiekty,
które spełniają wymogi pełnej dostępności przestrzennej.
Jakość przekazu informacji wymaga wprowadzenia standardów, aby można
było w sposób jednoznaczny określać dostępność obiektów dla różnych grup
osób niepełnosprawnych. Niestety niektóre firmy podają na wyrost infor-
macje o swojej dostępności, które nie są weryfikowane przez niezależne
grupy ekspertów. Jednolitość standardów jest bardzo istotna, szczególnie
gdy chodzi o dostępność obiektów turystycznych. Wielu niepełnosprawnych
zwraca uwagę na to, że często informacje turystyczne o dostępności hoteli
i pensjonatów nie są adekwatne do rzeczywistości. Rzetelna informacja tury-
styczna staje się ważna z uwagi na zwiększająca się mobilność osób niepeł-
nosprawnych, wynikającą z jednej strony z większej zamożności tych osób,
a z drugiej z rozwoju turystyki światowej i globalizacji gospodarki. Osoby nie-
pełnosprawne oczekują więc rzetelnych, zweryfikowanych informacji, co ma
gwarantować im bezpieczeństwo i niezależność w podróżowaniu. Władze
samorządowe wspierając gospodarkę turystyczną regionu powinny zadbać
o wypracowanie odpowiednich standardów dla przestrzeni publicznych,
komunikacji oraz przekazu informacji, aby w ten sposób mobilizować osoby
niepełnosprawne do korzystania z ich oferty turystycznej. Takie działanie może
przysporzyć realne korzyści finansowe lokalnym społecznościom zważywszy,
że przestrzeń przyjazna osobom niepełnosprawnym jest również atrakcyjna
dla innych, np. seniorów i rodzin z małymi dziećmi.
Plan Działań Rady Europy 2006-2015
Komitet Ministrów Rady Europy przyjął w dniu 5 kwietnia 2006 r. Plan Działań Rady
Europy w celu promocji praw i pełnego uczestnictwa osób niepełnosprawnych
w społeczeństwie: podnoszenie jakości życia osób niepełnosprawnych w Europie
na lata 2006-2015 18.
18 Zalecenie nr Rec(2006)5 Komitetu Ministrów dla państw członkowskich, Plan działań Rady Europy w celu
promocji praw i pełnego uczestnictwa osób niepełnosprawnych w społeczeństwie: podnoszenie jakości
życia osób niepełnosprawnych w Europie 2006-2015, z dnia 5 kwietnia 2006 r.
Fundacja Instytut Rozwoju Regionalnego |
18 | Niepełnosprawność a dostępność przestrzeni publicznej
Dostępne środowisko zabudowane odgrywa tutaj kluczową rolę jako przestrzeń
do integracji społecznej i arena działań służących budowie społeczeństwa oby-
watelskiego opartego na poszanowaniu praw jednostki. Środowisko dostępne,
wolne od barier, przyjazne osobom niepełnosprawnym, bez względu na rodzaj
niepełnosprawności, przynosi również korzyści innym członkom społeczeństwa.
Staje się bardziej zrozumiałe, użyteczne i bezpieczne. Plan Działań zaleca uni-
kanie tworzenia nowych barier poprzez stosowanie zasad uniwersalnego pro-
jektowania w celu poprawy i zwiększenia dostępności środowiska fizycznego.
Wiele miast europejskich bazując na Planie Działań przyjmuje deklaracje,
że do 2015 r. dostosują swoją przestrzeń do potrzeb osób niepełnosprawnych.
Do najbardziej znanych deklaracji należy zobowiązanie władz Sztokholmu stano-
wiące, że miasto będzie pierwszą europejską stolicą w pełni dostępną dla osób
niepełnosprawnych już w 2010 r. W ślad za Sztokholmem idą inne stolice euro-
pejskie w tym Londyn, który deklaruje, że na Olimpiadę w 2012 r. będzie miastem
dostępnym. Pozostałe miasta w ramach Planu Działania ustalają datę 2015 r.,
jako tą, która jest granicznym terminem na dostosowanie przestrzeni. Oprócz
deklaracji i uchwalania planów działania na rzecz osób niepełnosprawnych,
poszczególne miasta uchwalają budżety na likwidację barier architektonicznych
i realizację inwestycji poprawiających dostępność przestrzeni. Środki te mają
gwarantować realizację zadań w ramach dostosowywania przestrzeni publicznej,
która jak już wcześniej wspomniano dobrze służy wszystkim mieszkańcom.
| Fundacja Instytut Rozwoju Regionalnego
Działania samorządów w zakresie dostępu
do przestrzeni publicznej
Odpowiedzialność za jakość przestrzeni spoczywa przede wszystkim na samorządzie
lokalnym, który ma narzędzia w postaci uchwalania miejscowych planów zagospo-
darowania przestrzennego czy kontroli wydawania pozwoleń na budowę. Samorząd
lokalny może regulacjami prawnymi ograniczyć powstawanie nowych barier poprzez
odpowiednie zapisy w umowach na dzierżawę przestrzeni i wynajmu obiektów usłu-
gowych. Sam może ustanawiać odpowiednie standardy przestrzenne w swoich miej-
scowościach. Polska jako jedno z czterech państw Unii Europejskiej nie wypracowała
pełnego zakresu standardowych rozwiązań, które uwzględniałyby wszystkie potrzeby
osób z różnymi rodzajami niepełnosprawności. Choć Plan Działań Rady Europy zaleca
ich tworzenie, to Polska nie wypracowała pełnych standardów dostępności, które
obowiązywałyby na terenie całego kraju. Miasta, które poważnie traktują sprawę
dostępności, same wydają odpowiednie zarządzenia i standardy. Niestety grozi
to tym, że proponowane rozwiązania nie będą spójne na obszarze całego kraju.
W gestii samorządu lokalnego znajduje się również dbałość o współpracę z orga-
nizacjami osób niepełnosprawnych i wykorzystanie ich potencjału do realizacji
dostępności przestrzeni publicznych. Konsultacje z organizacjami osób nie-
pełnosprawnych powinny odbywać się od samego początku tworzenia planu
polityki na rzecz osób niepełnosprawnych, aby już na samym początku procesu
decyzyjnego czy inwestycji, uwzględnić wszystkie potrzeby osób zagrożonych
wykluczeniem społecznym. Plan ten oprócz pomocy materialnej powinien
również określać szczegółowe zadania w zakresie dostosowania przestrzeni
publicznych. W tym celu każdy z samorządów powinien zadbać o:
I podniesienie świadomości o możliwościach i potrzebach osób z niepełno-
sprawnością, aby maksymalnie wykorzystać ich potencjał społeczny,
I wykonanie planów dostępności, opartych na audycie przestrzeni i dostępu
do usług, przy ścisłej współpracy z organizacjami osób niepełnosprawnych
oraz specjalistami z zakresu projektowania uniwersalnego, a także
I monitorowanie i ocenę działań na każdym szczeblu decyzyjnym w obrębie
administracji publicznej oraz podmiotów usług powszechnych.
Podnoszenie świadomości społecznej
Jakość przestrzeni publicznej w dużej mierze zależy od świadomości operatorów
i użytkowników przestrzeni. Nie bez znaczenia temu zagadnieniu poświęcona
Fundacja Instytut Rozwoju Regionalnego |
20 | Działania samorządów w zakresie dostępu do przestrzeni publicznej
jest pierwsza zasada deklaracji ONZ 19. To, jak wygląda przestrzeń i jej dostępność,
decydują nie tylko władze samorządowe, ale również projektanci i sami użyt-
kownicy. Powinni oni mieć pełną świadomość, że ich działania często warunkują
o tym, w jaki sposób osoby niepełnosprawne funkcjonują w życiu społecznym.
yle zaprojektowane lub wykonane urządzenia i przestrzenie publiczne ogra-
niczają osobom niepełnosprawnym dostęp do podstawowych praw obywa-
telskich. Również użytkownicy przestrzeni mają swój znaczący wkład w to,
czy osoby niepełnosprawne mogą brać udział w życiu lokalnych społeczności.
Dewastacja elementów wyposażenia przestrzeni, która jest plagą polskich miast
sprawia, że wielu osobom ogranicza się możliwości samodzielnego funkcjono-
wania w społeczeństwie.
Władze lokalne, mając wpływ na jakość życia swoich mieszkańców, powinny
brać odpowiedzialność za dostępność przestrzeni publicznej, która jest nie-
zbędna do prawidłowego rozwoju osób z niepełnosprawnością. Nie można
dopuścić do tego, że rachunek ekonomiczny będzie brał górę nad rachunkiem
społecznym, który jest trudny do zdefiniowania i stąd ciężko jest określić jego
korzyści. Można się spotkać z opiniami, że niepełnosprawnych w powiecie jest
tak mało, że nie warto specjalnie przygotowywać dostosowania obiektów i prze-
strzeni publicznych do ich potrzeb. Opinie te podpierane są argumentami ekono-
micznymi, że taniej byłoby wynająć asystentów towarzyszących osobom niepeł-
nosprawnym, aby mogli im załatwiać sprawy w urzędach. To podejście (zbliżone
do modelu medycznego opisanego w rozdz. 2) zaprzecza ideom równoprawnego
uczestnictwa w życiu społecznym. Trzeba jednak powiedzieć, że takie opinie
spotyka się coraz rzadziej, a władze samorządowe widzą w dostępie przestrzeni
publicznej wyższą jakość życia mieszkańców i realne korzyści finansowe wyni-
kające z aktywności osób niepełnosprawnych. Prace dostosowawcze w ramach
prowadzonych modernizacji lub bieżących remontów wcale nie muszą oznaczać
dodatkowych nakładów finansowych. Koszty dostosowania zaplanowanego
z wyprzedzeniem stają się znikomą częścią inwestycji, a mogą zdecydowanie
poprawić sytuację osób niepełnosprawnych.
Konsultacje społeczne jako element tworzenia równoprawnej
dostępności
Strategie rozwoju samorządów lokalnych powinny obejmować zwiększenie
świadomości mieszkańców i inwestorów działających w przestrzeni publicznej
oraz podnosić ich wiedzę na temat potrzeb osób niepełnosprawnych i zasad pro-
19 Zasada 1 Standardowych Zasad ONZ brzmi: Państwa powinny podjąć działania w celu podniesienia
poziomu świadomości społeczeństwa na temat osób niepełnosprawnych, ich praw, potrzeb, możliwości
i wkładu w życie społeczne .
| Fundacja Instytut Rozwoju Regionalnego
Działania samorządów w zakresie dostępu do przestrzeni publicznej | 21
jektowania dla wszystkich. Propagowanie tej wiedzy powinno objąć wszystkie
osoby decyzyjne oraz pracowników urzędów i działających na rynku lokalnym
projektantów i wykonawców.
Czasami można zaobserwować, że obiekty, urządzenia czy wyposażenie prze-
strzeni publicznej nie spełniają do końca zadania, do którego zostały przezna-
czone. Niekiedy nowe inwestycje mają na celu poprawę dostępności przestrzeni,
ale w wyniku braku konsekwencji dostępność ta jest iluzoryczna (fot. 3 i 4). Często
wynika to jedynie z niefrasobliwości zarządzających przestrzenią lub braku ele-
mentarnej wiedzy na temat potrzeb osób niepełnosprawnych, stąd też w działa-
niach na rzecz poprawy dostępności przestrzeni publicznej ważne są konsultacje
z organizacjami osób niepełnosprawnych lub specjalistami z zakresu projekto-
wania uniwersalnego. W wielu miastach europejskich powołuje się osoby eks-
pertów dostępności (ang. access officer) lub specjalne jednostki organizacyjne,
które zajmują się sprawdzaniem projektów pod kątem dostępności 20. Wskazanie
błędów na początku inwestycji pozwala na ograniczenie pózniejszych działań
adaptacyjnych inwestycji już zrealizowanych.
Podczas realizowanych od 2004 r. w województwie pomorskim warsztatów
Miasta bez barier 21, w których biorą udział studenci Wydziału Architektury
Politechniki Gdańskiej oraz osoby niepełnosprawne mieszkańcy pomorskich
miast, wypracowano listę zaleceń dla samorządów lokalnych w celu poprawy
dostępności przestrzeni publicznych. Są one na tyle uniwersalne, że warto je
szerzej rozpropagować. Aby zwiększyć skuteczność dostosowywania przestrzeni
publicznych, samorządy lokalne powinny podjąć następujące działania:
I uświadomienie służbom odpowiadającym za dostępność obiektów
publicznych o konieczności uwzględnienia potrzeb wszystkich grup nie-
pełnosprawnych, w tym o potrzebie likwidacji barier przestrzennych dla
osób z ograniczona mobilnością,
I wprowadzanie dodatkowych oznaczeń fakturowych oraz dzwiękowych
dla osób niewidomych i słabowidzących; zastosowanie dodatkowych
oznaczeń wizualnych dla osób głuchoniemych,
I zapewnienie pełnej dostępności we wszystkich obiektach użyteczności
publicznej, urzędach, placówkach kultury, obiektach oświatowych, obiektach
20 Np. Municipal Institute for People with Disabilities w Barcelonie http://w3.bcn.es/V43/Home/V43Home-
LinkPl/0,3632,76462392__3,00.html.
21 Warsztaty Miasta bez Barier są przedsięwzięciem realizowanym od 2004 r. przez Wydział Architektury
Politechniki Gdańskiej wspólnie z miastami województwa pomorskiego. Podczas warsztatów studenci
Wydziału Architektury poruszając się na wózkach inwalidzkich i w specjalnych goglach z pomocą nie-
pełnosprawnych mieszkańców, sprawdzają dostępność przestrzeni publicznej. Na zakończenie części
praktycznej odbywa się wspólna dyskusja z władzami samorządowymi nad zauważonymi barierami
architektonicznymi, a następnie opracowywane są wnioski i koncepcje w sprawie poprawy dostępności
przestrzeni publicznej.
Fundacja Instytut Rozwoju Regionalnego |
22 | Działania samorządów w zakresie dostępu do przestrzeni publicznej
służby zdrowia, lokalach gastronomicznych ze szczególnym uwzględnieniem
obiektów, których właścicielem jest samorząd lokalny i Skarb Państwa,
I przeprowadzenie pełnej i wnikliwej inwentaryzacji ww. obiektów i pod-
jęcie działań mających na celu wyeliminowanie istniejących barier,
I zaplanowanie analizy dostępności przestrzeni publicznych na terenie całej
miejscowości i przygotowanie przez jednostki samorządowe optymalizacji
prowadzenia remontów i modernizacji budynków, które uwzględnią likwi-
dację barier w celu rozszerzenia listy obiektów o pełnej dostępności dla
osób niepełnosprawnych,
I prowadzenie wnikliwej oceny zatwierdzanych projektów architektonicznych
odnośnie dostosowania do potrzeb osób niepełnosprawnych, z uwzględ-
nieniem rozwiązań przeciwdziałających dyskryminacji w dostępie do obiektu
oraz konsekwentna kontrola obiektów przy odbiorach technicznych,
I wprowadzanie mechanizmów prawnych systemu ulg dla właścicieli
i zarządców budynków oraz lokali użytkowych za przeprowadzenie inwe-
stycji mających na celu zapewnienie pełnej dostępności dla osób niepeł-
nosprawnych,
I wprowadzenie zapisów prawnych o konieczności zapewnienia dostęp-
ności dla osób niepełnosprawnych w umowach: na dzierżawę lokali
użytkowych, w zezwoleniach na działalność handlową w miejscach
publicznych, w umowach na dotację imprez ogólnodostępnych pokry-
wanych ze środków publicznych i konsekwentna kontrola zapisów w tych
umowach w czasie ich obowiązywania,
I stałe szkolenia w zakresie projektowania uniwersalnego służb odpowiada-
jących za dostępność przestrzeni publicznej,
I ujednolicenie systemu oznakowania pionowego i poziomego przestrzeni
miejskiej dla różnych grup niepełnosprawności, wypracowanie a następnie
wdrożenie standardów projektowych w zakresie projektowania przyjaznego
w ścisłej współpracy z lokalnymi organizacjami osób niepełnosprawnych,
I stworzenie systemu ewidencji przestrzennej miejsc dostępnych dla osób
niepełnosprawnych (tzw. mapy dostępności) oraz ich promocja jako miejsc
przyjaznych osobom niepełnosprawnym,
I zapewnienie w pełni dostępnego budownictwa mieszkaniowego dla osób
starszych i niepełnosprawnych, ocena oferty deweloperskiej pod kątem
dostępności dla osób z ograniczeniami ruchowymi,
I wdrażanie zasad Agendy 22 uwzględniającej współpracę z organizacjami
osób niepełnosprawnych w polityce samorządów lokalnych oraz przedsię-
biorstw sektora publicznego.
| Fundacja Instytut Rozwoju Regionalnego
Działania samorządów w zakresie dostępu do przestrzeni publicznej | 23
Dostępność przestrzeni w procedurach przetargowych
Narzędziem do egzekwowania przez podmioty realizujące inwestycje miejskie
mogą być umowy i procedury przetargowe, które powinny zawierać zapisy
o konieczności stosowania udogodnień dla osób niepełnosprawnych. W 2006 r.
w ramach projektu Unii Europejskiej wydano publikację Budownictwo dla
wszystkich Dobre intencje nie wystarczą jako przewodnik do wprowa-
dzenia dostępności w budownictwie poprzez zamówienia publiczne.
Projekt Budownictwo dla Wszystkich podaje wytyczne dotyczące trzech
głównych obszarów:
1. Konieczności wyposażenia władz publicznych w wytyczne dotyczące
utworzenia podstawowych kryteriów dostępności oraz metodyki wdra-
żania, krok po kroku, dostępności zgodnie z Dyrektywami UE dotyczącymi
zamówień publicznych.
2. Konieczności udzielania informacji sektorowi prywatnemu oraz zainte-
resowanym stronom ze strefy zawodowej o tym, jak spełniać wymogi
związane z kryterium dostępności.
3. Konieczności zintegrowania przedstawicieli organizacji osób niepełno-
sprawnych oraz w podeszłym wieku na poziomie europejskim, ogólnokra-
jowym jak i lokalnym z grupami zawodowymi i innymi zainteresowanymi,
czyli władzami lokalnymi i regionalnymi, przemysłem budowlanym, pro-
ducentami dzwigów osobowych oraz architektami w celu propagowania
i stworzenia trwałego i perspektywicznego, konstruktywnego dialogu.
Głównym celem projektu Budownictwo dla Wszystkich było obudzenie
świadomości dotyczącej dostępności środowiska przestrzennego (budynki,
przestrzeń zewnętrzna, pomieszczenia) oraz udzielenie praktycznych wska-
zówek dla osób przygotowujących zamówienia publiczne związane z pracami
projektowymi i budowlanymi zgodnie z dyrektywami Unii Europejskiej doty-
czącymi zamówień publicznych 22, 23. Dyrektywy te tworzą ramy dla instytucji
zamawiających do propagowania pełnej dostępności środowiska prze-
strzennego dla wszystkich, łącznie z osobami niepełnosprawnymi, w pode-
szłym wieku i innymi, którzy mają czasowe ograniczenia mobilności zarówno
w kontekście budynków publicznych, jak i środowiska zewnętrznego, czyli ulic,
chodników, dróg jak i wszelkich robót zamówionych przez sektor publiczny.
Wdrażanie Dyrektyw koordynujących procedury udzielania kontraktów przy
zamówieniach publicznych jest dopilnowanie, by pieniądze podatników były
wydawane tak, by otrzymać najkorzystniejszą relację jakości do ceny ,
22 Dyrektywa 2004/17/EC Parlamentu Europejskiego oraz Rady Europy z dnia 31 marca 2004 r.
23 Dyrektywa 2004/18/EC Parlamentu Europejskiego oraz Rady Europy z dnia 31 marca 2004 r.
Fundacja Instytut Rozwoju Regionalnego |
24 | Działania samorządów w zakresie dostępu do przestrzeni publicznej
szanując jednocześnie zasady równorzędnego traktowania, niedyskryminacji
oraz przejrzystości 24.
Samorządy lokalne mogą włączyć kryteria społeczne do warunków zamówienia
publicznego, a tymi kryteriami mogą być na przykład:
I zatrudnienie przy realizacji przedmiotu zamówienia osób niepełno-
sprawnych,
I preferowanie szkolenia zawodowego na placu budowy ,
I zatrudnianie ludzi mających poważne problemy z osiągnięciem integracji,
I zwalczanie bezrobocia,
I zatrudnianie ludzi długo pozostających bez pracy,
I szkolenie bezrobotnych i młodocianych,
I stosowanie się do postanowień podstawowych Konwencji Międzynaro-
dowej Organizacji Pracy (MOP) przy założeniu, że takie postanowienia nie
zostały uwzględnione w prawie państwowym.
Niniejsze warunki realizacji zamówienia mogą stać się częścią zamówienia,
a zwycięzca przetargu musi je respektować w trakcie realizacji zamówienia 25.
Do specyfikacji przetargowej można również wprowadzić dodatkowe punkty za
kryteria społeczne, np. wcześniejsze zatrudnianie osób niepełnosprawnych czy
status zakładu pracy chronionej. Dokonując ostatecznego wyboru oferenta przy
uwzględnieniu najbardziej korzystnej ekonomicznie oferty, władze publiczne
mogą przyjąć dostępność i względy społeczne jako jedne z warunków.
Do specyfikacji przetargowej podmiot publiczny może wprowadzić zapis, który
pozwoli również na wyłączenie, na etapie wyboru, tych kandydatów, którzy byli
już skazani za naruszenie praw związanych ze sprawami społecznymi i zatrud-
nieniem, łącznie ze sposobami zwalczania dyskryminacji w zatrudnianiu osób
niepełnosprawnych. Zastosowanie tych zasad pozwoli instytucjom zamawia-
jącym zdefiniować i przedstawić kryteria niedyskryminacyjne przy konsultacjach
z osobami niepełnosprawnymi 26.
Autorzy podręcznika Budownictwo dla wszystkich uważają, że dzięki stoso-
waniu zasad projektowania dla wszystkich i wprowadzenia ich do procedur
przetargowych, zamówienia publiczne mogą przyczynić się do lepiej funkcjonu-
jącego, wygodniejszego i bezpieczniejszego środowiska dla wszystkich członków
społeczeństwa.
24 Build for All Reference Manual, Luksemburg 2006 www.build-for-all.net/en/documents, s.14.
25 Build for All Reference Manual, Luksemburg 2006 www.build-for-all.net/en/documents, s. 17.
26 Build for All Reference Manual, Luksemburg 2006 www.build-for-all.net/en/documents, s. 21.
| Fundacja Instytut Rozwoju Regionalnego
Działania samorządów w zakresie dostępu do przestrzeni publicznej | 25
Istotną rolę w kształtowaniu dostępności odgrywa społeczna odpowie-
dzialność podmiotów działających w przestrzeni publicznej. Komisja Europejska
definiuje społeczną odpowiedzialność przedsiębiorstw jako koncepcję, dzięki
której przedsiębiorstwa włączają troskę o dobro społeczne i środowiskowe
w działalność biznesową i ich interakcje na zasadzie dobrowolności z zaintereso-
wanymi stronami 27.
Dyrektywy unijne o zamówieniach publicznych nie obligują instytucji zama-
wiających do umieszczenia kryterium dostępności w zaproszeniach do skła-
dania ofert, jednak warto zauważyć, że przyjęcie takiej praktyki przynosi
znaczne korzyści. W niektórych krajach prawodawstwo państwowe wymaga
takiego obowiązku i jest gorąco popierane 28. Może to być dodatkową moty-
wacją do rozszerzenia dostępności i zwiększenia aktywności osób niepełno-
sprawnych.
Projektowanie dla wszystkich w obszarach zabytkowych
Trudnym zagadnieniem jest kwestia dostosowywania obiektów zabytkowych
do potrzeb osób niepełnosprawnych. Opór służb konserwatorskich jest bardzo
silny i w wielu sytuacjach konserwatorzy zabytków nie dopuszczają jakich-
kolwiek zmian w strukturach historycznych. Wszystkie bariery, związane
z brakiem dostępności obiektów i przestrzeni zabytkowej nie powinny jednak
eliminować możliwości dostępu do tych obiektów i użytkowania ich przez
osoby niepełnosprawne, tym bardziej że większość z nich, z uwagi na swoją
architekturę, funkcję i zawarte w nich niekiedy unikatowe zbiory, przedstawiają
dużą wartość dla kultury narodowej i światowej 29.
Przygotowując dostosowanie obiektu lub przestrzeni zabytkowej, należy
z bardzo dużą troską podejść do oryginalnej struktury historycznej. Każdy obiekt
i przestrzeń wymaga od architekta bardzo dokładnej analizy oraz inwentary-
zacji w celu znalezienia rozwiązania najbardziej satysfakcjonującego wszystkie
strony procesu modernizacyjnego tj. użytkownika, konserwatora zabytków
i inwestora (właściciela). Tylko rzeczowa dyskusja między tymi trzema uczest-
nikami adaptacji przestrzeni historycznych może prowadzić do rozsądnych
rozwiązań. Aby jednak do nich dojść, prof. Hanna Grabowska-Pałecka wskazuje
na konieczność posiadania przez uczestników procesu projektowego, wiedzy
i doświadczenia w zakresie:
27 Build for All Reference Manual, Luksemburg 2006 www.build-for-all.net/en/documents, s.11.
28 Build for All Reference Manual, Luksemburg 2006 www.build-for-all.net/en/documents, s. 24.
29 Grabowska-Pałecka H., Niepełnosprawni w obszarach i obiektach zabytkowych. Problemy dostępności,
Wydawnictwo Politechniki Krakowskiej, Kraków 2004, s. 162-163.
Fundacja Instytut Rozwoju Regionalnego |
26 | Działania samorządów w zakresie dostępu do przestrzeni publicznej
I praw osób niepełnosprawnych wynikających z obowiązujących, antydy-
skryminacyjnych aktów prawnych (np. Konstytucja RP),
I wiedzy o możliwościach poruszania się i percepcji osób niepełnosprawnych,
I wiedzy o zrealizowanych na świecie podobnych adaptacjach oraz
I wiedzy o współczesnych możliwościach alternatywnego udostępniania
obiektów z wykorzystaniem technicznych i informatycznych rozwiązań.
Realizacje polskie i zagraniczne pokazują, że istnieje możliwość znalezienia kom-
promisu w zakresie udostępnienia obiektów zabytkowych przy zachowaniu
równoprawnego dostępu. Jako najbardziej spektakularne adaptacje obiektu
o dużej wartości historycznej jest udostępnienie do zwiedzania osobom niepeł-
nosprawnym Akropolu w Atenach. Bardzo trudny, leżący na wzgórzu zespół uni-
katowych budowli został w 2004 r. przystosowany do zwiedzania przez osoby
z ograniczoną mobilnością. Również inne bardzo znane zabytki jak: bazylika
w Pizie (fot. 1), Koloseum w Rzymie, Luwr w Paryżu, katedra w Uppsali i Lionie
(fot. 2), bazylika NMP w Gdańsku czy mosty w Wenecji zostały przystosowane
do zwiedzania przez osoby niepełnosprawne. Często są to proste adaptacje
w postaci metalowych lub drewnianych pochylni dla niwelacji progów, ale
czasami jest to wprowadzenie dzwigów, aby pokonać większe wysokości. Istotną
kwestią jest, aby adaptując obiekty zabytkowe udostępnić w miarę możliwości
główne wejście.
Fot. 1. Tymczasowy podjazd dla wózków inwalidzkich przed Katedrą w Pizie (Włochy), (zdj. M. Wysocki).
| Fundacja Instytut Rozwoju Regionalnego
Działania samorządów w zakresie dostępu do przestrzeni publicznej | 27
Fot. 2. Nowoczesna winda w zabytkowej strukturze Katedry w Lionie (Francja), (zdj. M. Wysocki).
Przy adaptacji obiektów zabytkowych można kierować się zasadą stosowania
rozwiązań ułatwiających poruszanie się osób niepełnosprawnych, które nie
są na trwale związane z historyczną, autentyczną strukturą obiektu (fot. 1). Takie
rozwiązanie zastosowano przy dostosowaniu tras turystycznych na Akropolu,
gdzie wszystkie urządzenia dzwigowe i pochylnie w minimalnym stopniu
ingerują w historyczną strukturę.
Brak dostępności do obiektów użyteczności publicznej z jednej strony jest
wynikiem wieloletnich zaniedbań, ale z drugiej strony w dużej mierze zależy
od świadomości społecznej i wiedzy na temat potrzeb osób niepełnosprawnych.
W Polsce mamy dobre Prawo budowlane, ale egzekwowanie jego zapisów jest
bardzo ograniczone. Odpowiedzialność za to ponoszą lokalne inspektoraty
nadzoru budowlanego, które nie powinny dopuszczać do użytkowania obiektów
nie spełniających wymogów dostępności dla osób niepełnosprawnych. Oczy-
wiście odpowiedzialność za jakość przestrzeni publicznej ponoszą również pro-
jektanci i wykonawcy oraz przyszli zarządcy i użytkownicy. Warto tutaj przytoczyć
Fundacja Instytut Rozwoju Regionalnego |
28 | Działania samorządów w zakresie dostępu do przestrzeni publicznej
przykład modernizacji Małego Rynku w Krakowie (fot. 3). Remont, który kosztował
12 mln zł sprawił, że wjazd wózkiem inwalidzkim na podwyższoną część Małego
Rynku jest możliwy tylko z jednej strony, od ulicy Mikołajskiej. Po przejechaniu
trzech pochylni osoba na wózku napotyka niestety schody, uniemożliwiające
zjechanie mu w kierunku ul. Siennej 30. Obecnie rozważa się możliwość zamon-
towania platformy przyschodowej, która dodatkowo podniesie koszt inwestycji.
W czasie tej modernizacji nie przewidziano również udostępnienia lokali użyt-
kowych dla osób poruszających się na wózkach. Niepełnosprawny może jedynie
skorzystać z letnich ogródków, a podczas zimy i złej pogody pozostaje mu omijać
kawiarnie i restauracje przy rynku, nie wspominając już o możliwości podjęcia
w nich pracy. Przykład ten ukazuje brak zrozumienia potrzeb osób niepełno-
sprawnych oraz brak odpowiedzialności za wydatkowanie pieniędzy publicznych
na realizację, z której nie mogą korzystać wszyscy użytkownicy.
Istnieje również wiele przykładów, gdzie prawidłowo zaprojektowany i wykonany
podjazd dla osób poruszających się na wózkach jest zastawiany przez innych użyt-
kowników przestrzeni, nieświadomych potrzeb osób niepełnosprawnych (fot. 5).
Fot. 3. Modernizacja Małego Rynku w Krakowie. Pochylnie prowadzą bezpośrednio na schody
od ulicy Siennej (zdj. M. Wysocki).
30 Romanowski P.: Mały Rynek: blaszana pochylnia na schodkach?, Gazeta Wyborcza, dodatek Gazeta Kra-
kowska z dnia 31 lipca 2007, www.gw.pl.
| Fundacja Instytut Rozwoju Regionalnego
Działania samorządów w zakresie dostępu do przestrzeni publicznej | 29
Fot. 4. Zdjęcie ukazuje bezsensowność wykonania pochylni dla niepełnosprawnych przed apteką
w Gdańsku. Przed pochylnią znajdują się trzy stopnie, które są barierą nie do pokonania przez osobę
poruszającą się na wózku (zdj. M. Wysocki).
Fot. 5. Wrocław. Przejazd wózkiem inwalidzkim jest niemożliwy z uwagi na zastawienie prawidłowo
wykonanego podjazdu donicami z zielenią i reklamą ustawioną na chodniku (zdj. M. Wysocki).
Fundacja Instytut Rozwoju Regionalnego |
Standardy projektowania dla wszystkich
Stworzenie społeczeństwa równych szans 31 polega na tym, że wszyscy mają
równe prawa i obowiązki i tych, którzy są dyskryminowani poprzez nieprzyjazne
środowisko przestrzenne wspiera się poprzez tworzenie dostępnego im otoczenia.
W tym celu propaguje się idee i standardy projektowania uniwersalnego.
Projektowanie dla wszystkich wyzwaniem dla profesjonalistów
Przy projektowaniu nowych i modernizacji starych obiektów należy dążyć
do tego, aby osoby niepełnosprawne na równi z pełnosprawnymi mogły z nich
korzystać bez żadnych ograniczeń. Samodzielność fizyczna i psychiczna osób
niepełnosprawnych zwiększa szanse na ich integrację w społeczeństwie. Im bar-
dziej osoba niepełnosprawna może poruszać się samodzielnie, tym bardziej jest
niezależna od innych i łatwiej zostaje zaakceptowana przez środowisko.
Historyczne wzorce użytkownika, człowieka dla którego projektuje się budynki i ich
otoczenie, propagowane w minionych wiekach m. in. przez Witruwiusza, Leonarda
da Vinci 32 czy Le Corbusiera, zastępowane są ideą projektowania, uwzględniającego
różnorodność użytkowników. Istotą współczesnego projektowania jest poznanie
odbiorcy, tak aby (& ) różnorodność wymiarów, percepcji, zdolności ruchowych
i poznawczych została uwzględniona przy kształtowaniu środowiska, ponieważ wszyscy
mają pragnienie, potrzebę i prawo do bycia niezależnymi, wyboru własnego sposobu
życia i do życia bez barier stawianych przez środowisko na ich drodze 33.
Przestrzeń publiczna powinna być kształtowana z myślą o potrzebach wszystkich
ludzi, zarówno sprawnych (mieszczących się w kanonach wzorca ergonomicznego),
jak i osób, które mają trudności w poruszaniu się, ze szczególnym zwróceniem uwagi
na osoby poruszające się na wózkach inwalidzkich, osoby niewidome czy słabowi-
dzące. Projektowanie z myślą o wszystkich użytkownikach jest podstawową powin-
nością architekta, gdyż poprzez dobre rozwiązania projektowe można zapewnić
samodzielność i bezpieczeństwo szerokiemu gronu odbiorców 34.
Standardy projektowania dla wszystkich powinny objąć:
31 Komisja Europejska ogłosiła rok 2007 Europejskim Rokiem Równych Szans dla Wszystkich.
32 Homo quadratus według Witruwiusza studia proporcji człowieka [w:] Ernst Ullmann, Leonardo da Vinci,
Arkady, Warszawa 1984, str.93.
33 ECA European Concept for Accessibility Technical Assistance Manual, 2003.
34 Wysocki M.: Kształtowanie przestrzeni dostępnej jako element bezpieczeństwa i integracji osób niepeł-
nosprawnych, Konferencja Naukowa Przestrzeń Bezpieczna urbanistyczne i architektoniczne uwarunko-
wania kształtowania przestrzeni miejskiej dla zwiększenia bezpieczeństwa mieszkańców, Wydawnictwo
Politechniki Krakowskiej, Kraków 2005.
| Fundacja Instytut Rozwoju Regionalnego
Standardy projektowania dla wszystkich | 31
I dostosowanie ciągów komunikacyjnych na dojściu do budynku,
I dostosowanie głównego wejścia do budynku,
I komunikację poziomą i pionową w budynku,
I dostosowanie pomieszczeń sanitarnych,
I zapewnienie odpowiedniej informacji wizualnej i głosowej w zależności
od rangi i rodzaju obiektu.
Ciągi komunikacyjne w mieście
Duże znaczenie dla samodzielności poruszania się osób niepełnosprawnych, które
mają ograniczenia ruchowe lub trudności w percepcji przestrzeni, jest odpowiednie
przygotowanie ciągów komunikacyjnych. Należy brać pod uwagę sposób poru-
szania się i drogę, jaką ma pokonać osoba niepełnosprawna od przystanku komu-
nikacji zbiorowej do wejścia do budynku. Odpowiednie oznakowanie i wykonanie
ciągów komunikacyjnych musi gwarantować bezpieczne dotarcie do budynku.
Z jednej strony należy pogodzić potrzeby osób poruszających się na wózkach
czyli obniżenie krawężników do max. 2 cm, a z drugiej strony czytelne oznako-
wanie krawędzi jezdni dla osób niewidomych oraz słabowidzących.
Osoby z dysfunkcjami wzroku zwracają uwagę, że obniżanie krawężników
na skrzyżowaniach, które dobrze służą osobom poruszającym się na wózkach
może być dla nich zagrożeniem. Wprowadzając specjalne fakturowe oznaczenia
ostrzegawcze tzw. fakturę guzkową (ang. tactile warning), można ograniczyć nie-
kontrolowane wejście osoby niewidomej na jezdnię.
W polskich miastach niestety jeszcze rzadko spotyka się w pełni bezpieczne
i odpowiednio oznakowane skrzyżowania, a które powinny posiadać:
I sygnalizację dzwiękową,
I udzwiękowione przyciski wzbudzania sygnalizacji świetlnej,
I fakturę i kontrastujący kolor pasów ostrzegawczych przed dojściem
do przejścia dla pieszych,
I pas kierunkowy na przejściu dla pieszych,
I obniżenie krawężników do wysokości max. 2 cm i szerokości min. 1,0 m
na przejazd dla osób poruszających się na wózkach inwalidzkich.
Praktycznie w Polsce nie są stosowane oznaczenia w postaci płytek kierun-
kowych (fot. 6), które przeznaczone są do wskazywania osobom z dysfunk-
cjami wzroku tras wolnych od przeszkód oraz bezpiecznego kierowania
Fundacja Instytut Rozwoju Regionalnego |
32 | Standardy projektowania dla wszystkich
na przejścia dla pieszych lub do głównych wejść do budynków. Płytki z fakturą
o podłużnych paskach stosuje się również do oznaczania tras bezpiecznego
poruszania się:
I w dużych obiektach handlowych,
I w obiektach obsługi podróżnych terminalach lotniczych, portowych
i na dworcach kolejowych oraz
I w obiektach sportowych i biurowych.
Fot. 6. Bratysława. Oznaczenia fakturowe tzw. kierunkowe (zdj. M. Wysocki).
Innym problemem wystepującym w naszych miastach są zle zlokalizowane
i nie dostosowne miejsca postojowe dla osób niepełnosprawnych. Miejsca
te często znajdują się z dala od głównego wejścia do budynku i nie posiadają
odpowiednich wymiarów 35. Służby miejskie ustawiają jedynie odpowiedni
znak i malują kopertę , nie zwracając uwagi na dostępność (fot. 7). Standardem
powino być sytowanie w pełni wymiarowych miejsc postojowych dla osób nie-
pełnosprawnych w najbliższej odległości do wejścia głównego budynku oraz
obniżenie krawężnika, tak aby osoba niepełnosprawna na wózku mogła prze-
dostać się na chodnik bez konieczności poruszania się po jezdni.
35 Podstawowy wymiar miejsca postojowego w układzie prostopadłym do osi jezdni wynosi minimum
3,6m x 5,0m, a przy układzie równoległym minimum 3,6 m x 6,0 m, ż 21.1. Rozporządzenia Ministra
Infrastruktury z dnia 12 kwietnia 2002 r. w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać
budynki i ich usytuowanie (Dz. U. 02.75.690).
| Fundacja Instytut Rozwoju Regionalnego
Standardy projektowania dla wszystkich | 33
Fot. 7. Miejsce postojowe odpowiednio oznakowane, ale nie spełniające standardów dostępności dla
niepełnosprawnych, zbyt wąskie i bez obniżenia krawężników. Zdjęcie wykonane w Gdyni podczas
warsztów studenckich Miasta bez barier (zdj. A. Bąk).
Dostosowanie głównego wejścia do budynku
Standardem w projektowaniu dla wszystkich jest dostosowanie głównego wejścia
do budynku zgodnie z potrzebami osób o ograniczonej mobilności. Niestety wielu
projektantów zapis w Prawie budowlanym nakazującym dostosowanie budynku
do potrzeb osób niepełnosprawnych interpretuje tak, że wystarczy dostosować
dowolne wejście do obiektu, tak więc pozwolenia na budowę dostają obiekty,
gdzie dostępność rozwiązana jest np. poprzez halę podziemnego garażu. Takie
rozwiązania w Stanach Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii uznawane są za dyskry-
minujące osoby niepełnosprawne i są niezgodne z prawem. Należy pamiętać,
że zasada projektowania dla wszystkich nie dopuszcza rozdzielania ruchu
sprawnych i niepełnosprawnych przy wejściu do obiektu i jest powszechnie
uważane za akt dyskryminacji.
Odstępstwa od udostępnienia głównego wejścia można dopuścić jedynie przy
adaptacji obiektów zabytkowych i tylko w takich sytuacjach, gdzie nie ma moż-
liwości wykonania podjazdu lub windy od strony głównego wejścia. Wszystkie
nowe obiekty oferujące dostępność poprzez rozdzielenie ruchu niepełno-
sprawnych i sprawnych należy uznać za dyskryminujące.
Dostępność głównego wejścia wiąże się często z koniecznością pokonania
odpowiedniej wysokości, aby dostać się na poziom parteru. Należy wtedy
wykonać pochylnie o spadku nie większym niż 6% w przypadku pochylni nie-
zadaszonych i 8% dla pochylni zadaszonych i zlokalizowanych w budynkach.
Fundacja Instytut Rozwoju Regionalnego |
34 | Standardy projektowania dla wszystkich
Wartości te dotyczą pochylni przy różnicy poziomów większej niż 0,5 m 36. Stan-
dardem powinno być jednak lokalizowanie wejść do budynków na poziomie
terenu. Ułatwia to dostanie się do obiektu wszystkim, bez względu na ograni-
czenia w mobilności i jednocześnie ogranicza się zapotrzebowanie na miejsca
pod pochylnię. W wielu przypadkach dodatkowa pochylnia zmniejsza szerokość
chodnika i staje się przeszkodą dla innych użytkowników.
Zapisy o dostosowaniu obiektów użyteczności publicznej powinny pojawić się
w planach zagospodarowania przestrzennego, gdyż przy jakiejkolwiek modernizacji
ciągów komunikacyjnych dochodzi do konfliktu interesów pomiędzy zarządem
dróg a właścicielami budynków przy modernizowanym ciągu pieszym. Brak koordy-
nacji robót i porozumień z zarządcami budynków prowadzi do pozostawienia progów
i pojedynczych schodków przed wejściami. Progi, które przekraczają 2 cm stają się
barierą, której samodzielnie nie mogą pokonać osoby poruszające się na wózkach
oraz niebezpieczną pułapką dla innych użytkowników przestrzeni (fot. 8).
W budynkach wielorodzinnych stosuje się często domofony z klawiaturą senso-
ryczną, z której nie mogą skorzystać osoby niewidome (fot. 9). Zamiast tego typu
przycisków powinna być montowana klawiatura przyciskowa uniemożliwiająca
przypadkowe naciśnięcie klawisza z czytelnym dla niewidomych oznaczeniem
klawisza środkowego (z numerem 5).
Fot. 8. Progi, które mają wysokość większą niż 2 cm są barierą architektoniczną dla osób porusza-
jących się na wózkach. Zdjęcie wykonane w Gdyni podczas warsztów studenckich Miasta bez barier
(zdj. P. Folwarski).
36 Rozporządzenie Ministra Infrastruktury z dnia 12 kwietnia 2002 r. w sprawie warunków technicznych,
jakim powinny odpowiadać budynki i ich usytuowanie ż 70 (Dz.U.02.75.690).
| Fundacja Instytut Rozwoju Regionalnego
Standardy projektowania dla wszystkich | 35
Fot. 9. Domofony z przyciskami sensorycznymi nie spełniają wymogów dostępności (zdj. M. Wysocki).
Komunikacja pozioma i pionowa w budynkach
Odpowiednio dostosowana komunikacja wewnątrz budynku powinna zapewnić
bezpieczne poruszanie się osobom niepełnosprawnym. Bezpieczeństwo
powinno być zagwarantowane zarówno podczas wchodzenia i poruszania
się w obiekcie, jak również podczas ewakuacji w przypadku pożaru. Posadzka
i schody powinny mieć powierzchnię antypoślizgową i czytelne oznaczenie
pierwszego i ostatniego stopnia biegu schodowego 37.
W budynkach wielorodzinnych od 2002 r. wymaga się, aby wszystkie miesz-
kania na pierwszej kondygnacji były dostępne dla osób poruszających
się na wózkach inwalidzkich z poziomu terenu 38. Pomimo tego budowane
są obiekty mieszkalne, gdzie należy pokonać kilka lub kilkanaście schodów
do mieszkań na parterze. Stosowanie platform przyschodowych, które używane
były w przypadkach adaptacji istniejących obiektów w obecnych uwarunkowa-
niach prawnych nie powinno być akceptowane przez urzędy wydające pozwo-
lenia na budowę, a szczególnie przez inspektorów nadzoru budowlanego przy
odbiorze technicznym budynku. Platformy przyschodowe mogą być stosowane
tylko w uzasadnionych przypadkach i to głównie przy modernizacji istniejących
obiektów i przy braku możliwości zastosowania innych rozwiązań dla komuni-
kacji pionowej. Platformy przyschodowe są niewygodne w użytkowaniu i często
ograniczają szerokość przejść ewakuacyjnych.
37 Rozporządzenie Ministra Infrastruktury z dn. 7 kwietnia 2004 r. ż71 ust 4.
38 Rozporządzenia Ministra Infrastruktury z dnia 12 kwietnia 2002 r. ż16 ust 1.
Fundacja Instytut Rozwoju Regionalnego |
36 | Standardy projektowania dla wszystkich
Korytarze w budynkach
Szerokość korytarzy w budynkach wielorodzinnych jest określona na min. 1,2 m
i jest to szerokość zbyt mała, aby osoba na wózku mogła swobodnie zawrócić.
Wielu deweloperów w celu pozyskania jak największej powierzchni użytkowej
mieszkań stosuje minimalne wymiary nawet przy bardzo długich korytarzach.
Staje się to dużym utrudnieniem dla osoby poruszającej się na wózku inwalidzkim,
która nie może wykonać pełnego obrotu. Odpowiednia szerokość korytarza
(min. 1,5 m) i pole manewru przed drzwiami powinno być standardem, który
zapewni, że osoba na wózku nie tylko będzie mogła wybierać różne oferty przy
zakupie mieszkania, ale również, gdy w wyniku wypadku lub choroby będzie
musiała poruszać się na wózku inwalidzkim, nie będzie miała utrudnionego
wejścia lub wyjścia z mieszkania.
Schody i poręcze
Wymogiem prawnym wprowadzonym w 2004 r. rozporządzeniem ministra infra-
struktury jest stosowanie oznaczeń kontrastowych na biegach schodowych.
Takie oznaczenie powinna mieć krawędz pierwszego i ostatniego stopnia
biegu schodowego 37. Dodatkowo, co nie jest uwzględnione w powyższym roz-
porządzeniu, należałoby przed schodami prowadzącymi w dół zamontować
ostrzegawcze pasy fakturowe o szerokości min. 60 cm w odległości około 50
cm od krawędzi schodów. Podobne oznaczenie, ale o innej fakturze powinno
pojawić się przed schodami prowadzonymi do góry.
Dla osób starszych i z dysfunkcjami wzroku należy instalować poręcze na wyso-
kości 70-80 cm i 90-100 cm równolegle do biegu schodowego 39. Dodatkowo
poręcze powinny wychodzić poza pierwszy i ostatni stopień na min. 30 cm.
Ułatwia to zdecydowanie poruszanie się po schodach osobom starszym i z niedo-
władem nóg. W budynkach użyteczności publicznej i budownictwa wielorodzinnego
przyjmuje się maksymalną wysokość stopnia 17,5 cm, dla schodów zewnętrznych
ta wartość wynosi 15 cm 40. Dla bezpieczeństwa poruszania się osób starszych i nie-
pełnosprawnych schody powinny być wykonywane bez nosków i podcięć 41.
Dla osób niewidomych i słabowidzących bardzo przydatne są krótkie opisy
w brajlu i w piśmie wypukłym, które pozwalają na pozyskanie podstawowych
informacji (fot. 10). W rozwiązaniach zagranicznych można również zobaczyć
39 W polskim prawie mówi się tylko o poręczy na wysokości 90 cm (Rozporządzenie MI 2002 ż16 ust. 1),
standardy międzynarodowe wskazują na potrzebę montażu podwójnych poręczy na wysokości 75 i 90
cm mierząc od górnej krawędzi czoła stopni schodów.
40 Rozporządzenie Ministra Infrastruktury 2004 ż 68 ust.1
41 Warunek stosowania stopni bez nosków i podcięć powinien być stosowany w myśl zasad projektowania
włączającego we wszystkich obiektach, a nie jak stanowi ż 69 ust.8 Rozporządzenia MI z 2002 r. ogranicza
się jedynie do obiektów opieki zdrowotnej i budynków zamieszkania zbiorowego przeznaczonych dla
osób starszych i niepełnosprawnych.
| Fundacja Instytut Rozwoju Regionalnego
Standardy projektowania dla wszystkich | 37
na poręczach oznaczenia fakturowe informujące osoby z dysfunkcjami wzroku
o zbliżaniu się do końca biegu schodowego.
Fot. 10. Dzięki oznaczeniom na poręczach osoba niewidoma może zorientować się, na którym
poziomie budynku znajduje się obecnie 42.
Dzwigi osobowe
Przy planowaniu komunikacji pionowej przy użyciu dzwigów osobowych należy
także uwzględniać zasady projektowania dla wszystkich. W tym przypadku stan-
dardem powinna być powszechna dostępność, czyli odpowiednie wymiary (min.
110 na 140 cm, tak aby możliwy był wjazd jednej osoby na wózku z opiekunem),
otwierane automatycznie drzwi, poręcze na wysokości 90 cm i czytelny system
informacji dostosowany również dla osób niewidomych (oznaczenia w brajlu
i systemy głośnomówiące) oraz dla osób niesłyszących (czytelna informacja
wizualna) 43. Dodatkowym wyposażeniem w dużych windach powinno być roz-
kładane siedzisko dla osób starszych oraz lustro naprzeciw drzwi, tak aby
osoba na wózku mogła obserwować ich otwarcie i wyjechać z windy tyłem 44.
W nowo oddawanych obiektach można jednak zaobserwować, że panele ste-
rownicze montowane są w kabinach dzwigów osobowych bez spełniania
zaleceń normy europejskiej (fot. 11). Pokazane poniżej fotografie ukazują, że zna-
jomość normy przez pracowników nadzoru budowlanego nie jest zadowalająca
i pozwalają oni na użytkowanie takich urządzeń, które nie są zgodne z normą.
Według zaleceń normy na zdjęciu 11a brak jest wyróżnienia przycisku na poziomie
wyjścia (powinien być wyższy o 2 mm od pozostałych), na zdjęciu 11b jest nie-
logiczny układ przycisków przystanków, a na zdjęciu 11c brak opisów w brajlu
i wyróżnienia przycisku parteru.
42 Zeleny D. (red): Bauen ohne Barrieren. Leitfaden f�r NRW-Landesimmobilien, BLB NRW, D�sseldorf, 2008, s. 16.
43 Rozporządzenie Ministra Infrastruktury z dnia 7 kwietnia 2004 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie
warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać budynki i ich usytuowanie ż 193 ust. 2a Kabina
dzwigu osobowego dostępna dla osób niepełnosprawnych powinna mieć szerokość co najmniej 1,1 m
i długość 1,4 m, poręcze na wysokości 0,9 m oraz tablicę przyzywową na wysokości od 0,8 m do 1,2 m
w odległości nie mniejszej niż 0,5 m od naroża kabiny z dodatkowym oznakowaniem dla osób niewi-
domych i informacją głosową. (Dz. U. z 2004 r. Nr 109, poz. 1156).
44 Przepisy bezpieczeństwa dotyczące budowy i instalowania dzwigów Szczególne zastosowania dzwigów
osobowych i towarowych - Część 70: Dostępność dzwigów dla osób, w tym osób niepełnosprawnych
(norma EN-PN 81-70, 2003 zharmonizowana z Dyrektywą 95/16/WE).
Fundacja Instytut Rozwoju Regionalnego |
38 | Standardy projektowania dla wszystkich
Fot.11. Rozmieszczenie przycisków na panelach sterowniczych w kabinach dzwigów osobowych:
windach, prawidłowe (fot. 11a) i nieprawidłowe (fot. 11b), i rozmieszczenie prawidłowe, ale bez
oznaczeń wypukłych i w brajlu (fot. 11c). Żadne z tych rozwiązań jednak nie spełnia pełnych
wymogów dostępności i normy EN-PN 81-70 (zdj. M. Wysocki).
Dostosowanie pomieszczeń sanitarnych
Przyjęło się, że dostosowanie pomieszczeń sanitarnych odnosi się głównie
do osób z ograniczeniami ruchowymi, szczególnie tych, które poruszają się
na wózkach inwalidzkich. W ich przypadku należy zapewnić możliwość pełnego
obrotu wózkiem (powierzchnia koła o średnicy 150 cm) z możliwością
bocznego ustawienia wózka wzdłuż miski ustępowej. Toaleta powinna być
zaopatrzona w odpowiednie uchwyty i poręcze umożliwiające osobie niepeł-
nosprawnej przesiadanie się z wózka. Wyposażeniem standardowym powinna
być również umywalka bezsyfonowa i uchylne lustro. Nie należy ignorować
również potrzeb innych użytkowników, szczególnie osób słabowidzących, dla
których zastosowanie odpowiednich kontrastów na ścianach może zdecydo-
wanie ułatwić korzystanie z toalet publicznych.
W budynkach użyteczności publicznej powinno istnieć dodatkowe wyposażenie
w postaci przycisków alarmowych w zasięgu ręki osoby siedzącej na sedesie, aby
mogła ona wezwać pomoc w przypadku, gdyby poczuła się zle.
Toalety w nowo powstających budynkach użyteczności publicznej są gene-
ralnie przystosowane do potrzeb osób niepełnosprawnych, gdyż wymaga tego
Prawo budowlane. Inaczej jest w przypadku toalet i łazienek w mieszkaniach
w budynkach wielorodzinnych. Tutaj ustawodawca zadbał jedynie o konieczność
zachowania minimalnej szerokości w świetle ościeżnicy drzwi łazienkowych 45.
Do standardów projektowych wynikających z idei projektowania dla wszystkich
należałoby wprowadzić obligatoryjny zapis dotyczący minimalnych wymiarów
łazienek mieszkalnych. Zapis ten miałby służyć ograniczeniu nakładów finan-
45 Rozporządzenie Ministra Infrastruktury z dnia 12 kwietnia 2002 r. w sprawie warunków technicznych,
jakim powinny odpowiadać budynki i ich usytuowanie ż79 ust. 1 (Dz. U. z 2002 r. Nr 75, poz. 690).
| Fundacja Instytut Rozwoju Regionalnego
Standardy projektowania dla wszystkich | 39
sowych na modernizację mieszkania (przestawianie ścianek wewnętrznych w celu
powiększenia pomieszczenia łazienki) w przypadku, gdy osoba mieszkająca
w danym lokalu będzie zmuszona do poruszania się na wózku inwalidzkim. Takie
zapisy obowiązują już w Szwecji i Francji, gdzie samorząd lokalny musi pokryć
koszty dostosowania mieszkania do potrzeb osoby niepełnosprawnej miesz-
kańca miejscowości. Wydaje się więc celowym, aby przy projektowaniu łazienek
w nowych budynkach projektant przedstawił koncepcję możliwości adaptacji
łazienki do potrzeb osób niepełnosprawnych, bez konieczności zmiany układu
ścian działowych.
Do takich profilaktycznych dostosowań należy również montowanie odpływów
kanalizacyjnych na poziomie posadzki, aby w przypadku konieczności moderni-
zacji łazienki do potrzeb osób niepełnosprawnych można było wykonać kabinę
prysznicową z odpływem w poziomie podłogi.
Przy projektowaniu dostępnych sanitariatów w obiektach użyteczności
publicznej warto zwrócić uwagę, aby pomieszczenia te były dostępne zarówno
dla odwiedzających je klientów, jak i dla samych pracowników. Gdy obiekt
wymaga pomieszczeń higienicznych dla pracowników łazienki, przebieralnie
itp., należy zadbać również o ich dostosowanie do potrzeb osób z niepełno-
sprawnością. Dostępność obiektów publicznych powinna być całościowa
i powszechna, co zdecydowanie ułatwi zatrudnianie osób niepełno-
sprawnych na otwartym rynku pracy.
Fot. 12. Toaleta publiczna Mrągowie. W tym przypadku osoby poruszające się na wózkach inwa-
lidzkich mają utrudniony dojazd oraz mogą mieć kłopoty z otwarciem drzwi przez zbyt blisko
zamontowane poręcze (zdj. M. Wysocki).
Fundacja Instytut Rozwoju Regionalnego |
40 | Standardy projektowania dla wszystkich
Fot. 13. Dobrze zaprojektowana toaleta powinna ułatwić osobie niepełnosprawnej przesiadanie się
z wózka na miskę ustępową (zdjęcie wykonane podczas warsztatów Miasta bez barier ).
Informacja w obiektach użyteczności publicznej
Samodzielność i bezpieczeństwo poruszania się osoby, która nie jest w pełni
mobilna zależy od jej możliwości pozyskiwania i przetworzenia informacji o zagro-
żeniach oraz od tego ile barier architektonicznych i komunikacyjnych pojawi się
na jej drodze. Przekaz informacyjny w większości przypadków nastawiony jest
na kanał wzrokowy. Informacje o dostępności obiektu podają naklejane na drzwi
numery i ikony, które niestety nie są odbierane przez osoby niewidome czy słabo-
widzące. Tym osobom należy więc dać możliwość pozyskania informacji poprzez
słuch lub dotyk. Dostępność oparta tylko na wizualnym odbiorze przestrzeni
sprawia, że osoby niewidome i z ograniczonym polem widzenia tracą poczucie
bezpieczeństwa.
Istotnym czynnikiem zwiększającym aktywność osób niepełnosprawnych jest
prawidłowo przygotowana informacja o dostępności budynków i przestrzeni
publicznych, dostosowana do percepcji poszczególnych grup osób niepeł-
nosprawnych. W szczególności osoby niewidome domagają się, aby ozna-
czenia i napisy w budynkach były również wykonywane w brajlu lub pisane
pismem wypukłym. Wszelkiego rodzaju tablice informacyjne, szyldy, numery
pokoi powinny być czytelne także dla osób słabowidzących oraz znajdować się
na odpowiedniej wysokości dla osób niskich i poruszających się na wózkach.
| Fundacja Instytut Rozwoju Regionalnego
Standardy projektowania dla wszystkich | 41
Warto dla zwiększenia samodzielności poruszania się osób z dysfunkcją wzroku
przygotować plany budynków i przestrzeni zewnętrznych w wersji doty-
kowej. Powinny być one montowane wewnątrz obiektu, zaraz za wejściem
do budynku, tak aby osoby niewidome mogły je sprawnie odnalezć. Trasa
do nich powinna być oznaczona odpowiednią fakturą posadzki.
Standardem w obiektach administracji oraz w obiektach komunikacyjnych takich jak
lotniska, dworce kolejowe lub autobusowe powinno być stosowanie pętli induk-
tofonicznych, które wzmacniają przekaz dzwiękowy dla osób słabosłyszących.
W wielu krajach w celu lepszego pozyskiwania informacji przez osoby słabowi-
dzące i niewidome wprowadza się indywidualne odbiorniki informacji dzwię-
kowej oparte na technologii fal radiowych (RFD) i fal podczerwonych 46. Infor-
macja jest wysyłana z nadajników umieszczonych nad wejściami do budynków
lub wewnątrz nad drzwiami poszczególnych pokoi biurowych i jest słyszalna
tylko przez osobę niewidomą przy pomocy specjalnego odbiornika. W chwili
gdy osoba z odbiornikiem fal znajdzie się w zasięgu wiązki promieni podczer-
wonych, słychać zaprogramowaną informację np. dział obsługi klienta. Rozwią-
zania te stosowane są także do pozyskiwania informacji i poruszania się w prze-
strzeni zewnętrznej, np. przy przekraczaniu przejść dla pieszych. Terminale
montowane mogą być nad wejściami do różnych budynków użyteczności
publicznej, sklepów, restauracji, przystanków autobusowych itp. Popularnie
oznaczenia te nazywane są mówiącymi znakami (ang. talking signs) 47 i sto-
sowane są już od wielu lat w Stanach Zjednoczonych i w Japonii, a także w mia-
stach europejskich. Mówiące znaki ułatwiają osobie niewidomej uzyskanie
informacji o miejscu, w którym przebywa. System ten może być w przyszłości
wykorzystywany również przez turystów poruszających się po nieznanym sobie
mieście, aby pozyskiwać informację w swoim ojczystym języku 48. Przekazywane
informacje dotyczące mijanych obiektów, punktów usługowych, ciekawych
zabytków czy kawiarni i restauracji, pozwalają na swobodne i niezależne zwie-
dzanie miasta. Podobne rozwiązania stosowane są także w niektórych muzeach
na świecie do samodzielnego zwiedzania wystaw, gdzie podawane informacje
i opisy słowne mogą wzbogacić doznania wizualne. Zastosowanie opisów w stan-
dardach audiodeskrypcji pozwala na jednoczesne uczestniczenie w wydarze-
niach kulturalnych lub artystycznych osobom z dysfunkcjami wzroku razem
z osobami widzącymi.
46 Crandall B., Gerrey B., Brabyn J.: Remote infrared signage, The Smith-Kettlewell Eye Research Institute, San
Francisco, http://www.ski.org/Rehab/WCrandall/introts.html.
47 Technologia ta opracowana w Stanach Zjednoczonych w Smith-Kettlewell Eye Research Institute w San
Francisco i wykorzystywana jest do przekazu informacji o ważnych dla niewidomego miejscach (http://
www.ski.org/Rehab/WCrandall/introts.html).
48 Wysocki M.: Designing of common space in architects education (Tworzenie przestrzeni wspólnej w edukacji
architektów), materiały II sympozjum Architektura i Technika a zdrowie , Gliwice, 5 pazdziernika 2004 r.
Fundacja Instytut Rozwoju Regionalnego |
Podsumowanie
Przestrzeń publiczna, będąc miejscem spotkań i interakcji mieszkańców, gdzie
nawiązywane są kontakty społeczne wszystkich mieszkańców, powinna być
pod szczególną opieką władz samorządowych. Aby przestrzeń dobrze służyła
rozwojowi lokalnej społeczności musi być przyjazna wszystkim, czyli dostępna
dla każdego, bez względu na jego sprawność ruchową lub poznawczą. Taka
przestrzeń jest konieczna do zapewnienia pełnej integracji pomiędzy jej użyt-
kownikami. Dostępna przestrzeń publiczna służy zacieśnianiu się więzi między-
ludzkich i rozwojowi społeczeństwa obywatelskiego.
W tworzeniu przestrzeni przyjaznej wszystkim użytkownikom mieszkańcom
i odwiedzającym miejscowość turystom służy wdrażanie odpowiednich stan-
dardów projektowych opartych o idee projektowania dla wszystkich. Wdrożenie
standardów uzależnione jest przede wszystkim od zrozumienia potrzeb i możliwości
osób niepełnosprawnych przez projektantów, architektów oraz wszystkich decy-
dentów zarządzających przestrzenią. Niebagatelną rolę odgrywa tutaj samorząd
lokalny, który poprzez swoją politykę może wpływać na świadomość problemu
niepełnosprawności wśród swoich mieszkańców i kreować takie działania, które
będą sprzyjały tworzeniu dostępnej przestrzeni publicznej. Posiadając mecha-
nizmy prawne, samorząd może promować takie rozwiązania, które będą prowadzić
docelowo do większej aktywności wszystkich mieszkańców, w tym również osób nie-
pełnosprawnych. Do tego celu można wykorzystać odpowiednie zapisy w umowach
i specyfikacjach przetargowych, aby wymuszać na podmiotach współpracujących
z samorządem stosowanie zasad projektowania dla wszystkich. Realizacja zapisów
umów powinna być monitorowana, a uchybienia w zakresie dostępności powinny
być usuwane lub podlegać stosownym karom wynikającym z umów. Jedynie kon-
sekwentna realizacja zapisów umów i warunków przetargowych może prowadzić
do równego dostępu do przestrzeni i usług publicznych.
Należy zdać sobie sprawę, że dostępna przestrzeń publiczna zwiększa jakość
życia wszystkich mieszkańców, nie tylko tych, którzy są niepełnosprawni. Miej-
scowości, które są dostępne dla osób z niepełnosprawnością, stają się atrak-
cyjne dla ludzi starszych, którzy z chęcią osiedlają się w takich miejscowościach.
Miasta i wsie z atrakcjami turystycznymi, które spełniają warunki dostępności,
są chętnie odwiedzane przez turystów, szczególnie przez seniorów i rodziny
z małymi dziećmi. W miastach bez barier lepiej wykorzystuje się potencjał jego
mieszkańców, a sami mieszkańcy czują się w nich bezpiecznie. To również daje
wiele możliwości na rozwój gospodarczy regionu.
Dostępna przestrzeń publiczna, czyli przyjazna dla wszystkich, jest wyrazem sza-
cunku dla jej użytkowników mieszkańców i odwiedzających je gości.
| Fundacja Instytut Rozwoju Regionalnego
Literatura uzupełniająca
Jansen C. L., Kofoed L. B., Design for All, publikacja w ramach projektu badaw-
czego AAoutils, ANLH, Bruksela 2003.
Czarnecki B., Siemiński W., Kształtowanie bezpiecznej przestrzeni publicznej,
Centrum Doradztwa i Informacji Difin sp. z o.o., Warszawa, 2004.
Gorajewska D. (red.), Społeczeństwo Równych Szans, Stowarzyszenie Przyjaciół
Integracji, Warszawa 2005.
Grabowska-Pałecka H., Niepełnosprawni w obszarach i obiektach zabytkowych.
Problemy dostępności, Wydawnictwo Politechniki Krakowskiej, Kraków 2004.
Kuryłowicz E., Projektowanie uniwersalne Udostępnianie otoczenia osobom
niepełnosprawnym, wyd. 2, Stowarzyszenie Przyjaciół Integracji, Warszawa 2005.
Wysocki M., Projektowanie wspólnej przestrzeni, Architektura i Biznes 7-8/04,
Kraków 2004, str.26-27.
Wysocki M., Miasta bez barier, Architektura i Biznes nr 7-8/05, Kraków 2005, str.14.
Wysocki M., Standardy projektowe w zakresie dostosowania obiektów do potrzeb
osób niepełnosprawnych i starszych, [w]: Budownictwo Ogólne zagadnienia
konstrukcyjne, materiałowe i cieplno-wilgotnościowe w budownictwie , Wydaw-
nictwo Uczelniane UTP w Bydgoszcz 2007, s. 171-180.
Fundacja Instytut Rozwoju Regionalnego |
| Fundacja Instytut Rozwoju Regionalnego
Informacje o autorze
Dr inż. arch. Marek Wysocki
Pracownik naukowy Wydziału Architektury Politechniki Gdańskiej.
Ekspert z zakresu projektowania przestrzeni dostępnej dla osób
niepełnosprawnych i starszych. Autor wielu artykułów z tematyki
Projektowania dla wszystkich oraz ekologii i zrównoważonego
rozwoju. Audytor w zakresie dostępności obiektów i przestrzeni
publicznych. Twórca programu edukacyjnego Projektowanie Prze-
strzeni Wspólnej realizowanego na Wydziale Architektury Politech-
niki Gdańskiej i w miastach Województwa Pomorskiego. Prowadzi
również zajęcia z kształtowania przestrzeni na kierunku Wzornictwo
na Uniwersytecie Technologiczno-Przyrodniczym w Bydgoszczy.
Fundacja Instytut Rozwoju Regionalnego powstała w 2003 roku. Od pierwszych mie-
sięcy funkcjonowania aktywnie działała na rzecz wspierania społeczności lokalnych,
szczególnie w aspekcie rozwoju kulturalnego i edukacyjnego, by w niecałe dwa lata
od założenia ukierunkować swoje działania na potrzeby osób niepełnosprawnych,
szczególnie niewidomych i słabowidzących. Rozmaite działania i współpraca z licznymi
instytucjami skłoniły zarząd Fundacji do otworzenia w 2007 r. oddziału w Warszawie.
Fundacja jest organizacją pozarządową typu non-profit, posiadającą status organi-
zacji pożytku publicznego. Posiada szerokie doświadczenie w kooperacji z wieloma
partnerami krajowymi (np.: uczelnie wyższe, ministerstwa, przedstawiciele Parlamen-
tu RP) i zagranicznymi (np.: Action for Blind People z Wielkiej Brytanii, Członkowie
Parlamentu Europejskiego). Kadra brała udział w polskich oraz europejskich progra-
mach i projektach takich jak IW EQUAL, PARTNERIII, POKL, Środki Przejściowe 2005, 6
Program Ramowy, EUREKA, Leonardo da Vinci, Fundacja im. Stefana Batorego.
WYBRANE PROJEKTY
" Partnerstwo Na Rzecz Zwiększenia Dostępności Rynku pracy Dla Osób Niewi-
domych projekt współfinansowany ze środków IW EQUAL, w ramach którego
Fundacja pełniła rolę Administratora Partnerstwa;
" Czarna księga dyskryminacji - projekt współfinansowany ze środków PFRON;
" Szkolenia podnoszące umiejętności zawodowe, społeczne i sprawność fizycz-
ną osób niepełnosprawnych zadanie współfinansowane ze środków PFRON;
" Prowadzenie portalu technologicznego i czasopisma - zadanie współfinanso-
wane ze środków PFRON;
" Pełno(s)prawny Student projekt współfinansowany ze środków PFRON;
" Rzecznictwo praw osób niepełnosprawnych - projekt współfinansowa-
ny ze środków Unii Europejskiej w ramach Programu Środki Przejściowe
PL2005/017-488.01.01.01;
" Klucz do informacji projekt współfinansowany ze środków Fundacji im. Ste-
fana Batorego;
" Otwórz Oczy akcja i kampania promocyjno-informacyjna przeciwdziałają-
ca wykluczeniu społecznemu osób niewidomych i słabowidzących - projekt
współfinansowany przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu
Społecznego;
" Dotyk szybszy niż wzrok Letnia Szkoła Walki dla Osób Niewidomych
projekt współfinansowany ze środków PFRON.
ISBN: 978-83-61170-68-6

Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
Dostępna komunikacja publiczna samorząd równych szans
podejmowanie przeds przestrzen publicz
Rewitalizacja przestrzeni publicznej drogą do integracji lokalnej
KesekZ Przestrzen Publiczna współczesne oczekiwana
Osoby niewidome i słabowidzące w przestrzeni publicznej
Definiowanie przestrzeni publicznej
Diagnoza głównych barier architektonicznych w przestrzeni publicznej w Warszawie
Identyfikacja miejskiej przestrzeni publicznej przy użyciu alternatywnych form oświetlenia
Przestrzenie publiczne w sferze dyskusji
Prezentacja na zajęcia dostęp do informacji publicznej 9 10 2015 (1)
Dostęp do informacji publiczej zawartej w dokumentach osób ubiegających się o pracę
WykladSIT Organizacja dostępu do danych przestrzennych(1)

więcej podobnych podstron