MINISTERSTWO EDUKACJI
NARODOWEJ
Jan Pałka
Marek Olsza
Analizowanie obwodów elektrycznych 723[04].O1.05
Poradnik dla ucznia
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji  Państwowy Instytut Badawczy
Radom 2007
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
Recenzenci:
mgr in\
. Igor Langer
mgr Janusz Górny
Opracowanie redakcyjne:
mgr in\
. Marek Olsza
Konsultacja:
mgr in\
. Gabriela Poloczek
Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 723[04].O1.05
Analizowanie obwodów elektrycznych, zawartego w modułowym programie nauczania dla
zawodu mechanik pojazdów samochodowych.
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji  Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2007
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
1
SPIS TREÅšCI
1. Wprowadzenie 3
2. Wymagania wstępne 5
3. Cele kształcenia 6
4. Materiał nauczania 7
4.1. Podstawowe pojęcia z zakresu elektromechaniki i elektroniki 7
4.1.1. Materiał nauczania 7
4.1.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 13
4.1.3. Ćwiczenia 13
4.1.4. Sprawdzian postępów 15
4.2. Pomiary podstawowych wielkości elektrycznych 16
4.2.1. Materiał nauczania 16
4.2.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 22
4.2.3. Ćwiczenia 22
4.2.4. Sprawdzian postępów 24
4.3. Podstawowe elementy elektroniczne w pojazdach samochodowych 25
4.3.1. Materiał nauczania 25
4.3.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 31
4.3.3. Ćwiczenia 31
4.3.4. Sprawdzian postępów 33
4.4. Schematy instalacji elektrycznej 34
4.4.1. Materiał nauczania 34
4.4.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 41
4.4.3. Ćwiczenia 41
4.4.4. Sprawdzian postępów 44
5. Sprawdzian osiągnięć 45
6. Literatura 49
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
2
1. WPROWADZENIE
Poradnik będzie Ci pomocny w nabywaniu umiejętności w zakresie analizowania
obwodów elektrycznych
W poradniku zamieszczono:
- wymagania wstępne  wykaz umiejętności, jakie powinieneś mieć ju\
ukształtowane,
-
-
-
abyś bez problemów mógł korzystać z poradnika,
- cele kształcenia  wykaz umiejętności, jakie ukształtujesz podczas pracy z poradnikiem,
-
-
-
- materiał nauczania  podstawowe wiadomości teoretyczne niezbędne do opanowania
-
-
-
treści jednostki modułowej,
- zestaw pytań przydatny do sprawdzenia, czy ju\
opanowałeś treści zawarte w rozdziałach,
-
-
-
- ćwiczenia, które pomogą Ci zweryfikować wiadomości teoretyczne oraz ukształtować
-
-
-
umiejętności praktyczne,
- sprawdzian postępów,
-
-
-
- sprawdzian osiągnięć  przykładowy zestaw zadań i pytań. Pozytywny wynik sprawdzianu
-
-
-
potwierdzi, \
e dobrze pracowałeś podczas zajęć i \
e nabyłeś wiedzę i umiejętności z zakresu
tej jednostki modułowej,
- literaturę uzupełniającą.
-
-
-
Z rozdziałem Pytania sprawdzające mo\
esz zapoznać się:
- przed przystąpieniem do rozdziału Materiał nauczania  poznając wymagania wynikające
-
-
-
z zawodu, a po przyswojeniu wskazanych treści, odpowiadając na te pytania sprawdzisz
stan swojej gotowości do wykonywania ćwiczeń,
- po opanowaniu rozdziału Materiał nauczania, by sprawdzić stan swojej wiedzy, która
-
-
-
będzie Ci potrzebna do wykonywania ćwiczeń.
Kolejny etap to wykonywanie ćwiczeń, których celem jest uzupełnienie i utrwalenie
wiadomości i ukształtowane umiejętności z zakresu analizowania obwodów elektrycznych.
Po wykonaniu zaplanowanych ćwiczeń, sprawdz
poziom swoich postępów wykonując
Sprawdzian postępów.
Odpowiedzi Nie wskazują luki w Twojej wiedzy, informują Cię równie\
, jakich
zagadnień jeszcze dobrze nie poznałeś. Oznacza to tak\
e powrót do treści, które nie są
dostatecznie opanowane.
Poznanie przez Ciebie wszystkich lub określonej części wiadomości będzie stanowiło dla
nauczyciela podstawę przeprowadzenia sprawdzianu poziomu przyswojonych wiadomości
i ukształtowanych umiejętności. W tym celu nauczyciel mo\
e posłu\
yć się zadaniami
testowymi.
W poradniku jest zamieszczony sprawdzian osiągnięć, który zawiera przykład takiego
testu oraz instrukcję, w której omówiono tok postępowania podczas przeprowadzania
sprawdzianu i przykładową kartę odpowiedzi, w której, w przeznaczonych miejscach zakreśl
właściwe odpowiedzi spośród zaproponowanych.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
3
723[04].O1
Podstawy mechaniki samochodowej
723[04].O1.01
Przestrzeganie zasad
bezpieczeństwa i higieny pracy,
ochrony przeciwpo\
arowej
i ochrony środowiska
723[04].O1.02
723[04].O1.05
Posługiwanie się dokumentacją
Analizowanie obwodów
technicznÄ…
elektrycznych
723[04].O1.03 723[04].O1.06
Konstruowanie elementów Stosowanie maszyn i urządzeń
maszyn elektrycznych
723[04].O1.04
Wytwarzanie elementów maszyn
Schemat układu jednostek modułowych
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
4
2. WYMAGANIA WST
PNE
Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:
- przestrzegać zasady bezpiecznej pracy, przewidywać zagro\
enia i zapobiegać im,
- stosować jednostki układu SI,
- korzystać z ró\
nych z
ródeł informacji,
- selekcjonować, porządkować i przechowywać informacje,
- interpretować związki wyra\
one za pomocą wzorów, wykresów, schematów, diagramów,
tabel,
- u\
ytkować komputer,
- współpracować w grupie,
- organizować stanowisko pracy zgodnie z wymogami ergonomii.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
5
3. CELE KSZTAA
CENIA
W wyniku realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:
- wyjaśnić podstawowe pojęcia z zakresu elektrotechniki i elektroniki,
- rozró\
nić materiały przewodzące, półprzewodzące, izolacyjne, magnetyczne oraz
wskazać ich zastosowanie,
- rozró\
nić elementy i układy elektryczne i elektroniczne stosowane w pojez
dzie
samochodowym,
- wyjaśnić zjawisko powstawania i przepływu prądu elektrycznego w obwodach
elektrycznych,
- rozró\
nić z
ródła i rodzaje prądu elektrycznego,
- rozró\
nić podstawowe elementy obwodu elektrycznego,
- włączyć przyrządy pomiarowe w obwód elektryczny,
- dokonać pomiaru podstawowych wielkości elektrycznych: napięcia, natę\
enia prÄ…du,
rezystancji i mocy oraz zinterpretować wyniki,
- obliczyć podstawowe wielkości elektryczne,
- rozró\
nić podstawowe elementy elektroniczne,
- opisać działanie i określić zastosowanie elementów elektronicznych w wyposa\
eniu
elektrycznym pojazdu samochodowego,
- odczytać symbole elementów elektrycznych i elektronicznych umieszczone na schematach
i elementach pojazdu samochodowego,
- rozpoznać typowe usterki i uszkodzenia występujące w obwodach instalacji i w osprzęcie
elektrycznym pojazdu samochodowego,
- przewidzieć zagro\
enia i ich skutki podczas pracy z prÄ…dem elektrycznym,
- zastosować zasady bezpieczeństwa i higieny pracy oraz ochrony przeciwpo\
arowej
podczas wykonywania pomiarów,
- udzielić pierwszej pomocy przy pora\
eniach prÄ…dem elektrycznym,
- skorzystać z ró\
nych z
ródeł informacji.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
6
4. MATERIAA
NAUCZANIA
4.1. Podstawowe pojęcia z zakresu elektromechaniki i elektroniki
4.1.1. Materiał nauczania
y
ródła energii elektrycznej  akumulator samochodowy
Akumulator jest ogniwem elektrochemicznym, w którym energia elektryczna zostaje
zgromadzona (zakumulowana) na skutek przemian chemicznych. Energia elektryczna
doprowadzona do akumulatora w czasie Å‚adowania, zmagazynowana w postaci energii
i chemicznej, mo\
e być odzyskana z akumulatora przy wyładowaniu. Procesy ładowania
i wyładowania mogą być cykliczna powtarzane,
W wyposa\
eniu elektrycznym pojazdów samochodowych stosuje się powszechnie
akumulatory ołowiowe. W celu zrozumienia istoty działania akumulatorów omówiono na
przykładzie akumulatorów ołowiowych. Elektrolitem nazywa się ciecz przewodzącą prąd
elektryczny. Elektrolitami są roztwory wodne kwasów, zasad i soli.
ZwiÄ…zki chemiczne rozpadajÄ… siÄ™ (dysocjujÄ…) w roztworach wodnych na jony, na
przykład kwas siarkowy H2SO4 rozpada się na jony 2H+ i SO--4. Jony te mają ładunki
elektryczne. Ogólnie wodór i metale tworzą jony dodatnie (niedobór elektronów), a reszty
kwasowe i grupa OH-  jony ujemne (nadmiar elektronów). Je\
eli w elektrolicie zanurzy siÄ™
pręty metalowe lub węglowe, zwane elektrodami i do elektrod przyłączy się z
ródło energii
elektrycznej (rys. 1), to zostanie spowodowany przepływ prądu.
Rys. 1. Przepływ prądu przez elektrolit [3, s. 210].
PrÄ…dnica prÄ…du przemiennego  alternator
Alternator jest trójfazową prądnicą prądu przemiennego, której wirnik jest magneśnicą,
a stojan twornikiem. Uzwojenie wirnika jest zasilane prądem stałym poprzez dwa pierścienie,
po których ślizgają się szczotki. Twornik alternatora  w odró\
nieniu od twornika prÄ…dnicy
prądu stałego nie wiruje, lecz jest częścią korpusu maszyny (rys. 2).
1) diody ujemne,
2) diody dodatnie,
3) wirnik pazurowy,
4) stojan,
5) mocowanie koła pasowego.
Rys. 2. Alternator [3, s. 239].
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
7
Składa się on z pakietu blach prądnicowych, wzajemnie izolowanych, osadzonych
w aluminiowym korpusie, do którego są przykręcone obie tarcze ło\
yskowe. PrÄ…d stojana jest
prostowany przez diody krzemowe, umieszczone w tarczy Å‚o\
yskowej prÄ…dnicy. Wirnik ma
ponadto łopatki spełniające rolę wentylatora, który jest niezbędny do chłodzenia alternatora
oraz prostowników krzemowych, w których wydziela się równie\
znaczna ilość ciepła.
Trójfazowe uzwojenie stojana jest zazwyczaj połączone w gwiazdę. Na zewnątrz alternatora
wyprowadza siÄ™ zaciski:
- zacisk ( + ) uzwojenia wzbudzenia (67),
- zacisk ( + ) uzwojenia twornika (15),
- zaciski ( ) uzwojenia twornika i uzwojenia wzbudzenia, połączone z masą (31).
A
adunek elektryczny
Wszystkie zjawiska elektryczne mo\
na sprowadzić do ładunku. Wyró\
nia siÄ™ Å‚adunek
dodatni (+) i ujemny (-).
Wszystko składa się z atomów. Atom składa się z jądra i powłoki elektronowej. Jądro
atomowe składa się z protonów o ładunku dodatnim i obojętnych neutronów. Powłoka
elektronowa składa się elektronów o ładunku ujemnym, które poruszają się wokół jądra
atomowego. Wartość ładunku protonu jest równa wartości ładunku elektronu, ró\
nica polega
tylko na znaku stojącym przed wartością ( + i -). Elektron jest uznawany za najmniejszy
Å‚adunek ujemny a proton za najmniejszy Å‚adunek dodatni.
Jeśli liczba protonów w ciele lub w atomie jest równa liczbie elektronów, to ciało jest
obojętne elektrycznie. Jeśli przewa\
a liczba protonów o ładunku dodatnim, ciało jest
naładowane dodatnio. Jeśli natomiast przewa\
a liczna elektronów o ładunku ujemnym, ciało
jest naładowane ujemnie. Ciała o ró\
nym ładunku elektrycznym przyciągają się a ciała o tym
samym Å‚adunku odpychajÄ….
Napięcie
y
ródło napięcia charakteryzuje się tym, \
e na jego biegunach znajdują się ró\
noimienne
ładunki. Na biegunie ujemnym jest przewaga elektronów, na biegunie dodatnim występuje
deficyt elektronów (rys. 3a). Napięcie elektryczne powstaje poprzez rozdzielenie ładunków.
Ró\
noimienne ładunki mają tendencję do osiągania równowagi (rys. 3b).
Rys. 3. Napięcie elektryczne jest miarą dą\
enia do wyrównania ładunków; a) biegun ujemny przewaga
elektronów, dodatni niedomiar elektronów, b) ładunki elektryczne w stanie równowagi [1, s. 14].
Wielkość fizyczna: napięcie.
Oznaczenie: U;
jednostka: wolt;
oznaczenie: V.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
8
PrÄ…d
Je\
eli obwód prądu znajdujący się pod napięciem zostanie zamknięty, elektrony
przemieszczajÄ… siÄ™ w przewodniku od bieguna ujemnego do bieguna dodatniego (rys. 4).
Prąd płynie tylko w zamkniętym obwodzie dzięki ruchowi elektronów od bieguna ujemnego
do dodatniego (fizyczny kierunek przepływu prądu). Jako umowny kierunek przepływu prądu
przyjmuje siÄ™ jednak, \
e prąd płynie w kierunku odwrotnym  od plusa do minusa.
Wielkość fizyczna: natę\
enie prÄ…du.
Oznaczenie: I;
jednostka: amper;
oznaczenie: A.
Rys. 4. Przepływ prądu elektrycznego [1, s. 15].
Rezystancja
Materiały z wieloma  swobodnymi elektronami są dobrymi przewodnikami. Stwarzają
one elektronom niewielki opór na ich drodze. Materiały z niewielką ilością  swobodnych
elektronów są złymi przewodnikami. Stwarzają one elektronom znaczne opory (rys. 5).
Oznaczenie: R;
jednostka: om;
oznaczenie: &!.
Rys. 5. Rezystancja; a) materiał o małej rezystancji (du\
o wolnych elektronów, dobry przewodnik), b) materiał
o du\
ej rezystancji (mało wolnych elektronów, zły przewodnik) [1, s. 15].
Moc elektryczna
Trzy wielkości: natę\
enie, napięcie i rezystancja są powiązane ze sobą prawem Ohma.
Elektrony (natÄ™\
enie prądu I) muszą się  przeciskać przez odbiornik (rezystancja R).
WykonujÄ… przy tym po\
ytecznÄ… pracÄ™; mo\
e to być zamiana energii elektrycznej na ciepło
w grzejniku, światło w \
arówce albo energię mechaniczną w silniku elektrycznym. Im więcej
elektronów (prądu) bierze w tym udział albo im większe jest ciśnienie (napięcie), tym
większe są efekty. Moc elektryczna P wynika z napięcia U i natę\
enia prÄ…du I. Moc
oznaczamy literÄ… P, a jednostkÄ™ mocy W (wat).
P = U · I
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
9
Przykład:
Kiedy w instalacji samochodowej 12 V przepływa prąd o natę\
eniu 5 A przez włókno
\
arówki H4 świateł drogowych, wówczas \
arówka pobiera moc 60 W. Im więcej mocy
potrzebuje odbiornik, tym większe jest obcią\
enie instalacji w samochodzie. Przy
wyłączonym silniku, a tym samym prądnicy, akumulator rozładowuje się proporcjonalnie do
zapotrzebowania mocy odbiorników i czasu ich pracy. Je\
eli zapomnimy o wyłączeniu
świateł, pobór mocy \
arówek mo\
e doprowadzić do bardzo szybkiego rozładowania
akumulatora. Moc silników spalinowych mierzono wcześniej w koniach mechanicznych
(KM). Od kilku lat znormalizowanÄ… jednostkÄ… mocy silnika jest kilowat.
Przy tym:
l kW = 1,359 KM
l KM = 0,736 kW = 736 W
Silnik 60-konny jest teraz silnikiem 44-kilowatowym (60 KM " 0,736 = 44,15 kW).
Mówimy o 44 kW, gdy\
przy podawaniu mocy silnika, zawsze zaokrągla się ją do pełnych
kilowatów.
W połączeniu szeregowym pobór mocy i rezystancja są wprost proporcjonalne.
Zamontowanie dodatkowego rezystora, który posiada taką samą wartość rezystancji,
spowoduje podwojenie rezystancji całkowitej a moc elektryczna zmniejszy się o połowę (przy
takim samym napięciu).
W połączeniu równoległym pobór mocy i rezystancja są odwrotnie proporcjonalne.
Zamontowanie dodatkowego rezystora, który posiada taką samą wartość rezystancji,
spowoduje zmniejszenie rezystancji całkowitej o połowę i podwojenie mocy elektrycznej
(przy takim samym napięciu).
Prawo Ohma
Bardzo długo naukowcy nie byli w stanie przewidzieć za pomocą obliczeń procesów
zachodzących w obwodach elektrycznych. Udało się to dopiero fizykowi Georgowi
Simonowi Ohmowi 1826. Nazwane od jego nazwiska prawo Ohma brzmi następująco:
NatÄ™\
enie płynącego w obwodzie prądu jest wprost proporcjonalne do przyło\
onego
napięcia U a odwrotnie proporcjonalne do rezystancji R tego obwodu.
U
I =
R
Przy danym napięciu elektrycznym zmniejszenie rezystancji prowadzi do zwiększenia
natÄ™\
enia prÄ…du.
A
ączenie odbiorników
W połączeniu równoległym obwód elektryczny jest rozgałęziony w taki sposób, \
e przez
ka\
dy element przepływa oddzielny prąd.
Do ka\
dego elementu dopływa takie samo napięcie i w razie potrzeby mo\
na go
włączyć/wyłączyć za pomocą osobnego przełącznika, niezale\
nie od pozostałych elementów.
U = U1 = U2 = U3
Przykładem takiego połączenia mo\
e być typowe przełączanie oświetlenia wewnętrznego
w pojez
dzie (przełącznik na ka\
dych drzwiach). Grupę elementów połączonych równolegle
mo\
na równie\
włączyć za pomocą wspólnego włącznika (grupa lampek, np. światła
pozycyjne w pojez
dzie), mimo to ka\
dy z elementów jest niezale\
ny od pozostałych i jego
usterka nie wpływa na inne.
W połączeniu równoległym prąd całkowity l rozdziela się, zgodnie z pierwszym prawem
Kirchoffa, na poszczególne rozgałęzienia w taki sposób, \
e suma wszystkich prądów jest
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
10
równa prądowi całkowitemu, podczas gdy napięcie U jest jednakowe dla wszystkich
elementów. Rysunek przedstawia to na przykładzie trzech rezystorów.
I = I1+I2+I3
Rezystancja całkowita układu wynosi:
1 1 1 1
= + + + ........
R R1 R2 R3
Rys. 6. Połączenie równoległe odbiorników [5].
Rys. 7. połączenie szeregowe [5].
W połączeniu szeregowym kilka elementów jest połączonych w szeregu w jednym
nierozgałęzionym obwodzie elektrycznym. Przykładem mo\
e być szeregowe połączenie
lampek choinkowych. Przerwanie obwodu w jednym miejscu (np. przepalenie siÄ™ lampki)
powoduje uszkodzenie całego ciągu lampek. Spadek napięć na poszczególnych elementach
opisuje drugie prawo Kirchhoffa, zgodnie, z którym suma napięć na wszystkich elementach
jest równa napięciu całkowitemu. Na rysunku znajduje się przykład trzech rezystorów.
U = U1 + U2 + U3
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
11
W połączeniu szeregowym do wszystkich rezystorów przyło\
ony jest taki sam prÄ…d I:
I = I1 = I2= I3
Na podstawie Prawa Ohma mo\
na wywnioskować, \
e napięcie:
U1 = R1·I
U2 = R2·I
U3 = R3·I
Rezystancja całkowita w połączeniu szeregowym jest sumą wszystkich pojedynczych
rezystancji.
R=R1+R2+R3
Przepisy bezpieczeństwa
Tabela 1. Oddziaływanie prądu elektrycznego na człowieka [1, s. 18].
NatÄ™\
enie prądu Fizjologiczne reakcje człowieka
Prąd przemienny Prąd stały Objawy widoczne Objawy kliniczne
Reakcje mięśni palców, Przejściowy wzrost ciśnienia
do25 mA do 80 mA przerwanie kontaktu z prądem krwi bez wpływu na rytm serca
mo\
liwe jeszcze przy 9 do 15 mA. i układ nerwowy.
NatÄ™\
enie prÄ…du jeszcze Chwilowe zatrzymanie akcji
25 do 80 mA 80 do 300 mA mo\
liwe do zniesienia, bez utraty serca, chwilowy wzrost ciśnienia
przytomności. krwi.
Ponad 80 mA Ponad 300 mA Zatrzymanie pracy serca
i oddychania, śmierć, jeśli działanie
Migotanie komór serca.
prądu jest dłu\
sze ni\
0,3 s.
Ponad 3 mA
(przy wysokim
Poparzenia, odwodnienia
napięciu)
W obwodzie elektrycznym obejmującym ciało człowieka natę\
enie prądu jest określone
przez napięcie, rezystancję ciała i rezystancję połączeń. Istnienie rezystancji połączeń jest
kwestiÄ… przypadku i nie mo\
na na to liczyć. Napięcie przemienne powy\
ej 50 V jest dla
człowieka niebezpieczne. Napięcie przemienne 220 V powoduje przepływ prądu zabójczy dla
człowieka. Krótkie spięcia nawet przy napięciu poni\
ej 50 V mogą mieć bardzo cię\
kie
następstwa.
Pierwsza pomoc przy pora\
eniu prÄ…dem
Przy pora\
eniu prÄ…dem elektrycznym o prze\
yciu decyduje natychmiastowe udzielenie
pomocy. Najwa\
niejsze, to natychmiastowe wyłączenie prądu. Je\
eli to mo\
liwe, nale\
y
natychmiast odłączyć pora\
onego od elementów pozostających pod napięciem. Nie mo\
na go
przy tym bezpośrednio dotykać. Następnie, przy braku oznak \
ycia, zastosować sztuczne
oddychanie. Po pierwszej próbie zbadać akcję serca i układu krą\
enia, sprawdzajÄ…c poprzez
dotyk puls na tętnicy szyjnej. W razie ustania akcji serca natychmiast zastosować masa\
serca
na przemian ze sztucznym oddychaniem. Nie zaprzestając reanimacji, wezwać przy pomocy
osób trzecich pogotowie ratunkowe.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
12
4.1.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Co to jest Å‚adunek elektryczny?
2. Jak brzmi Prawo Ohma?
3. Co to jest prÄ…d elektryczny?
4. Jak udzielić pierwszej pomocy osobie pora\
onej prÄ…dem elektrycznym?
5. Jak zbudowany jest atom?
6. Jak zbudowany jest alternator?
7. Jaką wartość ma napięcie w połączeniu szeregowym odbiorników energii?
8. Jaką wartość ma napięcie w połączeniu równoległym odbiorników energii?
9. Jaką wartość ma natę\
enie w połączeniu szeregowym odbiorników energii?
10. Jaką wartość ma natę\
enie w połączeniu równoległym odbiorników energii?
11. Ile kW ma 1 KM?
12. Jaka wartość natę\
enia prądu stałego powoduje zatrzymanie akcji serca?
4.1.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Oblicz natÄ™\
enie prądu płynącego przez \
arówkę o mocy 60 W zasilaną napięciem 12 V.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
2) zapisać wzór, podstawić dane i obliczyć natę\
enie prÄ…du,
3) zaprezentować rozwiązanie.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
 literatura zgodna z punktem 6 poradnika dla ucznia,
 poradnik dla ucznia.
Ćwiczenie 2
Moc silnika spalinowego wynosi 100 KM, podaj ile to kilowatów?
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
2) wypisać zale\
ność pomiędzy mocą podaną w KM i kW,
3) obliczyć moc w kW,
4) zanotować wyniki w zeszycie.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
 literatura zgodna z punktem 6 poradnika dla ucznia,
 poradnik dla ucznia.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
13
Ćwiczenie 3
Oblicz rezystancję całkowitą dwóch odbiorników połączonych równolegle. Wartości
rezystancji odbiorników wynoszą: R1 = 100 &! ; R2 = 10 k&!.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
2) narysować schemat połączenia równoległego odbiorników,
3) zapisać wzór i podstawić podane wartości,
4) zanotować wyniki w zeszycie,
5) zaprezentować rozwiązanie.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
 literatura zgodna z punktem 6 poradnika dla ucznia,
 poradnik dla ucznia.
Ćwiczenie 4
Wpisz w tabeli jednostki i symbole następujących wielkości elektrycznych.
Nazwa Symbol Jednostka
Napięcie
NatÄ™\
enie
Rezystancja
Moc elektryczna
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
2) zapisać symbole i jednostki.
Åšrodki dydaktyczne:
 literatura zgodna z punktem 6 poradnika dla ucznia,
 poradnik dla ucznia.
Ćwiczenie 5
Oblicz natÄ™\
enie prądu płynącego przez \
arówkę o mocy 55 W, zasilanej napięciem 12 V.
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
2) wpisać dane do zeszytu,
3) obliczyć natę\
enie prÄ…du,
4) zanotować wyniki w zeszycie.
Åšrodki dydaktyczne:
 literatura zgodna z punktem 6 poradnika dla ucznia,
 poradnik dla ucznia.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
14
4.1.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) zapisać Prawo Ohma?
2) zdefiniować pojęcie napięcia i prądu elektrycznego?
3) narysować połączenie szeregowe odbiorników?
4) narysować połączenie równoległe odbiorników?
5) obliczyć moc elektryczną?
6) przeliczyć moc podaną w KM na kW i odwrotnie?
7) obliczyć napięcie w obwodzie odbiorników połączonych szeregowo?
8) obliczyć napięcie w obwodzie odbiorników połączonych równolegle?
9) obliczyć rezystancję zastępczą w obwodzie odbiorników połączonych
szeregowo?
10) obliczyć rezystancję zastępczą w obwodzie odbiorników połączonych
równolegle?
11) określić symbol i jednostkę napięcia?
12) określić symbol i jednostkę natę\
enia prÄ…du?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
15
4.2. Pomiary podstawowych wielkości elektrycznych
4.2.1. Materiał nauczania
UrzÄ…dzenia pomiarowe  technika pomiarowa
Człowiek nie mo\
e odbierać naturalnych zjawisk elektryczności bezpośrednio za pomocą
swoich zmysłów. W elektronice do obliczenia wielkości elektrycznych wykorzystuje się
elektryczne urzÄ…dzenia pomiarowe. UrzÄ…dzenie pomiarowe dzieli siÄ™ zasadniczo na
urządzenia analogowe i cyfrowe. Urządzenie pomiarowe, które potrafi zmierzyć napięcie,
prąd oraz rezystancję jest określane jako miernik uniwersalny.
Analogowy miernik uniwersalny
Rys. 8. Miernik analogowy [5].
W analogowym mierniku uniwersalnym i elektrycznych miernikach wskazówkowych
mierzony prąd przepływa przez małą cewkę z umieszczoną na stałe wskazówką, która znajduje
się w polu magnesu stałego na dwóch sprę\
ynach, na których się porusza. Ze względu na
magnetyczne oddziaływanie prądu cewka odchyla się pod kątem proporcjonalnym do danego
prądu a odchylenie wskazówki wskazuje na skali natę\
enie prÄ…du.
Do pomiarów napięcia wykorzystywane jest prawo Ohma. Zgodnie z tym prawem prąd
i napięcie są związane ze sobą poprzez rezystancję w ten sposób, \
e na podstawie
zmierzonego prÄ…du mo\
na bezpośrednio ustalić napięcie.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
16
Rys. 9. Cyfrowy miernik z ręcznym przełączaniem zakresów: 1) wskaz
nik cyfrowy, 2) złącze pomiarowe do
pomiaru diod i tranzystorów, 3) zakres pomiarowy napięcia stałego, 4) przełącznik do wyboru zakresu
pomiarowego i mierzonej wielkości, 5) zakres pomiarowy napięcia przemiennego, 6) złącze pomiarowe
na czerwony przewód pomiarowy do pomiarów napięcia i rezystancji, 7) złącze pomiarowe na czarny
przewód pomiarowy, 8) złącze pomiarowe na czerwony przewód pomiarowy do pomiaru prądu < 2A,
9) złącze pomiarowe na czerwony przewód pomiarowy do pomiaru prądu < 20A, 10) zakres pomiarowy
prądu przemiennego, 11) zakres pomiarowy prądu stałego, 12) zakres pomiarowy do pomiaru
diod/tranzystorów, 13) zakres pomiarowy rezystancji, 14) włącznik/wyłącznik [5].
Rys. 10. Cyfrowy miernik z automatyczną zmianą zakresów [5].
W miernikach cyfrowych wynik pomiaru jest wyświetlany na wyświetlaczu w postaci
ciÄ…gu cyfr. Umo\
liwia to Å‚atwy odczyt, poniewa\
wartości pomiaru nie trzeba oceniać na
podstawie analogowej skali. Jednak, wartość pomiaru nie jest mierzona stale, lecz,
w zale\
ności o urządzenia pomiarowego, około dwa razy na sekundę; urządzenie wyświetla
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
17
średnią pomiaru w postaci cyfrowej. W niektórych miernikach cyfrowych dodatkowo, jako
analogowa wartość pomiaru, wyświetlany jest wykres w postaci słupków. Ta wartość
pomiaru jest aktualizowana z du\
ą częstotliwością, aby uzyskać ciągłość wyników pomiaru.
Wiele cyfrowych urządzeń pomiarowych umo\
liwia, oprócz pomiarów napięcia, prądu
i rezystancji, równie\
pomiary częstotliwości lub testy półprzewodników. Podłączenie
dodatkowych adaptorów umo\
liwia pośrednie pomiary temperatury.
Pomiar częstotliwości
Częstotliwością nazywa się liczbę drgań w określonym czasie (przebieg w czasie).
Jednostką częstotliwości jest herc (Hz); informuje ona jak często w ciągu jednej sekundy
zmienia się wartość mierzonej wielkości. Pomiar częstotliwości, który mo\
na wykonać za
pomocą miernika uniwersalnego to pomiar częstotliwości doprowadzonego napięcia. Z tego
względu miernik nale\
y podłączyć równolegle (patrz pomiar napięcia).
Pomiar rezystancji
Rys. 11. Schemat podłączenia omomierza [5].
W celu pomiaru rezystancji omomierz musi zostać podłączony równolegle. Odbiornik, na
którym wykonywany jest pomiar, nie mo\
e być podłączony do z
ródła napięcia, poniewa\

miernik ustala wartość rezystancji za pomocą własnego napięcia pomiarowego. Napięcie
zasilajÄ…ce mo\
e spowodować zafałszowanie wyniku pomiaru lub uszkodzenie miernika.
Nale\
y uwa\
ać, aby pomiary były wykonywane tylko na samym odbiorniku (ew.
odłączyć moduł). W innym wypadku odbiorniki podłączone równolegle mogą wpłynąć na
wynik pomiaru.
W zale\
ności od oczekiwanej wartości rezystancji nale\
y wybrać odpowiedni zakres
pomiarowy. Jeśli nie wiadomo jakiej wartości mo\
na oczekiwać, nale\
y wybrać wysoki
zakres pomiarowy (a następnie go zmniejszać. Nale\
y postępować w ten sposób, a\
do
uzyskania dokładniejszego wskazania.
Wejście  COM trzeba połączyć za pomocą czarnego przewodu pomiarowego ze
złączem rezystora, który w obwodzie elektrycznym jest połączony z potencjałem ujemnym
(masa). Wejście  Volt/Ohm nale\
y połączyć za pomocą czerwonego przewodu
pomiarowego ze złączem rezystora z potencjałem dodatnim (plus). Pomiar rezystancji na
elementach półprzewodnikowych nie ma sensu, wyniki bardzo się ró\
niÄ…. Nale\
y unikać
stosowania zakresu pomiarowego powy\
ej 2 omów, poniewa\
wyniki pomiarów mogą być
błędne.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
18
Rys. 12. ZÅ‚Ä…cza pomiarowe miernika: 1, 2) nieu\
ywany, 3) czarny przewód pomiarowy, 4) czerwony przewód
pomiarowy [5].
Pomiar prÄ…du
W celu pomiaru natÄ™\
enia prÄ…du amperomierz nale\
y połączyć szeregowo z odbiornikiem,
aby przez amperomierz przepływał prąd.
Rys. 13. Schemat podłączenia omomierza [5].
Nale\
y wybrać zakres pomiarowy w zale\
ności od oczekiwanego natę\
enia prÄ…du,
a przewód pomiarowy musi zostać podłączony do złącza pomiarowego prądu do 2A lub do
20 A.
Jeśli wartość pomiaru przekroczy wartość maksymalną, mo\
e dojść do uszkodzenia
urządzenia pomiarowego. Maksymalna wartość prądu, która mo\
e zostać zmierzona oraz
zabezpieczanie bezpiecznikiem zale\
y od modelu i producenta urzÄ…dzenia pomiarowego. Aby
wynik pomiaru nie został niedopuszczalnie zafałszowany z powodu dołączenia urządzenia
pomiarowego, rezystancja wewnętrzna amperomierza jest bardzo mała. Obwód elektryczny
powinien zostać uaktywniony dopiero po podłączeniu miernika.
Po ka\
dym pomiarze prÄ…du nale\
y odłączyć przewody pomiarowe od miernika
uniwersalnego, aby przy następującym po tym pomiarze nie uszkodzić miernika
uniwersalnego.
Rys. 14. Złącza pomiarowe miernika: 1) czerwony przewód pomiarowy, jeśli I < 20A (w zale\
ności od
urządzenia pomiarowego), 2) czerwony przewód pomiarowy, jeśli I < 2A (w zale\
ności od urządzenia
pomiarowego), 3) czarny przewód pomiarowy, 4) nieu\
ywany [5].
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
19
Pomiar napięcia
Woltomierz jest podłączany równolegle. W celu pomiaru napięcia elektrycznego
woltomierz musi zostać podłączony do styków odbiornika prądu, poniewa\
napięcie mo\
e
powstać tylko pomiędzy dwoma punktami o ró\
nym Å‚adunku elektrycznym.
Rys. 15. Schemat podłączenia miernika napięcia [5].
Aby zmierzyć spadek napięcia na odbiorniku, obwód elektryczny musi być zamknięty.
Jeśli mierzone napięcie pulsuje wskazywana jest średnia pomiaru. Napięcia przemienne są
mierzone zakresem pomiarowym ACV a napięcia stałe zakresem pomiarowym DCV.
Najczęstszymi pomiarami w pojez
dzie są pomiary napięcia stałego. Nale\
y wybrać
odpowiedni zakres pomiarowy. Wejście  COM nale\
y połączyć za pomocą czarnego
przewodu pomiarowego z potencjałem ujemnym (masa).
Wejście  Volt/Ohm nale\
y połączyć za pomocą czerwonego przewodu pomiarowego
z potencjałem dodatnim (plus).
Woltomierz musi być przyło\
ony do tego samego z
ródła napięcia co odbiornik prądu.
Z tego względu rezystancja wewnętrzna woltomierza jest bardzo du\
a.
Rys. 16. ZÅ‚Ä…cza pomiarowe miernika: 1, 2) nieu\
ywany, 3) czarny przewód pomiarowy, 4) czerwony przewód
pomiarowy [5].
Rezystancja wewnętrzna urządzenia pomiarowego
Poniewa\
urządzenia pomiarowe/ miernik uniwersalny muszą zostać podłączone
bezpośrednio do układu połączeń, w obwodzie elektrycznym zmieniają się warunki.
Aby wynik pomiaru nie został niedopuszczalnie zafałszowany z powodu dołączenia
urządzenia pomiarowego, rezystancja wewnętrzna amperomierza musi być utrzymywana na
bardzo niskim poziomie (środki konstrukcyjne).
Inaczej wygląda to w przypadku pomiarów napięcia elektrycznego. Woltomierz musi być
przyło\
ony do tego samego z
ródła napięcia, co odbiornik prądu. Z tego względu rezystancja
wewnętrzna woltomierza musi być bardzo du\
a.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
20
Ogólne zasady posługiwania się miernikami
- Do ka\
dego pomiaru u\
ywać odpowiedniego miernika. Na podstawie naniesionych na
skali oznaczeń i symboli ustalić, do jakich pomiarów przyrząd jest przeznaczony. I tak
np. za pomocÄ… miernika cyfrowego nie mo\
na zmierzyć prądu w rozruszniku.
- Unikać obijania i potrząsania przyrządem.
- Przed podłączeniem miernika ustawić przełącznik na \
Ä…dany rodzaj pomiaru (natÄ™\
enie,
napięcie lub rezystancje).
- Je\
eli nie znamy wartości wielkości mierzonej, nale\
y ustawić przyrząd na największy
zakres pomiarowy, odczytać wartość i dopiero potem wybrać odpowiednio ni\
szy zakres.
- W celu uzyskania odpowiedniej dokładności pomiaru nale\
y u\
ywać mo\
liwie
najni\
szego zakresu, w którym jeszcze mieści się wartość pomiaru.
- Przewody najpierw podłączyć do miernika, a dopiero potem do mierzonego elementu.
- Podczas pomiaru prądu stałego zwracać uwagę na odpowiednią biegunowość. Biegun
ujemny zawsze podłączać do gniazda COM.
- W miernikach analogowych przestrzegać prawidłowego poło\
enia przyrzÄ…du.
- Podczas pomiaru rezystancji mierzony element nie mo\
e znajdować się pod napięciem,
dlatego przed pomiarem nale\
y go odłączyć od prądu.
- Przed odło\
eniem miernika na miejsce ustawić przełącznik na największy zakres
pomiarowy prÄ…du przemiennego.
Wskazania miernika uniwersalnego
Rys. 17. Wskazania miernika podczas pomiaru: 1) urządzenie podłączone nieprawidłowo, znak minus oznacza
odwrócenie biegunowości końcówek pomiarowych, 2) ustawienie zbyt wysokiego zakresu, pomiar nie
dokładny, 3) zakres pomiarowy zbyt niski, 1. bez zer lub wartość rezystancji nieskończenie wielka,
4) poprawnie ustawiony zakres pomiarowy, 5) wartość pomiarowa ew. znacznie mniejsza ni\
zakres
pomiarowy lub pomiar zerowej rezystancji [5].
W mierniku uniwersalnym z automatycznym wyborem zakresu pomiarowego trzeba
wybrać jedynie mierzoną wielkość.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
21
4.2.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Jakie znasz rodzaje mierników uniwersalnych?
2. Jak podłączamy miernik przy pomiarze rezystancji?
3. Jak podłączamy miernik przy pomiarze napięcia?
4. Jak podłączamy miernik przy pomiarze prądu?
5. Jakie są kolory przewodów pomiarowych mierników?
6. Jak nale\
y ustawić zakres pomiarowy, aby wynik był czytelny i dokładny?
7. Jaki kolor ma przewód podłączany do portu COM?
4.2.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Naszkicuj sposób podłączenia miernika podczas pomiaru rezystancji.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
2) zaplanować rozmieszczenie elementów na rysunku (akumulator, wyłącznik, \
arówka,
miernik),
3) wykonać szkic,
4) zaprezentować wykonane ćwiczenie.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
 materiały do szkicowania,
 literatura zgodna z punktem 6 poradnika dla ucznia,
 poradnik dla ucznia.
Ćwiczenie 2
Określ, który z przedstawionych rysunków obrazuje przerwę w obwodzie elektrycznym
podczas pomiaru rezystancji.
Rysunek do ćwiczenia 2 [5].
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
22
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
2) dokonać analizy rysunku,
3) zaprezentować wynik analizy.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
 literatura zgodna z punktem 6 poradnika dla ucznia,
 poradnik dla ucznia
Ćwiczenie 3
Naszkicuj na rysunku przedstawiającym obwód przygotowany do pomiaru prądu, sposób
podłączenia woltomierza.
Rysunek do ćwiczenia 3 [5].
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
2) dokonać analizy rysunku,
3) zaplanować podłączenie końcówek pomiarowych,
4) zaprezentować wykonane ćwiczenie.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
 literatura zgodna z punktem 6 poradnika dla ucznia,
 poradnik dla ucznia.
Ćwiczenie 4
Wska\
, które złącza miernika wykorzystujemy podczas pomiaru prądu o natę\
eniu 12A.
Rysunek do ćwiczenia 4 [5]
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
23
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
2) dokonać analizy rysunku,
3) zaplanować podłączenie końcówek pomiarowych,
4) zaprezentować wykonane ćwiczenie.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
 literatura zgodna z punktem 6 poradnika dla ucznia,
 poradnik dla ucznia.
Ćwiczenie 5
Określ, które złącza miernika wykorzystujemy podczas pomiaru rezystancji.
Rysunek do ćwiczenia 5 [5]
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
2) dokonać analizy rysunku,
3) zaplanować podłączenie końcówek pomiarowych,
4) zaprezentować wykonane ćwiczenie.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
 literatura zgodna z punktem 6 poradnika dla ucznia,
 poradnik dla ucznia.
4.2.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) podłączyć miernik do pomiaru napięcia?
2) podłączyć miernik do pomiaru natę\
enia?
3) podłączyć miernik do pomiaru rezystancji?
4) określić sposób podłączenia przewodów do miernika?
5) ustawić prawidłowy zakres pomiarowy miernika?
6) wyjaśnić pojęcie rezystancji wewnętrznej miernika?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
24
4.3. Podstawowe elementy elektroniczne w pojazdach
samochodowych
4.3.1. Materiał nauczania
Dioda
Dioda jest elementem elektronicznym wyposa\
onym w dwie elektrody  anodÄ™ i katodÄ™.
Cechą charakterystyczną jest wyłącznie jednokierunkowy przepływ prądu od anody do
katody. W praktyce, w zale\
ności od sposobu wykonania, występuje większa lub mniejsza
ró\
nica w oporności przy przewodzeniu prądu w kierunku od anody do katody (mała
oporność), a kierunkiem od katody do anody (du\
a oporność).
Rys. 18. Dioda Zenera [6]. Rys. 19. Dioda tunelowa [6].
Tranzystor
Tranzystor - trójkońcówkowy półprzewodnikowy element elektroniczny, posiadający
zdolność wzmacniania sygnału elektrycznego. Według oficjalnej dokumentacji
z Laboratorium Bella nazwa urządzenia wywodzi się od słów transkonduktancja
(transconductance) i warystor (varistor), jako \
e  element logicznie nale\
y do rodziny
warystorów i posiada transkonduktancję typową dla elementu z współczynnikiem
wzmocnienia co czyni taką nazwę opisową . Wyró\
nia się dwie główne grupy tranzystorów,
ró\
niące się zasadniczo zasadą działania.
Tranzystory bipolarne, w których prąd wyjściowy jest funkcją prądu wejściowego
(sterowanie prÄ…dowe).
Tranzystory unipolarne (tranzystory polowe), w których prąd wyjściowy jest funkcją
napięcia (sterowanie napięciowe).Tranzystor ze względu na swoje właściwości wzmacniające
znajduje bardzo szerokie zastosowanie. Jest oczywiście wykorzystywany do budowy
wzmacniaczy ró\
nego rodzaju: ró\
nicowych, operacyjnych, mocy (akustycznych),
selektywnych, pasmowych. Jest kluczowym elementem w konstrukcji wielu układów
elektronicznych, takich jak z
ródła prądowe, lustra prądowe, stabilizatory, przesuwniki
napięcia, klucze elektroniczne, przerzutniki, czy generatory.
Rys. 20. Tranzystor n p n; E  emiter, B  baza, Rys. 21. Tranzystor p n p; E  emiter, B  baza,
C  kolektor [6]. C kolektor [6].
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
25
Kondensator to element elektryczny (elektroniczny) zbudowany z dwóch przewodników
(okładzin) rozdzielonych dielektrykiem. Doprowadzenie napięcia do okładzin kondensatora
powoduje zgromadzenie siÄ™ na nich Å‚adunku elektrycznego. Je\
eli kondensator jako całość nie
jest naelektryzowany, to cały ładunek zgromadzony na jego okładkach jest jednakowy, ale
przeciwnego znaku. Kondensator charakteryzuje pojemność określająca zdolność
kondensatora do gromadzenia Å‚adunku:
Rys. 22. Symbol kondensatora [6].
Cewka składa się z pewnej liczby zwojów drutu lub innego przewodnika nawiniętych np.
jeden obok drugiego na powierzchni walca (cewka cylindryczna), na powierzchni pierścienia
(cewka toroidalna) lub na płaszczyz
nie (cewka spiralna lub płaska). Wewnątrz zwojów mo\
e
znajdować się dodatkowo rdzeń z materiału diamagnetycznego lub ferromagnetycznego -
wówczas cewka nosi nazwę solenoidu.
Rys. 23. Symbol cewki [6].
Układ scalony
Układ scalony (ang. integrated circuit, chip, potocznie kość)  zminiaturyzowany układ
elektroniczny zawierający w swym wnętrzu od kilku do setek milionów podstawowych
elementów elektronicznych, takich jak tranzystory, diody, rezystory, kondensatory.
Zwykle zamknięty w hermetycznej obudowie  szklanej, metalowej, ceramicznej lub
wykonanej z tworzywa sztucznego. Ze względu na sposób wykonania układy scalone dzieli
się na główne grupy:
- monolityczne, w których wszystkie elementy, zarówno elementy czynne jak i bierne,
wykonane są w monokrystalicznej strukturze półprzewodnika,
- hybrydowe  na płytki wykonane z izolatora nanoszone są warstwy przewodnika oraz
materiału rezystywnego, które następnie są wytrawiane, tworząc układ połączeń
elektrycznych oraz rezystory.
Do tak utworzonych połączeń dołącza się indywidualne, miniaturowe elementy
elektroniczne (w tym układy monolityczne).
Ze względu na grubość warstw rozró\
nia się układy:
- cienkowarstwowe (warstwy ok. 2 mikrometrów),
- grubowarstwowe (warstwy od 5 do 50 mikrometrów).
Układy cyfrowe to rodzaj układów elektronicznych, w których sygnały napięciowe
przyjmują tylko określoną liczbę poziomów, którym przypisywane są wartości liczbowe.
Najczęściej (choć nie zawsze) liczba poziomów napięć jest równa dwa, a poziomom
przypisywane są cyfry 0 i 1, wówczas układy cyfrowe realizują operacje zgodnie z algebrą
Boola i z tego powodu nazywane sÄ… te\
układami logicznymi. Obecnie układy cyfrowe
budowane sÄ… w oparciu o bramki logiczne realizujÄ…ce elementarne operacje znane z algebry
Boola: iloczyn logiczny (AND, NAND), sumę logiczną (OR, NOR), negację NOT, ró\
nicÄ™
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
26
symetryczną (XOR) itp. Ze względu na stopień skomplikowania współczesnych układów
wykonuje się je w postaci układów scalonych.
Zalety układów cyfrowych:
- Mo\
liwość bezstratnego kodowania i przesyłania informacji  jest to coś, czego
w układach analogowych operujących na nieskończonej liczbie poziomów napięć nie
sposób zrealizować.
- Zapis i przechowywanie informacji cyfrowej jest prostszy.
- Mniejsza wra\
liwość na zakłócenia elektryczne.
- Mo\
liwość tworzenia układów programowalnych, których działanie określa program
komputerowy (patrz: mikroprocesor, koprocesor).
Wady układów cyfrowych:
- Są skomplikowane zarówno na poziomie elektrycznym, jak i logicznym i obecnie ich
projektowanie wspomagają komputery (patrz: język opisu sprzętu).
- Chocia\
są bardziej odporne na zakłócenia, to wykrywanie przekłamań stanów
logicznych, np. pojawienie siÄ™ liczby 0 zamiast spodziewanej 1, wymaga dodatkowych
zabezpieczeń (patrz: kod korekcyjny) i te\
nie zawsze jest mo\
liwe wykrycie błędu.
Jeszcze większy problem stanowi ewentualne odtworzenie oryginalnej informacji.
Ferromagnetyk
W fizyce ferromagnetyk to ciało, które wykazuje własności ferromagnetyczne. Do
ferromagnetyków nale\
Ä… m.in. \
elazo, kobalt, nikiel i niektóre stopy oraz metale przejściowe
z grupy \
elaza i metale ziem rzadkich. Ferromagnetyki posiadają właściwości magnetyczne
poni\
ej temperatury Curie. Ferromagnetyki mają specyficzną budowę wewnętrzną, która
tłumaczy ich właściwości magnetyczne. Znajdują się w nich obszary stałego
namagnesowania, tzw. domeny magnetyczne. Są to obszary, które wytwarzają wokół siebie
pole magnetyczne, jak małe magnesy.
Ferromagnetyki dzieli się na twarde, miękkie i półtwarde. Ferromagnetyki twarde
zachowują stan namagnesowania pomimo zmian zewnętrznego pola magnetycznego.
Ferromagnetyki miękkie tracą zewnętrzne namagnesowanie po usunięciu pola
magnetycznego zachowujÄ…c jedynie namagnesowanie resztkowe znacznie mniejsze od
maksymalnego.
Ferromagnetyki twarde stosuje się do wyrobu magnesów trwałych. Ferromagnetyki
miękkie do budowy magnetowodów i rdzeni magnetycznych silników elektrycznych,
transformatorów itp. w celu kształtowania pola magnetycznego. Ferromagnetyki półtwarde
wykazują własności pośrednie i u\
ywane sÄ… np. do zapisu danych cyfrowych na dyskach lub
kartach magnetycznych.
Diamagnetyki
Diamagnetyki substancje, w których dominującą właściwością magnetyczną jest
diamagnetyzm; diamagnetyki cechuje bardzo słaba przenikalność magnetyczna, mniejsza ni\

pró\
ni, dla większości diamagnetyków niezale\
na od natÄ™\
enia zewnętrznego pola
magnetycznego. Do diamagnetyków zalicza się wszystkie gazy szlachetne oraz prawie
wszystkie związki organiczne, niektóre metale (np. bizmut, cynk, złoto, srebro, miedz
),
a tak\
e grafit oraz gaz elektronowy w metalach; niektóre ciała nie będące w normalnych
warunkach diamagnetykami mogą przy zdecydowanej zmianie warunków wykazywać
właściwości diamagnetyków.
Izolator elektryczny - materiał, który nie przewodzi prądu elektrycznego (np. dielektryk).
Izolatorami są np.: szkło, porcelana, specjalna guma, pewne rodzaje plastików, suche drewno,
olej transformatorowy, suche powietrze, pró\
nia. CiekawostkÄ… jest, \
e czysta chemicznie, tzn.
wolna od soli mineralnych i bakterii woda te\
jest dobrym izolatorem. Mianem izolatory
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
27
elektryczne określa się materiały lub wyroby z nich wykonane, w których występuje niska
koncentracja nośników swobodnych (elektronów lub jonów), tzn. takich, które mogłyby się
swobodnie poruszać w ich wnętrzu lub po ich powierzchni.
Czujniki
Czujniki stosowane w pojazdach mo\
na, w zale\
ności od sposobu działania, podzielić na
następujące grupy:
- piezoelektryczność, jak np.: czujniki pracy stukowej, czujniki pracy stukowej,
- rezystor NTC (ujemny współczynniku temperaturowy), rezystor o ujemnym
współczynniku temperaturowym, np. czujniki temperatury,
- rezystor PTC (dodatni współczynnik temperaturowy) rezystor o dodatnim współczynniku
temperaturowym, np. regulacja temperatury, czujniki temperatury,
- indukcyjność, jak, np. czujniki prędkości obrotowej, czujniki prędkości obrotowej kół,
- czujniki membranowe z rezystorami tensometrycznym, np. czujniki ciśnienia,
- efekt Halla, jak np. czujniki poło\
enia dz
wigni zmiany biegów, czujniki prędkości
obrotowej, czujniki poło\
enia siedzeń, czujniki zaczepu pasa bezpieczeństwa,
- pole magnetyczne, jak np. czujniki kąta skrętu kierownicy, aktywne czujniki prędkości
obrotowej kół,
- pojemność, jak np. czujnik odchylenia pojazdu względem osi, czujnik odchylenia
pojazdu względem osi pionowej, czujniki uderzenia,
- przełączniki, jak np. przełącznik ciśnieniowy, przełącznik zaczepu pasa bezpieczeństwa,
kontaktron - wskaz
nik poziomu,
- rezystancja, jak np. potencjometry, ustalanie napięcia, rozpoznanie obcią\
enia siedzenia,
czujniki poło\
enia pedału przyspiesznika, czujniki kąta poło\
enia,
- promieniowanie podczerwone, jak np. czujniki deszczu na podczerwień, system
zamykania na podczerwień (nadajnik/odbiornik),
- ultradz
więki, jak np.: układ pomocy przy parkowaniu, monitorowaniem wnętrza pojazdu,
- zasada galwanizacji, jak np. sondy lambda,
- fotowoltaika, jak np. czujniki nasłonecznienia(fotodioda/fototranzystor), czujniki światła.
Rezystor NTC (rezystor o ujemnym współczynniku temperaturowym)
Przykład charakterystyki czujnika temperatury NTC
T
Rys. 24. Charakterystyka czujnika NTC; R  rezystancja, T  temperatura [5].
W technologii samochodowej bardzo często stosuje się czujniki temperatury z rezystorem
NTC. Głównym elementem czujników temperatury NTC jest zale\
ny od temperatury,
nieliniowy rezystor pomiarowy w postaci półprzewodnika. Rezystancja NTC charakteryzuje
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
28
siÄ™ tym, \
e zmniejsza się przy wzroście temperatury. Z tęgo względu obowiązuje następująca
zasada:
Im wy\
sza temperatura, tym mniejsza rezystancja!
Rezystor NTC jest równie\
określany jako rezystor o ujemnym współczynniku
temperaturowym. Czujniki temperatury NTC stanowią element połączenia trójpunktowego,
na które zasadniczo działa napięcie odniesienia w wysokości 5 V.
Fotorezystor LDR (Light Dependent Resistor)
Fotorezystor jest równie\
światłoczułym elementem półprzewodnikowym, który zmienia
swojÄ… rezystancjÄ™ w zale\
ności od naświetlenia. Fotorezystory są wytwarzane z siarczku
kadmu i bez oświetlenia mają bardzo mało lub nie mają w ogóle wolnych elektronów.
Rezystancja fotorezystora bez oświetlenia jest bardzo wysoka (około 100 omów). Jeśli
LDR zostanie oświetlony, padające światło powoduje uwolnienie elektronów; LDR
przewodzi prąd elektryczny. Rezystancja oświetlonego fotorezystora zmniejsza się do około
100 omów.
Obowiązują następujące zasada:
Im więcej padającego światła tym mniejsza rezystancja!
Fototranzystor
W przeciwieństwie do konwencjonalnego tranzystora, fototranzystor zamiast bazy
posiada światłoczułą warstwę półprzewodnikową. W technologii czujników jest
wykorzystywany jako światłoczuły przełącznik. Przy nasłonecznieniu przez odcinek
pomiędzy kolektorem a emiterem mo\
e płynąć napięcie.
Czujniki membranowe z rezystorami tensometrycznymi
W technologii samochodowej do pomiaru ciśnienia stosowane są często
mikromechaniczne czujniki membranowe z rezystorami tensometrycznymi. Do wytworzenia
sygnału słu\
y cienka membrana (mechaniczny etap pośredni), na którą z jednej strony działa
mierzone ciśnienie pod wpływem, którego ulega wybrzuszeniu. Membranę mo\
na
dostosować do danego zakresu ciśnienia, w zale\
ności od zastosowania czujnika, pod
względem grubości, średnicy oraz materiału.
W zale\
ności od przyło\
onego ciśnienia membrana czujnika zostaje wygięta w ró\
ny
sposób. Pod wpływem powstałych mechanicznych naprę\
eń cztery rezystory tensometryczne
na membranie zmieniajÄ… swojÄ… rezystancjÄ™ elektrycznÄ…. Cztery rezystory tensometryczne sÄ…
umieszczone na membranie w taki sposób, \
e rezystancja pomiarowa dwóch z nich wzrasta
a dwóch pozostałych maleje. Rezystory tensometryczne są umieszczone w układzie
mostkowym Wheatstone'a. Zmiana w rezystorach powoduje równie\
zmianÄ™ stosunku
elektrycznych napięć na rezystorach pomiarowych. Tym samym zmienia się napięcie
pomiarowe  UM i słu\
y ono do określenia nacisku na membranę.
Efekt piezoelektryczny
Technologia piezoelektryczna znajduje zastosowanie w optyce, technice konstrukcji
precyzyjnych, medycynie i biologii, przedmiotach osobistego u\
ytku (np. głośnikach
wysokotonowych w kolumnach głośnikowych, budzikach kwarcowych, itp.), w budowie
maszyn i przemyśle samochodowym
Jako przykład zastosowania tej technologii w przemyśle samochodowym mo\
na
wymienić między innymi czujniki pracy stukowej, czujniki ciśnienia, czujniki
ultradz
więkowe oraz czujniki przyspieszenia oraz siłowniki do otwierania wtryskiwaczy. Tak
zwany efekt piezoelektryczny został odkryty w roku 1880 przez braci Pierr'a i Jacques'a Curie
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
29
w naturalnych kryształach. Słowo Piezo pochodzi z greckiego od słowa Piezein, które
oznacza naciskać. Efekt piezoelektryczny mo\
na najłatwiej przedstawić na przykładzie
kryształu kwarcowego, na który wywierany jest nacisk. Kryształ kwarcowy jest w stanie
spoczynkowym neutralny elektrycznie na zewnątrz, tzn. atomy naładowane dodatnie
i ujemnie (jony) są w równowadze (A1). Jeśli od zewnątrz zostanie na kryształ wywarty
nacisk, sieć przestrzenna kryształu odkształca się. Dochodzi do przesunięcia jonów. Prowadzi
to do powstania napięcia elektrycznego (A2 i A3).
Jeśli natomiast przyło\
one zostanie napięcie elektryczne, powoduje to odkształcenie
kryształu i generowanie siły (B).
Bezpośredni efekt piezoelektryczny jest wykorzystywany głównie w czujnikach. Bardzo
sztywny materiał piezoceramiczny zastosowany w czujnikach zmienia działającą na niego,
ściskającą siłę w sygnał elektryczny. Poprzez dielektryczne przesunięcie (dielektryk=
nieprzewodnik elektryczny) powstajÄ… Å‚adunki powierzchniowe i wytwarza siÄ™ pole
elektryczne.
Pole to mo\
na wychwycić za pomocą elektrod jako (dające się zmierzyć) napięcie
elektryczne.
Wniosek: W czujnikach, poprzez siłę działającą na ciało piezoelektryczne, energia
mechaniczna przekształca się w energię elektryczną.
Wykorzystanie efektu piezoelektrycznego w praktyce
Rys. 25. Efekt piezoelektryczny w układzie wtryskowym silnika: A) bezpośredni efekt piezoelektryczny
(czujniki), B) pośredni efekt piezoelektryczny (siłowniki);
1) ciało stałe w stanie spoczynkowym, 2) siła działająca na ciało stałe (nacisk), 3) siła działająca na
ciało stałe (rozciąganie), 4) mechaniczne odkształcenie ciała stałego, 5) napięcie elastyczne,
6) generowana siła [5].
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
30
4.3.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Co oznacza skrót NTC?
2. Jakie znasz rodzaje czujników elektrycznych?
3. Co to jest dioda?
4. Co to jest tranzystor?
5. Co to jest efekt piezoelektryczny?
4.3.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Określ, jaki typ czujnika przedstawia poni\
szy rysunek.
T
Rysunek do ćwiczenia 1 [5]
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
2) dokonać analizy rysunku,
3) zaprezentować wykonane ćwiczenie.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
 literatura zgodna z punktem 6 poradnika dla ucznia,
 poradnik dla ucznia.
Ćwiczenie 2
Naszkicuj wykres czujnika temperatury PTC (pozytywny współczynnik temperaturowy).
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
2) naszkicować rysunek,
3) dokonać analizy rysunku,
4) zaprezentować wykonane ćwiczenie.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
31
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
 literatura zgodna z punktem 6 poradnika dla ucznia,
 poradnik dla ucznia.
Ćwiczenie 3
Uzupełnij tabelę podając przykłady czujników wykorzystujących ró\
ne zjawiska
fizyczne.
Sposób działania Nazwa czujnika
Efekt Halla
Pole magnetyczne
Rezystancja
Promieniowanie podczerwone
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
2) uzupełnić wpisy w tabeli,
3) zaprezentować wykonane ćwiczenie.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
 literatura zgodna z punktem 6 poradnika dla ucznia,
 poradnik dla ucznia.
Ćwiczenie 4
Naszkicuj symbol diody i oznacz biegunowość wyjść.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
2) naszkicować symbol diody,
3) oznaczyć biegunowość wyjść,
4) zaprezentować wykonane ćwiczenie.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
 literatura zgodna z punktem 6 poradnika dla ucznia,
 poradnik dla ucznia.
Ćwiczenie 5
Naszkicuj symbol tranzystora p-n-p i oznacz jego końcówki.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
2) naszkicować symbol tranzystora,
3) oznaczyć jego końcówki,
4) zaprezentować wykonane ćwiczenie.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
32
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
- literatura wskazana przez nauczyciela,
-
-
-
- poradnik dla ucznia.
-
-
-
4.3.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) zidentyfikować czujniki stosowane w pojazdach samochodowych?
2) opisać zasadę działania czujnika NTC ?
3) opisać efekt piezoelektryczny?
4) opisać budowę diody?
5) opisać budowę tranzystora?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
33
4.4. Schematy instalacji elektrycznej
4.4.1. Materiał nauczania
Schematy ideowe
Schematy ideowe zawierają na jednej stronie schemat instalacji elektrycznej całego
układu. Przykładowy schemat przedstawia oświetlenie zewnętrzne w pojez
dzie. W przypadku
bardziej zło\
onych systemów mo\
e to powodować problemy z powodu du\
ej ilości
informacji, poniewa\
wiele przewodów będzie się krzy\
owało ze sobą. W takim formacie
przedstawione elementy i ich wewnętrzny układ połączeń muszą być bardzo małe.
Rys. 26. Schemat ideowy: 1) przełącznik wielofunkcyjny światło, kierunkowskazy, 2) stacyjka zapłonowa,
3) przekaz
nik stacyjki zapłonowej, 4) przekaz
nik świateł mijania, 5) przekaz
nik światła drogowego,
6) mostek świateł dziennych, 7) LH (lewa) lampa pozycyjna tylna, 8) światło tablicy rejestracyjnej,
9) RH (prawa) lampa pozycyjna tylna, 10) lampka kontrolna świateł drogowych, 11) połączenie
rozłączalne (C), 12) przełącznik świateł STOP, 13) centralna skrzynka połączeniowa, 14) punkt masy
(G), 15) złącze lutowane (S), 16) lewy reflektor, 17) prawy reflektor [5].
Schemat obwodowy
Schematy obwodowe to najnowocześniejszy i najbardziej przejrzysty sposób
przedstawiania zło\
onych obwodów. Schematy obwodowe są stosowane coraz częściej wraz
ze wzrostem znaczenia elektryki i elektroniki pojazdów. Dotyczą one danego systemu
i przedstawiają tylko te elementy i połączenia, które są wa\
ne dla tego systemu. Dzięki temu
systemy mo\
na przedstawić w sposób bardziej kompaktowy i przejrzysty.
Zasada schematu obwodowego: na górze  plus , na dole  minus , tzn. przepływ prądu
jest przedstawiony w ten sposób, \
e mo\
na go prześledzić od góry do dołu.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
34
Rys. 27. Schemat obwodowy: 1) skrzynka przyłączowa akumulatora, 2) przełącznik świateł (2  włączone światła
mijania), 3) centralna skrzynka połączeniowa, 4) przekaz
nik świateł mijania, 5) prawy reflektor, 6) lewy
reflektor, 7) połączenie rozłączalne (C), 8) złącze lutowane (S), 9) punkt masy (G) [5].
Z powodu du\
ej liczby obwodów elektrycznych w samochodzie (świateł hamowania,
świateł drogowych, oświetlenia kabiny itp.) nie ma sposobu pokazywania ich poszczególnych
elementów za pomocą rysunków. Konieczne jest u\
ywanie w tym celu odpowiednich symboli
graficznych. Omówmy dla przykładu przepływ prądu od akumulatora, poprzez włącznik
świateł hamowania do \
arówek świateł hamowania i popatrzmy, jak taki obwód mo\
na
narysować za pomocą symboli (rys. 28).
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
35
Rys. 28. Przepływ prądu w obwodzie świateł hamowania i schemat ideowy tego obwodu [1, s. 25].
1) Zamiast rysunku akumulatora u\
ywamy odpowiedniego symbolu.
2) Od akumulatora przewody biegną w kierunku włącznika świateł hamowania. Zestyk ten
pokazano symbolicznie w poło\
eniu rozłączonym.
3) Dalej przewód rozdziela się do obu świateł hamowania, które przedstawiono za pomocą
symbolu \
arówek.
4) Symbol masy na dole schematu oznacza, \
e tutaj znajdują się podłączenia akumulatora
i obu \
arówek do masy, czyli nadwozia samochodu. Podłączenia te zamykają obwód. Nie
ma osobnego przewodu powrotnego do akumulatora. Obwód elektryczny zamyka się
poprzez nadwozie i taśmę miedzianą, która łączy nadwozie z drugim biegunem
akumulatora.
Tabela 2. Wa\
ne symbole graficzne stosowane w schematach instalacji elektrycznej [1, s. 23].
Zestyk, po jego zwolnieniu powraca
Przewód elektryczny, drut
wyjściowy stan obwodu (przycisk)
Skrzy\
owanie dwóch przewodów Zestyk, strzałka pokazuje, \
e zestyk
na schemacie, nie połączonych narysowano w poło\
eniu po jego
elektrycznie u\
yciu
Połączenie elektryczne dwóch Zestyk przełączny, zestyk zmienia
przewodów (np. skrócone poło\
enie pomiędzy dwoma
zlutowane albo zaciśnięte) stykami
Połączenie wtykowe z wtykiem Przyłącze masy. np. masa
(na dole) i gniazdem (na górze) w samochodzie
Bateria lub akumulator, dłu\
sza
kreska oznacza biegun dodatni śarówka
krótsza ujemny
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
36
Przetwornik (napięcia)
zamieniający napięcie przemienne Miernik, woltomierz
w napięcie stałe
Bezpiecznik Miernik, amperomierz
Zestyk zwierny, po jego
uruchomieniu obwód elektryczny Miernik, omomierz
zostaje zamknięty (zwiernik)
Zestyk rozwierny, po jego Silnik prądu stałego, np.
uruchomieniu obwód elektryczny wycieraczek szyb lub dmuchawy
zostaje przerwany (rozwiernik) w samochodzie
Zestyk, po jego uruchomieniu
zachowany zostaje nowy stan Sygnał dz
więkowy
obwodu (zatrzask)
Transformator z \
elaznym
Rezystor
rdzeniem, np. cewka zapłonowa
Potencjometr Przekaz
nik, ogólnie
Fotorezystor, jego rezystancja
zmienia siÄ™ w zale\
ności od Dioda
natÄ™\
enia światła
Rezystor zale\
ny od temperatury
(PTC). jego rezystancja zwiększa Dioda Zenera
siÄ™ ze wzrostem temperatury
Rezystor zale\
ny od temperatury
(NTC), jego rezystancja zmniejsza Dioda świecąca (LED)
siÄ™ ze wzrostem temperatury
Fotodioda, przepływający prąd
Rezystor o rezystancji zale\
nej od
zmienia siÄ™ zale\
nie od natÄ™\
enia
wartości pola magnetycznego
światła
Fotoelement, ogniwo
Kondensator fotoelektryczne, pod wpływem
światła powstaje napięcie
Tranzystor, przyrzÄ…d
Kondensator elektrolityczny
półprzewodnikowy, wzmacnia lub
z pokazaniem polaryzacji
przełącza sygnały elektryczne
Cewka z \
elaznym rdzeniem Tranzystor fotoelektryczny, rosnÄ…ce
(cewka elektromagnesu) np. natÄ™\
enie światła powoduje wzrost
czujnik indukcyjny napięcia
Budowa i zasady korzystania z obwodowego schematu instalacji elektrycznej
Schemat instalacji elektrycznej składa się z katalogów, podkatalogów i rozdziałów.
Czytelne rozmieszczenie poszczególnych elementów układów elektrycznych umo\
liwia
szybkie zidentyfikowanie i lokalizację poszczególnych części składowych.
Poni\
ej przedstawiono algorytm poszukiwania i identyfikacji elementów składowych
układu sterowania pracą silnika. Korzystając ze standardowego spisu treści znajdujemy
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
37
interesujÄ…cy nas fragment schematu z podanym numerem podkatalogu np. Elektroniczne
sterowanie pracÄ… silnika 303-14B (rys. 29).
Krok 1
W katalogu oznaczonym symbolem 303-14B znajdziemy schemat układu wtryskowego
silnika rozbity na kilkanaście podkatalogów, tutaj znajdziemy interesujący nas fragment
z wtyczkÄ… nadajnika immobilajzera oznaczonÄ… symbolem C1945 (rys. 29).
Rys. 29. Schemat układu wtrysku paliwa  fragment z elementami układu immobilajzera [4].
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
38
Krok 2
Je\
eli interesuje nas dokładny wygląd i wyprowadzenia przewodów z poszukiwanej
wtyczki musimy przenieść się do katalogu oznaczonego 700 007, gdzie znajdują się rysunki
wszystkich wtyczek wraz z dokładnym opisem (rys. 30)
Rys. 30. Rysunek wtyczek z opisem [5].
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
39
Krok 3
W katalogu 700-005 znajdziemy wykaz konektorów w tym tak\
e nasz o numerze C1945,
wraz ze współrzędnymi oraz numerem podkatalogu (rys. 31), gdzie w sposób graficzny
pokazano poło\
enie szukanej wtyczki (rys. 31).
Konektory Poło\
enie Stron /współrzędne
C1945 na kolumnie kierownicy, góra 30 - F 4
Rys. 31. Rozmieszczenie konektorów (fragment) [4].
W ten prosty sposób mo\
na bardzo szybko i bezbłędnie zlokalizować ka\
dy element
instalacji.
Oznaczenia kolorów przewodów na schematach instalacji elektrycznej:
BK  czarny BN  brÄ…zowy BU  niebieski
GN  zielony GY  szary LG  jasnozielony
NA  bezbarwny OG  pomarańczowy PK  ró\
owy
RD  czerwony SR  srebrny VT  fioletowy
WH  biały YE  \
ółty
Je\
eli przewód elektryczny jest dwukolorowy wówczas oznaczenia wyglądają
następująca np.:
YE/BK  \
ółto-czarny,
VT/LG  fioletowo-jasnozielony.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
40
4.4.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Jakie znasz rodzaje schematów elektrycznych?
2. Jak zbudowany jest schemat ideowy?
3. Jak zbudowany jest schemat obwodowy?
4. Jakie symbole wykorzystywane sÄ… na schematach elektrycznych?
5. Jakie sÄ… zasady oznaczania wtyczek w wiÄ…zkach instalacji elektrycznej?
6. W jaki sposób na podstawie schematu instalacji lokalizować poło\
enie wtyczki
w samochodzie?
7. Jakie są oznaczenia kolorów przewodów elektrycznych?
4.4.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Opisz symbole zamieszczone w tabeli.
Symbol Opis
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
2) uzupełnić tabelę,
3) zaprezentować wyniki ćwiczenia.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
 literatura zgodna z punktem 6 poradnika dla ucznia,
 poradnik dla ucznia.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
41
Ćwiczenie 2
Uzupełnij tabelkę wpisują nazwy kolorów przewodów.
Oznaczenie koloru Pełna nazwa koloru
przewodu
BK/RD
RD
VT/WH
OG
GY/BK
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
2) uzupełnić tabelę,
3) zaprezentować wyniki ćwiczenia.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
 literatura zgodna z punktem 6 poradnika dla ucznia,
 poradnik dla ucznia.
Ćwiczenie 3
Narysuj schemat podłączenia \
arówki do akumulatora korzystając z następujących
symboli elementów: akumulator, wyłącznik, \
arówka, przewód.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
2) narysuj schemat w zeszycie,
3) zaprezentować schemat.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
 literatura zgodna z punktem 6 poradnika dla ucznia,
 poradnik dla ucznia.
Ćwiczenie 4
KorzystajÄ…c z poni\
szego rysunku odszukaj i zapisz numery wtyczek następujących
elementów:
- czujnik temperatury cieczy chłodzącej,
- moduł sterujący pracą silnika PCM,
- czujnik temperatury cieczy ECT,
- przetwornik ciśnienia EPT.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
42
Rysunek do ćwiczenia 4 [4].
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
2) zapisać wyniki w zeszycie,
3) zaprezentować wyniki ćwiczenia.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
 literatura zgodna z punktem 6 poradnika dla ucznia,
 poradnik dla ucznia.
Ćwiczenie 5
Uzupełnij tabelkę rysując odpowiednie symbole elementów schematu elektrycznego.
Nazwa symbolu Rysunek symbolu
potencjometr
\
arówka
silnik elektryczny
bezpiecznik
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
2) uzupełnić tabelę,
3) zaprezentować wyniki ćwiczenia.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
43
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
 materiały rysunkowe,
 literatura zgodna z punktem 6 poradnika dla ucznia,
 poradnik dla ucznia.
4.4.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) zidentyfikować symbole kolorów przewodów elektrycznych?
2) narysować schemat ideowy?
3) wyszukać na schemacie obwodowym poszczególne elementy?
4) zlokalizować poło\
enie wtyczek w samochodzie?
5) zlokalizować poszczególne obwody na podstawie spisu treści?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
44
5. SPRAWDZIAN OSI
GNI
Ć
Instrukcja dla ucznia
1. Przeczytaj uwa\
nie instrukcjÄ™.
2. Podpisz imieniem i nazwiskiem kartÄ™ odpowiedzi.
3. Zapoznaj się z zestawem zadań testowych.
4. Test zawiera 20 zadań dotyczących odwzorowywania elementów maszyn.
Zadania sÄ… wielokrotnego wyboru i tylko jedna odpowiedz
jest prawidłowa.
5. Udzielaj odpowiedzi tylko na załączonej karcie odpowiedzi:
- w pytaniach wielokrotnego wyboru zaznacz prawidłową odpowiedz
X (w przypadku
pomyłki nale\
y błędną odpowiedz
zaznaczyć kółkiem, a następnie ponownie
zakreślić odpowiedz
prawidłową).
6. Pracuj samodzielnie, bo tylko wtedy będziesz miał satysfakcję z wykonanego zadania.
7. Kiedy udzielenie odpowiedzi będzie Ci sprawiało trudność, wtedy odłó\
jego
rozwiązanie na póz
niej i wróć do niego, gdy zostanie Ci wolny czas.
8. Czas trwania testu  45 minut.
9. Maksymalna liczba punktów, jaką mo\
na osiągnąć za poprawne rozwiązanie testu
wynosi 20 pkt.
Celem przeprowadzanego pomiaru dydaktycznego jest sprawdzenie poziomu wiadomości
i umiejętności, jakie zostały ukształtowane w wyniku zorganizowanego procesu kształcenia
w jednostce modułowej Posługiwanie się dokumentacją techniczną. Spróbuj swoich sił.
Pytania nie sÄ… trudne i je\
eli zastanowisz siÄ™, to na pewno udzielisz odpowiedzi.
Powodzenia
ZESTAW ZADAC
TESTOWYCH
1. Moc pobieranÄ… przez odbiornik obliczamy ze wzoru
a) P = I x R.
b) P = U x I.
c) P = U x R.
d) P = C x U.
2. W układzie elektronicznym
a) dioda działa jak wyłącznik elektryczny.
b) dioda pozwala na przepływ prądu tylko w jedną stronę.
c) prąd w połączeniu szeregowym jest ograniczony przez diodę.
d) rezystancja zmienia się wraz z poło\
eniem suwaka nastawnego.
3. Połączenia równoległego odbiorników dotyczy prawo
a) rezystancje ma wartość stałą.
b) prądy w poszczególnych oczkach są takie same jak prąd zasilania.
c) I = I1+I2+I3+.....
d) U = U1+U2+U3+....
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
45
4. Szeregowego połączenia odbiorników dotyczy prawo
a) U = U1+U2+U3+..........
b) w połączeniu szeregowym spadki napięć na odbiornikach są równe co do wartości.
c) suma prądów równa się prądowi zasilania.
d) I = I1+I2+I3+.....
5. PrÄ…d elektryczny to
a) uporządkowany ruch neutronów.
b) uporządkowany ruch elektronów.
c) uporządkowany ruch protonów.
d) ró\
nica potencjałów elektrycznych.
6. Moc \
arówki zasilanej napięciem 12 V, przez którą płynie prąd o natę\
eniu 10 A wynosi
a) 100 W.
b) 150 W.
c) 120 W.
d) 200 W.
7. Jednostką napięcia jest
a) ohm.
b) amper.
c) wolt.
d) hertz.
8. Przelicz jednostki  10 KM to
a) 7,36 kW.
b) 73,6 kW.
c) 736 kW.
d) 0,736 kW.
9. Podczas pomiaru rezystancji omomierz nale\
y podłączyć
a) szeregowo do badanego odbiornika w zamkniętym obwodzie elektrycznym.
b) równolegle do badanego odbiornika w zamkniętym obwodzie elektrycznym.
c) szeregowo do badanego odbiornika w otwartym obwodzie elektrycznym.
d) równolegle do badanego odbiornika w otwartym obwodzie elektrycznym.
10. Podczas pomiaru napięcia woltomierz nale\
y podłączyć
a) szeregowo do badanego odbiornika w zamkniętym obwodzie elektrycznym.
b) równolegle do badanego odbiornika w zamkniętym obwodzie elektrycznym.
c) szeregowo do badanego odbiornika w otwartym obwodzie elektrycznym.
d) równolegle do badanego odbiornika w otwartym obwodzie elektrycznym.
11. Podczas pomiaru natÄ™\
enia prÄ…du amperomierz nale\
y podłączyć
a) szeregowo do badanego odbiornika w zamkniętym obwodzie elektrycznym.
b) równolegle do badanego odbiornika w zamkniętym obwodzie elektrycznym.
c) szeregowo do badanego odbiornika w otwartym obwodzie elektrycznym.
d) równolegle do badanego odbiornika w otwartym obwodzie elektrycznym.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
46
12. Efekt piezoelektryczny wykorzystywany jest w czujnikach
a) temperatury.
b) deszczu.
c) pracy stukowej.
d) pedału gazu.
13. Przewód elektryczny koloru \
ółtego oznaczony jest skrótem
a) RD.
b) BK.
c) VT.
d) YE.
14. Element instalacji elektrycznej, którego symbol przedstawiono na rysunku nazywa się
a) reflektor świateł drogowych.
b) kierunkowskaz.
c) oświetlenie tablicy rejestarcyjnej.
d) lampka oświetlenia schowka
15. Symbol przedstawiający rozdzielacz aparatu zapłonowego to
a) b) c) d)
16. Symbol oznaczający napięcie elektryczne to
a) U.
b) R.
c) P.
d) I .
17. Składniki tworzące wzór na Prawo Ohma
a) napięcie, częstotliwość, moc.
b) natÄ™\
enie, rezystancja, moc.
c) napięcie, natę\
enia, rezystancja.
d) moc, rezystancja, częstotliwość.
18. JednostkÄ… mocy jest
a) wolt.
b) amper.
c) wat.
d) hertz.
19. Hertz (Hz) jest jednostkÄ…
a) mocy.
b) napięcia.
c) częstotliwości.
d) rezystancji.
20. Zakres pomiarowy napięcia stałego oznaczony jest na mierniku skrótem
a) DCV.
b) ACV.
c) OHM.
d) HFE.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
47
KARTA ODPOWIEDZI
ImiÄ™ i nazwisko & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & ..
Analizowanie obwodów elektrycznych
Zakreśl poprawną odpowiedz
.
Nr zadania Odpowiedz
Punktacja
1 a b c d
2 a b c d
3 a b c d
4 a b c d
5 a b c d
6 a b c d
7 a b c d
8 a b c d
9 a b c d
10 a b c d
11 a b c d
12 a b c d
13 a b c d
14 a b c d
15 a b c d
16 a b c d
17 a b c d
18 a b c d
19 a b c d
20 a b c d
Razem:
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
48
6. LITERATURA
1. Herner A.: Elektrotechnika i elektronika w pojazdach samochodowych. WKA
, Warszawa 2003
2. Herner A.: Elektronika w samochodzie. WKA
, Warszawa 2001
3. Ocioszyński J.: Elektrotechnika ogólna i samochodowa. Wydawnictwa Szkolne
i Pedagogiczne, Warszawa 1979
4. SCHEMATY INSTALACJI ELEKTRYCZNEJ dokumentacja serwisowa płyta DVD
5. TECHNISCHE INFORMACION SYSTEM. Dokumentacja płyta DVD
6. www.elektroda.pl
7. www.wikipedia.org/wiki
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
49


Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
Elektronika Analiza obwodów prądu stałego
symulacja obwodów elektrycznych
teoria rozwiązywania obwodów elektrycznych
Analiza obwodów rzędu zerowego
W1 2 Śr Podstawowe prawa obwodów elektry
Badanie obwodów elektrycznych prądu stałego
analizator obwodow ntw7 cz2

więcej podobnych podstron