DZIEJE ŻYDÓW W POLSCE ZABÓR PRUSKI

Zydzi w Polsce/Dzieje Nowo\ytne (zabór pruski) Page 1 of 3
DZIEJE śYDÓW W POLSCE - ZABÓR PRUSKI
Zabór pruski obejmował: Warmię, Pomorze, Wielkopolskę, Mazowsze i Litwę po
- śydzi w Polsce Niemen. Razem 142 tysięcy km2 i 2 miliony 580 tysięcy mieszkańców.
- Średniowiecze (do 1500 r.)
W zaborze pruskim podejmowano równie\ działania zmierzające do produktywizacji
- Nowo\ytność
śydów, poprzez kierowanie ich do pracy na roli i do rzemiosła. Zniesiono większość
(do rozbiorów 1795 r.)
obowiązujących ich ograniczeń, ułatwiono zamieszkiwanie w miastach i otoczono
- zabór pruski (do 1918 r.)
specjalną opieką osiedlającą się ludność \ydowską napływającą z Prus. Dekret króla
- zabór rosyjski (do 1918 r.)
pruskiego z 1797 roku, dotyczący "urządzenia śydów w prowincjach Prus południowych
- zabór austriacki (do 1918 r.)
i wschodnich", poddawał ich ogólnej jurysdykcji, gminom \ydowskim odbierał
sądownictwo, a rabinów pozbawiał prawa nadzoru nad szkołami. Zakazano równie\
- II Rzeczpospolita
rabinom u\ywania klątwy religijnej (cheremu) jako sankcji.
(1918-1939)
Jednocześnie na terenach zaboru prowadzono politykę asymilacji śydów z
- Holokaust (1939-1945)
niemieckim społeczeństwem. W tym celu nakazano śydom przyjęcie niemieckich
- Dzieje najnowsze (po 1945)
nazwisk. Były one przydzielane przez niemieckich urzędników, którzy je wymyślali
stosownie do bogactwa własnej wyobrazni. W ten sposób powstały nazwiska w
rodzaju: Silberstein, Weissmann, Schwartzkopf, Apfelbaum, Rosenblum i podobne.
Na przestrzeni kolejnych lat, liczba śydów \yjących w pruskim zaborze, znacznie
zmalała, a du\a jej część znalazła się pod wpływem niemieckiej Haskali (śydowskiego
Oświecenia), ulegając tym samym asymilacji.
Na początku XIX wieku dały się zauwa\yć na ziemiach polskich znaczne tendencje
asymilacyjne wśród części śydów. W niektórych środowiskach mówiono o zastąpieniu
języka jidysz językiem polskim, co stanowiłoby pierwszy krok do ściślejszej integracji
śydów z Polakami. Wielu śydów oddawało \ycie w powstaniach polskich, walcząc o
sprawę polskiej niepodległości narodowej. Wielu wybitnych przedstawicieli
zasymilowanej \ydowskiej bur\uazji, takich, jak Leopold Kronenberg czy Herman
Epstein, podejmowało zjednoczone działania zmierzające do pogodzenia interesów
\ydowskich i polskich w sprawach dotyczących religii, kultury, czy gospodarki. Te
próby zakończyły się jednak fiaskiem i jakby obumarły wraz z upadkiem powstania
styczniowego w 1863 roku.
Równocześnie we wszystkich zaborach rozwijał się przeciwny tym ideom ruch
Oświecenia \ydowskiego, który dą\ył do społecznego wyodrębnienia, narodowego
odrodzenia oraz zreformowania tradycyjnego \ydostwa we wszelkich jego dziedzinach.
W owym czasie znacznie wzrosła ruchliwość społeczna śydów, gdy\ nie byli ju\
przywiązani do gett, w których mieszkali w miastach. Rodziny \ydowskie mogły teraz
swobodnie przesiedlać się na przedmieścia lub na wieś.
W 1807 roku ziemie polskie zostały zajęte przez wojska francuskie Napoleona
Bonaparte. Na mocy pokoju w Tyl\y, zawartego pomiędzy Francją i Rosją, Napoleon
utworzył Księstwo Warszawskie. W jego skład weszły ziemie polskie drugiego i
trzeciego zaboru pruskiego. Królem został wybrany Fryderyk August (1750-1827).
Napoleon nadał Księstwu Warszawskiemu konstytucję, wzorowaną na konstytucji
francuskiej. Konstytucja zapewniała śydom pełne swobody obywatelskie, jednak
przepisy te nie weszły w \ycie. śydzi nadal stanowili gorszą klasę społeczeństwa.
Ograniczono im dostęp do urzędów publicznych. Wprowadzono ograniczenia
swobodnego osiedlania się. Ograniczono działalność gospodarczą śydów, kształcenia
się i wykonywania wielu zawodów. Dodatkowo nało\ono na nich specjalne podatki,
takie jak: koszerny (opłata od uboju koszernego), ślubny (od odbywającego się ślubu),
rekrutowy (opłacany przez wszystkich śydów w zamian za zwolnienie od słu\by
wojskowej), biletowy (opłata za ka\dy dzień pobytu w mieście) i wiele innych.
W 1812 roku w Prusach wydano akt emancypacyjny zrównujący w prawach śydów z
chrześcijanami. Od tej pory niemieccy śydzi mogli swobodnie nabywać dobra ziemskie,
osiedlać się i wykonywać wszystkie zawody. śydów dopuszczono do profesury
akademickiej, urzędów szkolnych i gminnych w Prusach. Wraz z prawami
obywatelskimi, śydzi wzięli na siebie obowiązek słu\by wojskowej. Jednak\e śydzi
mieszkający w Wielkopolsce (zabór pruski), musieli czekać na te wszystkie prawa
jeszcze do 1833 roku. Niemcy wychodzili z zało\enia, \e ludność \ydowska na ziemiach
polskich musi wpierw zostać "ucywilizowana", a dopiero pózniej będzie mo\na jej
nadać równe prawa.
Na początku XIX wieku większość ludności \ydowskiej na ziemiach polskich \yło w
nędzy, mieszkając i pracując w złych warunkach. Zubo\ałe \ydowskie mieszczaństwo
walczyło o nieliczne dostępne dla nich posady. Nadmierna ilość rzemieślników
powodowała spadek zamówień i brak pracy. W 1813 roku prawie 61% czynnych
zawodowo śydów na ziemiach polskich, trudniło się produkcją i sprzeda\ą alkoholu.
Tylko nielicznym śydom udało się zostać bogatymi przedsiębiorcami i bankowcami.
Około czterdziestu rodzin milionerów mieszkało w okolicach Warszawy. Fraenkel,
http://www.izrael.badacz.org/zydzi_w_polsce/dzieje_zabor_pruski.html 2008-04-19
Zydzi w Polsce/Dzieje Nowo\ytne (zabór pruski) Page 2 of 3
Neumark i Bergson czerpali du\e zyski z dostaw broni dla wojsk Księstwa
Warszawskiego. Antoni Samuel Fraenkel (1733-1833) zało\ył dom handlowy w
Warszawie i dzier\awił monopol solny w okresie Księstwa Warszawskiego. Karol Jan
Chaim równie\ zało\ył dom handlowy w Warszawie. Był on zało\ycielem rodziny
\ydowskich bankierów, Lascy.
W 1815 roku Kongres Wiedeński nadał nowy kształt Europie, która po wojnach
napoleońskich musiała przejść zmiany. Z ziem Księstwa Warszawskiego utworzono
teraz Królestwo Polskie, pozostające pod panowaniem cara Rosji.
W owym czasie w społeczeństwie polskim pojawiły się znaczne ró\nice odnośnie
sposobu uregulowania "kwestii \ydowskiej". Ksią\e Adam Czartoryski (1770-1861) był
zwolennikiem asymilacji śydów z wyłączeniem sfery religii jako warunku
równouprawnienia. Chciał przy tym zabronić śydom prowadzenia karczm. Katolicki
duchowny, Stanisław Staszic (1755-1826) określał śydów jako "plagę szarańczy" i
"kupę paso\ytów", wymyślał im od "włóczęgów i pró\niaków". Szczególnie daleko
posunął się w 1817 roku Kajetan Kozmian, który oświadczył, \e "śydzi z bałamutów
talmudow są zabobonnemi, ciemnemi pró\niakami". Twierdził, \e śydzi nie są
Polakami i "nie mają w sobie Polskiej krwi". Te poglądy stały się zalą\kiem
rasistowskiego wykluczenia śydów ze społeczeństwa polskiego.
W 1816 roku w Wielkim Księstwie Poznańskim \yło około 52 tysiące śydów,
stanowiąc 6,3% ogółu ludności.
W 1819 roku anty\ydowska nagonka ogarnęła uniwersyteckie miasta Niemiec, a
tak\e Pragę, Kraków, Gdańsk i Rygę. Studenci i profesorowie, którzy przewodzili w
rozruchach i pogromach, \ądali odebrania śydom praw obywatelskich, które nadał im
Napoleon.
Na początku XIX wieku ziemie polskie dotknął środkowoeuropejski kryzys w
rolnictwie, wynikający z wojen doby napoleońskiej i blokady kontynentalnej, którą
pogłębiło wprowadzenie w 1819 roku ceł ochronnych przez Anglię. W 1823 roku Prusy
tak\e podniosły cła ochronne na produkty rolnicze. Eksport rolniczy z polskich terenów
spadł o połowę. Spadek obrotów dotknął śydów, którzy jako pierwsi padli ofiara walki
o udział na rynku zbytu gorzałki. W 1823 roku zakazano działalności w miastach
karczm i gorzelni nie będących własnością szlachty. W ten sposób szlachta przejęła
\ydowskie gorzelnie, a dochodami podzieliła się z państwem. Dramatycznie
zmniejszyła się liczba \ydowskiej ludności czynnej zawodowo. W 1830 roku, w
porównaniu do 1813 roku, przy wyszynku pracowało ju\ tylko 12% śydów. Tym
samym została zerwana dawna więz łącząca szlachtę polską z śydami.
W 1827 roku pruski parlament podjął dyskusję zrównania w prawach ludności
\ydowskiej zamieszkującej polskie ziemie z pozostałą ludnością \ydowską Prus.
Rozwa\ania dotyczyły jednak wyłącznie planów na przyszłość.
W 1829 roku \ydowski finansista Antoni Samuel Fraenkel (1733-1833) pośredniczył
w udzielaniu przez banki berlińskie po\yczki rządowi Królestwa Polskiego w wysokości
42 milionów złotych.
W 1833 roku władze pruskie wydały "Tymczasowe zarządzenie odnośnie \ydostwa w
Wielkim Księstwie Poznańskim", w którym podzielono śydów na "naturalizowanych" i
"tolerowanych". śydzi "naturalizowani" otrzymali prawa obywatelskie i znaczny zakres
swobód, jednak\e musieli wykazać się znajomością języka niemieckiego oraz
odpowiednim cenzusem majątkowym. śydami "tolerowanymi" była pozostała ludność
\ydowska, w przewa\ającej części uboga. Trudne warunki bytowe spowodowały wzrost
emigracji części "tolerowanej" ludności z Wielkopolski. Najczęściej udawali się oni w
podró\ do Ameryki, gdzie stanowili pierwszą falę polskich śydów. Natomiast śydzi
"naturalizowani" bardzo często wyje\d\ali do zachodniej Europy. Warto przy tym
podkreślić, \e w zaborze pruskim 96,6% śydów \yło w miastach.
W 1847 roku ustawa zrównała śydów "naturalizowanych" z śydami pruskimi.
W 1848 roku w Prusach zrównano w prawach wszystkich śydów.
W 1850 roku uchwalona w Prusach konstytucja formalnie zaakceptowała zniesienie
wszelkich podziałów w społeczeństwie.
W 1852 roku \ydowski lekarz i uczony Juliusz Ferdynand Cohn powstrzymał
epidemię cholery. Swoje prace naukowe prowadził w Breslau (Wrocław), na Dolnym
Śląsku pozostającym pod niemiecką administracją.
W 1856 roku w Ełku zaczęto wydawać czasopismo hebrajskie "Ha-Maggid". Było
wydawane do 1891 roku. Jego odbiorcami byli przewa\nie śydzi mieszkający w
Cesarstwie Rosyjskim.
W 1878 roku Abraham Geiger (1810-1874) został wybrany rabinem Breslau
http://www.izrael.badacz.org/zydzi_w_polsce/dzieje_zabor_pruski.html 2008-04-19
Zydzi w Polsce/Dzieje Nowo\ytne (zabór pruski) Page 3 of 3
(Wrocław). Był on ideologiem i jednym z głównych przedstawicieli judaizmu
reformowanego w Niemczech. Ufundował we Wrocławiu \ydowskie seminarium
teologiczne, pierwsze reformowane seminarium rabiniczne w Centralnej Europie.
Abraham Geiger był autorem rozprawy "Biblia w przekładzie i oryginale" (niem.
"Urschrift und Uebersetzungen der Bibel", 1857 r.). Inspirował on \ydowski ruch
reform religijnych.
W zaborze pruskim zaistniało zjawisko asymilacji zwolenników Haskali. W ten sposób
mo\emy mówić o pojawieniu się pokolenia Niemców wyznania moj\eszowego. W
zaborze pruskim zaistniało zjawisko asymilacji zwolenników Haskali. W ten sposób
mo\emy mówić o pojawieniu się pokolenia Niemców wyznania moj\eszowego.
Niemieccy śydzi włączyli się w ogólny nurt \ycia społecznego, zaznaczając swój udział
w rozwoju nauki i sztuki. Ich związek z ziemiami polskimi w ten sposób coraz bardziej
zanikał.
Po 1881 roku zaczęły powstawać niewielkie grupy Miłośników Syjonu (hebr.
Howewei Zion). Stopniowo jednoczyły się one w jeden ruch Miłość Syjonu (hebr. Hibat
Zion). Pierwsza studencka organizacja Biluim podjęła nawet próbę emigracji do
Palestyny. Jednym z zało\ycieli ruchu Miłośników Syjonu był ortodoksyjny rabin
Samuel Mohilever z Rosji. Gorąco popierał \ydowskie osadnictwo w Erec Israel. Ruch
Miłośników Syjonu zyskał równie\ poparcie rabbina Hermana Zvi Schapira z Niemiec.
Popierał on rewolucyjne idee i opowiadał się za \ydowskim osadnictwem w Palestynie.
W ruchu Miłość Syjonu (hebr. Hibat Zion) doszło jednak do wewnętrznych sporów
pomiędzy świeckimi i religijnymi członkami. Aszer Ginzberg (1856-1927) zało\ył tzw.
"kulturowy syjonizm", który stał się alternatywą dla "syjonizmu politycznego".
Syjonizm kulturowy podkreślał pojęcie "\ydowskości" i łączył świadomość własnej
kultury z akceptacją innych kultur.
W 1901 roku w Niemczech powstało Stowarzyszenie Pomocy Niemieckim śydom
(Hilsvereinder Deutschen Juden). Celem działalności była pomoc \ydowskim
imigrantom ze Wschodniej Europy w imigracji do Niemiec.
W 1912 roku w niemieckim parlamencie (Reichstag) na 100 posłów 12 było śydami.
W 1912 roku w Katowicach na Górnym Śląsku połączyli się przedstawiciele
ortodoksji i kierunków chasydzkich przeciwko syjonizmowi. Powstała w ten sposób
światowa organizacja konserwatywno-religijna ortodoksyjnych śydów Aqudat Israel
(Zjednoczenie Izraela), w skrócie Aguta. Celem działalności było utrzymanie
\ydowskiej odrębności wśród narodów i walka z asymilacją. Program działania opierał
się na zasadach Tory. Uwa\ała, \e przedwczesne utworzenie \ydowskiego państwa w
Palestynie przez świecki ruch syjonistyczny będzie bluznierstwem wobec Boga. Jednym
z liderów Aqudat Israel był rabin Hayim Ozer Grodzenski (1863-1940).
1 sierpnia 1914 roku rozpoczęła się I wojna światowa (1914-1918). W walkach
wzięło udział 65 milionów \ołnierzy, w tym 1,5 miliona było śydami. Niemcy wystawili
około 100 tysięcy \ydowskich \ołnierzy, w tym 2 tysiące było oficerami.
Na przełomie 1917/1918 roku nastąpił wielki kryzys ekonomiczny w Niemczech,
Austro-Węgrach i Rosji. Trudy wojenne przekroczyły mo\liwości walczących państw.
Władze oskar\yły śydów o wszystkie niepowodzenia wojenne i wszelkie trudności
\ycia. Uogólniono stereotyp przynoszącego szkodę śyda, działającego na dodatek po
stronie wroga. Ugrupowania nacjonalistyczne taką anty\ydowską agitacją tworzyły
sobie masowe zaplecze zwolenników. Do niepokojów doszło w niektórych rejonach
Niemiec.
W 1918 roku walczące strony zgodziły się na zawarcie rozejmu i zakończenie I
wojny światowej. Ogółem w wojnie uczestniczyło 1.506.000 \ydowskich \ołnierzy, z
których 170 tysięcy zginęło. Ponad 100 tysięcy śydów otrzymało odznaczenia za
odwagę.
--------------------------------------------------
CIG DALSZY DZIEJÓW: II Rzeczypospolita (1918-1939)
Izrael Kultura Historia Turystyka Pomoc duchowa śydzi w Polsce Czasy i Fakty
Copyright �2004-2007 by Gedeon
http://www.izrael.badacz.org/zydzi_w_polsce/dzieje_zabor_pruski.html 2008-04-19

Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
DZIEJE ŻYDÓW W POLSCE ZABÓR ROSYJSKI
DZIEJE ŻYDÓW W POLSCE ZABÓR AUSTRIACKI
dzieje zydow w polsce
DZIEJE ŻYDÓW W POLSCE DZIEJE NAJNOWSZE ( PO 1945 )
Borzymińska Dzieje Żydów w Polsce, 11 18 wiek
Grodecki Dzieje Żydów w Polsce do końca XIV wieku
Dzieje Żydów w Polsce
DZIEJE ŻYDÓW W POLSCE ŚREDNIOWIECZE
DZIEJE ŻYDÓW W POLSCE(1)
Koneczny Dzieje administracji w Polsce
Polska zabór pruski
Borzymińska Studia z dziejów Żydów w Polsce

więcej podobnych podstron