LERNE PRACE BADAWCZE, 2004, 1: 87 101.
Marian SUWAŁA*
USZKODZENIA GLEBY W DRZEWOSTANACH
SOSNOWYCH PRZY POZYSKIWANIU DREWNA
W PRAKTYCE LERNEJ
SOIL DISTURBANCES DURING WOOD HARVESTING IN PINE STANDS
IN FORESTRY PRACTICE
Abstract. Work includes research results on soil disturbances during wood
harvesting in thinnings and group clearcutting in forestry practice. Cut-to-
length (CTL) and long wood methods were taken into account in the research.
In each method two technological processes were distinguished, differing
mainly in technical means. Results indicate that in thinnings CTL method with a
chain saw and a forwarder or a farm tractor with a trailer and a crane and
whole-stem method with a chain saw and a horse are characterized by smallest
soil disturbances (synthetic index of disturbances: in early thinnings 2.3 and
3.3% respectively; in late thinnings 2.8 and 2.2%). Soil disturbances when
using a harvester and a forwarder turned out to be bigger (index 4.9 and 5.1%).
Presumably soil humidity (small disturbances in very dry soil during research
in late thinnings) had influence on big differences in soil disturbances when
using a chain saw and a farm tractor with a winch in early and late thinnings
(index 9.1 and 1.4%). In group clearcutting disturbances turned out to be the
smallest in CTL with a chain saw or harvester and a forwarder (index 0.7 and
1.9%) and the biggest in long wood method with a chain saw and a skidder
(index 2.7).
Key words: pine stands, wood harvesting, soil disturbances.
* Instytut Badawczy LeSnictwa w Warszawie, Zakład Użytkowania Lasu, Sękocin Las,05-090 Raszyn,
e-mail: m.suwala@ibles.waw.pl.
88 M. Suwała
1. WPROWADZENIE
1. WPROWADZENIE
Uszkodzenia gleby, obok uszkodzeń drzew, są najczęSciej brane pod uwagę w
Uszkodzenia gleby, obok uszkodzeń drzew, są najczęSciej brane pod uwagę w
ocenach oddziaływania pozyskiwania drewna na Srodowisko leSne. Inne zagro-
ocenach oddziaływania pozyskiwania drewna na Srodowisko leSne. Inne zagro-
żenia, jak np. oleje przedostające się do gleby oraz emisja spalin i hałasu, wydają
żenia, jak np. oleje przedostające się do gleby oraz emisja spalin i hałasu, wydają
się mieć coraz mniejsze znaczenie, w związku z możliwoScią stosowania bioolei
się mieć coraz mniejsze znaczenie, w związku z możliwoScią stosowania bioolei
oraz zabezpieczeniami w budowie maszyn (zabezpieczenia przed awaryjnym wy-
oraz zabezpieczeniami w budowie maszyn (zabezpieczenia przed awaryjnym wy-
ciekiem oleju, układy zmniejszające jego zużycie do smarowania urządzeń
ciekiem oleju, układy zmniejszające jego zużycie do smarowania urządzeń
tnących, katalizatory spalin, tłumiki drgań i hałasu).
tnących, katalizatory spalin, tłumiki drgań i hałasu).
W badaniach nad wpływem technologii i Srodków pozyskiwania drewna na
W badaniach nad wpływem technologii i Srodków pozyskiwania drewna na
glebę leSną istnieje wiele niejasnoSci. Kontrowersje występują już przy ustalaniu
glebę leSną istnieje wiele niejasnoSci. Kontrowersje występują już przy ustalaniu
faktu, czy wynikiem oddziaływania maszyn na glebę jest jej trwałe uszkodzenie,
faktu, czy wynikiem oddziaływania maszyn na glebę jest jej trwałe uszkodzenie,
czy jedynie przejSciowa zmiana (Weixler 1994). Zdaniem Furuberg-Gjedtjernet
czy jedynie przejSciowa zmiana (Weixler 1994). Zdaniem Furuberg-Gjedtjernet
(1995) uszkodzenia gleby powodowane przez operacje leSne są poważnym proble-
(1995) uszkodzenia gleby powodowane przez operacje leSne są poważnym proble-
mem, w związku z nasilającym się stosowaniem maszyn. Bardzo trudno jest jednak
mem, w związku z nasilającym się stosowaniem maszyn. Bardzo trudno jest jednak
ustalić bezwzględne wielkoSci graniczne, zarówno w odniesieniu do maszyn jak i
ustalić bezwzględne wielkoSci graniczne, zarówno w odniesieniu do maszyn jak i
uszkodzeń. W tej chwili musimy więc kierować się wielkoSciami porównawczymi
uszkodzeń. W tej chwili musimy więc kierować się wielkoSciami porównawczymi
uszkodzeń. Matthis (1994), Schack-Kirchner, Hildebrand (1994), Wsterlund
uszkodzeń. Matthis (1994), Schack-Kirchner, Hildebrand (1994), Wsterlund
(1991) stwierdzają, że uszkodzenie gleby może być różnie interpretowane, a pyta-
(1991) stwierdzają, że uszkodzenie gleby może być różnie interpretowane, a pyta-
nie o jego mierniki i wskaxniki pozostaje ciągle otwarte. NajczęSciej okreSla się je
nie o jego mierniki i wskaxniki pozostaje ciągle otwarte. NajczęSciej okreSla się je
przez ustalenie udziału powierzchniowego i głębokoSci uszkodzeń gleby.
przez ustalenie udziału powierzchniowego i głębokoSci uszkodzeń gleby.
W literaturze krajowej wyniki badań uszkodzeń gleby odnoszą się w prze-
W literaturze krajowej wyniki badań uszkodzeń gleby odnoszą się w prze-
ważającej częSci do zrywki. Zagadnienia te przedstawił ogólnie Kamiński (1988).
ważającej częSci do zrywki. Zagadnienia te przedstawił ogólnie Kamiński (1988).
Kubiak i in. (1990) podają, że przy pozyskiwaniu drewna w drzewostanach
Kubiak i in. (1990) podają, że przy pozyskiwaniu drewna w drzewostanach
podczas trzebieży wczesnych, z użyciem do zrywki konia i ciągnika rolniczego,
podczas trzebieży wczesnych, z użyciem do zrywki konia i ciągnika rolniczego,
udział powierzchni zranionej lub ubitej gleby wynosi od 20 do 45%. Jak wykazuje
udział powierzchni zranionej lub ubitej gleby wynosi od 20 do 45%. Jak wykazuje
Porter (1997), udział powierzchni uszkodzonej gleby wynosi przy zrywce drewna:
Porter (1997), udział powierzchni uszkodzonej gleby wynosi przy zrywce drewna:
koniem 3,1%, ciągnikiem rolniczym od 3,1 do 3,8%, a skiderem 4,2%.
koniem 3,1%, ciągnikiem rolniczym od 3,1 do 3,8%, a skiderem 4,2%.
Jako miarę uszkodzeń gleby przez maszyny podaje się również głębokoSć
Jako miarę uszkodzeń gleby przez maszyny podaje się również głębokoSć
kolein. W warunkach glebowych w Szwecji głębokoSć koleiny wyniosła 3 6 cm, w
kolein. W warunkach glebowych w Szwecji głębokoSć koleiny wyniosła 3 6 cm, w
zależnoSci od różnych maszyn (Frding 1992). Wsterlund (1990) podaje
zależnoSci od różnych maszyn (Frding 1992). Wsterlund (1990) podaje
głębokoSć koleiny 2,5 cm przy nacisku 90 kPa (ok. 0,88 kG/cm2). Przy pozyski-
głębokoSć koleiny 2,5 cm przy nacisku 90 kPa (ok. 0,88 kG/cm2). Przy pozyski-
waniu drewna w Finlandii Siren (1991) okreSla przeciętną głębokoSć koleiny po
waniu drewna w Finlandii Siren (1991) okreSla przeciętną głębokoSć koleiny po
przejazdach harwestera i forwardera na 5 cm. W warunkach krajowych, jak podają
przejazdach harwestera i forwardera na 5 cm. W warunkach krajowych, jak podają
np. Paschalis i Porter (1994), głębokoSć koleiny w drzewostanach sosnowych wy-
np. Paschalis i Porter (1994), głębokoSć koleiny w drzewostanach sosnowych wy-
niosła po zrywce ciągnikiem rolniczym 5,8 cm, a skiderem (LKT) 4,4 cm.
niosła po zrywce ciągnikiem rolniczym 5,8 cm, a skiderem (LKT) 4,4 cm.
Wyniki badań Portera (1997) wskazują, że przeciętna głębokoSć kolein osiągnęła w
Wyniki badań Portera (1997) wskazują, że przeciętna głębokoSć kolein osiągnęła w
przypadku zrywki ciągnikiem rolniczym 7,0 cm, skiderem (LKT) 6,0 cm, a for-
przypadku zrywki ciągnikiem rolniczym 7,0 cm, skiderem (LKT) 6,0 cm, a for-
warderem (FMG) 6,6 cm.
warderem (FMG) 6,6 cm.
Przedstawione uszkodzenia gleby należy uznać za istotne, biorąc m.in. pod
Przedstawione uszkodzenia gleby należy uznać za istotne, biorąc m.in. pod
uwagę, że 80 90% masy korzeni drzew iglastych znajduje się w jej wierzchniej
uwagę, że 80 90% masy korzeni drzew iglastych znajduje się w jej wierzchniej
warstwie gruboSci 30 cm, a około 90% ważnych korzeni przewodzących o Srednicy
warstwie gruboSci 30 cm, a około 90% ważnych korzeni przewodzących o Srednicy
do 0,3 mm położona jest na głębokoSci do 10 cm (Demko 1990). Wsterlund (1989)
do 0,3 mm położona jest na głębokoSci do 10 cm (Demko 1990). Wsterlund (1989)
Uszkodzenia gleby w drzewostanach sosnowych przy pozyskiwaniu drewna 89
podaje, że w drzewostanach w okresie trzebieży około 70% korzeni położonych
jest w górnej warstwie gleby od 3 do 10 cm. Zimmermann i Brown (1981)
stwierdzają ogólnie, że większoSć spoSród mniejszych korzeni absorpcyjnych leży
w obrębie górnych 15 cm gleby leSnej. Zdaniem Putkisto (1986), uszkodzenia
korzeni drzew w koleinach w drzewostanach sosnowych mogą być mniejsze niż w
Swierkowych.
Dotychczasowe wyniki badań krajowych, wykonanych podczas póxnych trze-
bieży w drzewostanach sosnowych, przemawiają za rozróżnieniem dwóch przy-
padków uszkodzeń korzeni i gleby:
uszkodzenia korzeni drzew są stosunkowo małe w koleinach, Sladach kopyt i
płytkich bruzdach, powstających pod ładunkiem przy zrywce pojedynczych sztuk,
w warunkach stosunkowo suchych gleb, wytworzonych z piasków. Udział silnych
uszkodzeń odcinków korzeni, a więc z ranami tkanki drzewnej, ogranicza się w
przedstawionych uszkodzeniach gleby do około 2%;
w głębszych bruzdach, wyżłobionych czołami przemieszczanego drewna,
korzenie są silnie uszkadzane, w dużej częSci przerywane. W tych uszkodzeniach
można przyjąć, że wszystkie korzenie o łącznej długoSci około 10 cm w 100 cm3
wierzchniej warstwy gleby są niszczone (Dobrowolska i in. 1996).
W pierwszym z przedstawionych przypadków następują wprawdzie zmiany
własnoSci fizycznych gleby (ciężar objętoSciowy, porowatoSć ogólna, kapilarna
pojemnoSć wodna, przepuszczalnoSć), jednak ich wielkoSć nie wskazuje na
poważne zakłócenia w bilansie wodno pokarmowym gleby (Olejarski, Walendzik
1996). W drugim przypadku trudno jest obiektywnie ocenić zmiany własnoSci
fizycznych gleby, kiedy jest ona wyrywana czołami przemieszczanych strzał.
W przypadku wskaxników cząstkowych bardzo trudno jest porównywać roz-
miary uszkodzeń gleby. Mając to na uwadze, Sowa (1997) przedstawia możliwoSć
zbudowania wielowymiarowego modelu uszkodzeń. Giefing (1999) oblicza synte-
tyczny wskaxnik jako Srednią ważoną klas uszkodzeń gleby (od 1 do 6) i liczb ich
wystąpienia w przecięciach siatki kwadratów, na powierzchni cięć. Inną propo-
zycją jest zastosowanie wskaxnika syntetycznego, okreSlającego udział procen-
towy sumy objętoSci różnych uszkodzeń gleby w objętoSci jej wierzchniej warstwy
gruboSci 10 cm, w której znajduje się przeważająca częSć korzeni przewodzących.
Wskaxnik ten w drzewostanach sosnowych w póxnych trzebieżach wahał się od 2,4
do 6,7%, w zależnoSci od procesu technologicznego pozyskiwania drewna i od-
stępu między szlakami (Suwała 1999).
Przedstawione wyniki oceny uszkodzeń gleby były uzyskane, kiedy
prowadzący badania zwykle kierowali przebiegiem procesów technologicznych
pozyskiwania drewna. Badania przeprowadzone przez Instytut Badawczy
LeSnictwa (w drzewostanach nizinnych), we współpracy z Akademią Rolniczą w
Krakowie (w drzewostanach górskich), obejmowały ocenę uszkodzeń warstwy
drzew, podrostu, podszytu i nalotu oraz gleby przy pozyskiwaniu drewna w
praktyce leSnej. Niniejszy artykuł dotyczy uszkodzeń gleby w drzewostanach na
terenach nizinnych.
90 M. Suwała
2. CEL I ZAKRES BADAŃ
Celem poznawczym badań było okreSlenie uszkodzeń gleby w drzewostanach
przy zastosowaniu wybranych procesów technologicznych pozyskiwania drewna
w praktyce leSnej (bez ingerencji autorów w realizację procesów). Celem aplikacyj-
nym było wskazanie racjonalnych procesów technologicznych.
Badania przeprowadzono na terenach nizinnych w drzewostanach sosnowych,
po pozyskaniu drewna podczas trzebieży (wczesnych i póxnych) oraz pierwszego
etapu rębni gniazdowej zupełnej.
Do badań wybrano niżej przedstawione procesy technologiczne pozyskiwania
drewna.
1. Proces Cs-PK (tylko w trzebieżach, w ramach metody całej strzały Cs, przy
odstępie między szlakami zrywkowymi 15 0 m):
Scinka i okrzesywanie drzew pilarką P;
zrywka okrzesanych strzał koniem K.
2. Proces Cs-PCw (w trzebieżach metoda całej strzały Cs, przy odstępie między
szlakami 15 40 m) lub Ds-PCw (w rębni zupełnej gniazdowej metoda dłużycowa
Ds):
Scinka i okrzesywanie drzew oraz ewentualna przerzynka pilarką P w przy-
padku metody dłużycowej;
zrywka drewna ciągnikiem z wciągarką Cw (skider lub ciągnik rolniczy albo
skider zrywka dłużyc oraz ciągnik rolniczy zrywka częSci wierzchołkowych).
3. Proces Kr-PCn (w ramach metody drewna krótkiego Kr, przy odstępie
między szlakami operacyjnymi w trzebieżach 20 30 m):
Scinka, okrzesywanie i wyróbka pilarką P (drewno z częSci odziomkowej w
kłodach, a z częSci wierzchołkowej w wałkach bądx w przypadku trzebieży
wczesnych wyróbka całoSci drewna w wałkach, z ich ręcznym składaniem po kilka
sztuk przy szlaku);
zrywka drewna Srodkiem nasiębiernym Cn (forwarder lub ciągnik rolniczy z
przyczepą).
4. Proces Kr-HF (w ramach metody drewna krótkiego Kr, przy odstępie między
szlakami operacyjnymi w trzebieżach ok. 20 m):
Scinka, okrzesywanie i wyróbka drewna harwesterem H (jak w procesie Kr-
PCn);
zrywka drewna forwarderem F.
Wyżej podane wielkoSci odstępów między szlakami podano na podstawie po-
miarów wykonanych podczas badań.
Uszkodzenia gleby w drzewostanach sosnowych przy pozyskiwaniu drewna 91
3. METODYKA I PRZEBIEG PRACY
3.1. Wskaxnik oceny uszkodzeń
Do oceny zastosowano syntetyczny wskaxnik uszkodzeń wierzchniej warstwy
gleby UG, obliczany zgodnie z poniższą formułą (Suwała 1999):
UG = Gko + Gbp +2Gbg + Gkp [%]
gdzie:
Gko udział procentowy objętoSci kolein w warstwie gleby o gruboSci 10 cm,
Gbp udział procentowy objętoSci płytkich bruzd (głównie ugnieceń gleby)
o Sredniej głębokoSci do 5 cm, w warstwie gleby o gruboSci 10 cm,
Gbg udział procentowy objętoSci głębokich bruzd (w dużej częSci wyżłobio-
nych czołami przemieszczanego drewna) o Sredniej głębokoSci powyżej 5 cm, w
warstwie gleby o gruboSci 10 cm.
Gkp udział procentowy objętoSci odcisków (Sladów) kopyt w warstwie gleby
o gruboSci 10 cm,
ObjętoSć Sladów kopyt szacowano na podstawie wzoru:
3m2Vg
v
gdzie:
V miąższoSć drewna zerwana z powierzchni badawczej (m3);
v Srednia miąższoSć ładunku (m3);
g Srednia głębokoSć gleby naruszonej w Sladzie kopyta (m).
Rrednią sumę powierzchni Sladów kopyt przypadającą na jeden nawrót zrywki
(3 m2), podaną we wzorze, ustalono na podstawie wyników wczeSniejszych badań
(Suwała 1999).
3.2. Charakterystyka drzewostanów i prace terenowe
Powierzchnie cięć (drzewostany) wybierano losowo, na podstawie zbieranych
w nadleSnictwach informacji o wykonaniu pozyskania drewna przy zastosowaniu
procesów technologicznych, założonych w zakresie badań.
Badania przeprowadzono w nadleSnictwach: Bydgoszcz, Dąbrowa, Osie
(RDLP Toruń), Czarne Człuchowskie (RDLP Szczecinek), Gidle (RDLP Ka-
towice), Kwidzyn (RDLP Gdańsk), Lubsko (RDLP Zielona Góra). Badaniami ob-
jęto 46 drzewostanów sosnowych (w niektórych drzewostanach z domieszką, np.
Brz, Md, Rw), rosnących na siedliskach: BSw, BMSw, LSw, LMSw; w tym 13 po-
zycji po trzebieżach wczesnych, 18 po trzebieżach póxnych i 15 po wykonaniu
cięć rębnią zupełną gniazdową.
92 M. Suwała
Charakterystyka drzewostanów, zasady zakładania powierzchni badawczych
oraz ich liczby są takie same, jak przedstawiono w artykule pt. Uszkodzenia drzew
w drzewostanach sosnowych przy pozyskiwaniu drewna w praktyce leSnej
(Suwała 2003).
Na powierzchniach badawczych wykonano poniższe prace i pomiary do ob-
liczenia syntetycznego wskaxnika i mierników uszkodzeń gleby:
do obliczenia objętoSci kolein, pomierzono ich długoSć oraz wykonano po-
miary głębokoSci i szerokoSci co 2 m, w losowo wybranej koleinie; głębokoSć
mierzono od pierwotnego poziomu podłoża; poziom ten ustalono za pomocą łaty
metalowej wykonanej do tego celu;
do obliczenia powierzchni bruzd, mierzono ich długoSci oraz szerokoSci (w
przypadku większych długoSci, tj. powyżej 4 m pomiar wykonywano co 2 m, dla
mniejszych wmiejscu uznanym wizualnie za szerokoSć przeciętną);
do obliczenia Sredniej głębokoSci bruzd, wykonano pomiary co 2 m, podob-
nie jak w przypadku kolein;
do obliczenia Sredniej głębokoSci gleby naruszonej w Sladach kopyt, wy-
konano pomiary w miejscach, gdzie Slady te nie były zniekształcone zrywanym
drewnem.
Zdecydowano się również na pewne uproszczenie w obliczeniu objętoSci
kolein i bruzd, przyjmując ich przekrój poprzeczny w kształcie prostokąta.
3.3. Wykonanie obliczeń i analiz statystycznych
Wskaxniki uszkodzeń przy zastosowaniu wybranych do badań procesów tech-
nologicznych obliczono jako Srednie arytmetyczne z poszczególnych powierzchni
badawczych.
Do oceny istotnoSci wpływu procesów (technologii i techniki) na Srednie
wskaxniki zastosowano analizę wariancji przy użyciu testu Fischera. Weryfikacji
hipotez dokonano na poziomie istotnoSci pŁ 0,05. W przypadku stwierdzenia istot-
nego wpływu procesów na wskaxnik oceny uszkodzeń przeprowadzono
porównanie istotnoSci różnic między Srednimi wskaxnikami przy zastosowaniu
testu Duncana (przy p = 0,05).
4. WYNIKI BADAŃ
4.1. Wskaxnik syntetyczny uszkodzeń gleby w drzewostanach
TRZEBIEŻE WCZESNE
Wskaxnik uszkodzeń gleby w drzewostanach wyrażony w procentach przedstawiał
się we wczesnych trzebieżach w poszczególnych procesach technologicznych po-
zyskiwania drewna następująco (ryc. 1):
Uszkodzenia gleby w drzewostanach sosnowych przy pozyskiwaniu drewna 93
8,0
7,0
6,1
6,0
4,9
5,0
3,3
4,0
3,0
2,3
2,0
1,0
0,0
Cs-PK
Cs-PCw
Kr-PCn
Kr-HF
Proces technologiczny
Technological process
Ryc. 1. Syntetyczny wskaxnik uszkodzeń gleby w w drzewostanach sosnowych podczas wczesnych
trzebieży, w zależnoSci od procesów technologicznych pozyskiwania drewna
Fig. 1. Synthetic soil disturbance index in technological processes of wood harvesting in early
thinnings in pine stands
3,3 w procesie Cs-PK (odchylenie standardowe od Sredniej w całym procesie
między powierzchniami 2,1; współczynnik zmiennoSci 63%);
6,1 w procesie Cs-PCw (odchylenie 4,0; współczynnik 65%);
2,3 w procesie Kr-PCn (odchylenie 0,7; współczynnik 31%);
4,9 Kr-HF (odchylenie 0,8; współczynnik 16%).
Stwierdzono istotny wpływ procesów technologicznych na syntetyczny
wskaxnik uszkodzeń gleby w drzewostanach podczas trzebieży wczesnych (p =
0,0000). Analiza statystyczna wykazała, że uszkodzenia gleby są istotnie mniejsze przy
zastosowaniu metody całej strzały ze zrywką koniem (Cs-PK) oraz metody drewna
krótkiego z użyciem pilarki i ciągnika nasiębiernego(Kr-PCn) niż w przypadku metody
drewna krótkiego z wykorzystaniem harwestera i forwardera (Kr-HF) oraz metody
całej strzały ze zrywką ciągnikiem z wciągarką (Cs-PCw). Uszkodzenia są największe
w tym ostatnim przypadku.
TRZEBIEŻE PÓ NE
Wskaxnik uszkodzeń gleby (%) w drzewostanach podczas póxnych trzebieży
przy zastosowaniu poszczególnych procesów technologicznych pozyskiwania
drewna przedstawiał się następująco (ryc. 2):
2,2 w procesie Cs-PK: (odchylenie standardowe od Sredniej w całym proce-
sie między powierzchniami 0,8; współczynnik zmiennoSci 39%);
1,4 w procesie Cs-PCw (odchylenie 1,3; współczynnik 91%);
2,8 w procesie Kr-PCn (odchylenie 2,3; współczynnik 83%);
5,1 Kr-HF (odchylenie 2,1; współczynnik 41%).
Soil disturbance index (%)
Wskaxnik uszkodzeń gleby (%)
94 M. Suwała
6,0
5,1
5,0
4,0
2,8
3,0
2,2
2,0
1,4
1,0
0,0
Cs-PK
Cs-PCw
Kr-PCn
Kr-HF
Proces technologiczny
Technological process
Ryc. 2. Syntetyczny wskaxnik uszkodzeń gleby w drzewostanach sosnowych podczas póxnych
trzebieży, w zależnoSci od procesów technologicznych pozyskiwania drewna
Fig. 2. Synthetic soil disturbance index in technological processes of wood harvesting in late
thinnings in pine stands
Stwierdzono istotny wpływ procesów technologicznych na syntetyczny
Stwierdzono istotny wpływ procesów technologicznych na syntetyczny
wskaxnik uszkodzeń gleby w drzewostanach podczas trzebieży póxnych (p =
wskaxnik uszkodzeń gleby w drzewostanach podczas trzebieży póxnych (p =
0,0000). Weryfikacja statystyczna wykazała, że uszkodzenia gleby są istotnie
0,0000). Weryfikacja statystyczna wykazała, że uszkodzenia gleby są istotnie
mniejsze przy zastosowaniu metody całej strzały ze zrywką koniem (Cs-PK) lub
mniejsze przy zastosowaniu metody całej strzały ze zrywką koniem (Cs-PK) lub
ciągnikiem z wciągarką (Cs-PCw) oraz metody drewna krótkiego z użyciem pilarki i
ciągnikiem z wciągarką (Cs-PCw) oraz metody drewna krótkiego z użyciem pilarki i
ciągnika nasiębiernego (Kr-PCn) niż w przypadku tej ostatniej metody z wyko-
ciągnika nasiębiernego (Kr-PCn) niż w przypadku tej ostatniej metody z wyko-
rzystaniem harwestera i forwardera (Kr-HF).
rzystaniem harwestera i forwardera (Kr-HF).
RĘBNIA GNIAZDOWA ZUPEŁNA
RĘBNIA GNIAZDOWA ZUPEŁNA
Wskaxnik uszkodzeń gleby [%] w poszczególnych procesach techno-
Wskaxnik uszkodzeń gleby [%] w poszczególnych procesach techno-
logicznych pozyskiwania drewna w rębni gniazdowej zupełnej przedstawiał się
logicznych pozyskiwania drewna w rębni gniazdowej zupełnej przedstawiał się
następująco (ryc. 3):
następująco (ryc. 3):
2,7 w procesie Ds-PCw (odchylenie standardowe od Sredniej w całym proce-
2,7 w procesie Ds-PCw (odchylenie standardowe od Sredniej w całym proce-
sie między powierzchniami 2,5; współczynnik zmiennoSci 93%);
sie między powierzchniami 2,5; współczynnik zmiennoSci 93%);
0,7 w procesie Kr-PCn (odchylenie 0,3; współczynnik 43%);
0,7 w procesie Kr-PCn (odchylenie 0,3; współczynnik 43%);
1,9 w procesie Kr-HF (odchylenie 1,1; współczynnik 58%).
1,9 w procesie Kr-HF (odchylenie 1,1; współczynnik 58%).
Stwierdzono istotny wpływ procesów technologicznych na syntetyczny
Stwierdzono istotny wpływ procesów technologicznych na syntetyczny
wskaxnik uszkodzeń gleby w drzewostanach podczas rębni gniazdowej zupełnej (p
wskaxnik uszkodzeń gleby w drzewostanach podczas rębni gniazdowej zupełnej (p
= 0,01). Na podstawie analizy statystycznej wykazano, że uszkodzenia gleby w
= 0,01). Na podstawie analizy statystycznej wykazano, że uszkodzenia gleby w
przypadku metody drewna krótkiego (Kr-PCn) są mniejsze niż przy zastosowaniu
przypadku metody drewna krótkiego (Kr-PCn) są mniejsze niż przy zastosowaniu
metody dłużycowej (proces Ds-PCw), na porównywalnych poziomach technicz-
metody dłużycowej (proces Ds-PCw), na porównywalnych poziomach technicz-
nych. Nie stwierdzono wprawdzie istotnych różnic w uszkodzeniach gleby w me-
nych. Nie stwierdzono wprawdzie istotnych różnic w uszkodzeniach gleby w me-
todzie drewna krótkiego między procesami Kr-PCn i Kr-HF, trzeba jednak
todzie drewna krótkiego między procesami Kr-PCn i Kr-HF, trzeba jednak
Soil disturbance index (%)
Wskaxnik uszkodzeń gleby (%)
Uszkodzenia gleby w drzewostanach sosnowych przy pozyskiwaniu drewna 95
4,0
2,7
3,0
1,9
2,0
0,7
1,0
0,0
Ds-PCw
Kr-PCn
Kr-HF
Proces technologiczny
Technological process
Ryc. 3. Syntetyczny wskaxnik uszkodzeń gleby w drzewostanach sosnowych w rębni gniazdowej
zupełnej, w zależnoSci od procesów technologicznych pozyskiwania drewna
Fig. 3. Synthetic soil disturbance index in technological processes of wood harvesting in group
clearcutting in pine stands
nadmienić, że są one większe w przypadku procesu z użyciem harwestera niż w
procesie z uwzględnieniem pilarki.
4.2. Cechy uszkodzeń gleby
Wybrane cechy uszkodzeń gleby (udział powierzchniowy i głębokoSć kolein,
bruzd, odcisków kopyt konia) przedstawiono w tabeli. Na podstawie wyników
zamieszczonych w tabeli, nasuwają się następujące spostrzeżenia:
cechy uszkodzeń gleby w drzewostanach są zróżnicowane między procesami
technologicznymi oraz kategoriami cięć;
różnice w cechach uszkodzeń gleby w drzewostanach między procesami
technologicznymi w poszczególnych kategoriach cięć wynikają z zastosowanych
metod i Srodków pozyskiwania drewna oraz odstępów między szlakami zryw-
kowymi;
w ramach metody drewna krótkiego ze zrywką nasiębierną (procesy Kr-PCn i
Kr-HF) uszkodzenia gleby ograniczają się do kolein, natomiast w ramach metody
drewna długiego ze zrywką półpodwieszoną lub wleczoną występują koleiny i
bruzdy (procesy Cs-PCw i Ds-PCw) bądx odciski kopyt i bruzdy (proces Cs-PK);
zwracają uwagę znacząco większe głębokoSci bruzd w drzewostanach
(procesy Cs-PK i Cs-PCw) i kolein (proces Cs-PCw) podczas trzebieży wczesnych
niż w póxnych (prawdopodobnie dlatego, że podczas trzebieży wczesnych, przy
dużym zagęszczeniu drzew i mniejszych odstępach między szlakami zrywkowymi,
przejazdy konia lub ciągnika przebiegały głównie tymi samymi trasami po
szlakach, a ponadto, zrywka w trzebieżach póxnych prowadzona była na
Soil disturbance index (%)
Wskaxnik uszkodzeń gleby (%)
96 M. Suwała
Tabela 1. Rrednie cechy uszkodzeń gleby w drzewostanach
Table 1. Average features of soil disturbances in stands
Procesy
Technological
C -PCw
C -PK
odciski kopyt bruzdy odstęp bruzdy
Wyszczególnienie
traces of hooves grooves między grooves
Specification
szlakami
zrywkowymi
udz. pow. głębokoSć udz. pow. głębokoSć udz. pow. głębokoSć
distance
share of depth share of depth share of area depth
between
area [%] [cm] area [%] [cm] [%] [cm]
strip roads
[m]
Trzebieże wczesne
1,5 5,0 2,4 6,1 22 1,2 9,9
Early thinning
Trzebieże póxne
1,1 5,0 1,5 2,8 31 1,9 4,7
Late thinning
Rębnia gniazdowa
zupełna 1,1 6,2
Group clearcutting
większoSci powierzchni po wysuszonej glebie w związku z tym Srednia
głębokoSć kolein i bruzd była w tym przypadku stosunkowo mała);
w zakresie metody drewna krótkiego, przy zastosowaniu porównywalnych
procesów technologicznych i podobnych odstępów między szlakami zrywkowymi,
udziały powierzchniowe i głębokoSci kolein w drzewostanach były podobne
podczas trzebieży wczesnych i póxnych;
różnice w cechach uszkodzeń gleby w drzewostanach między trzebieżami i
rębnią gniazdową zupełną, przy zastosowaniu podobnych procesów technologicz-
nych, wynikają z odmiennych warunków prowadzenia cięć oraz zasad zakładania
powierzchni badawczych.
5. ANALIZA I DYSKUSJA WYNIKÓW
Wskaxniki syntetyczne uszkodzeń gleby w drzewostanach, w przypadku
metody całej strzały z użyciem pilarki i konia (wskaxnik 3,3 i 2,2%) oraz metody
drewna krótkiego przy zastosowaniu pilarki i ciągnika do zrywki nasiębiernej
forwardera (2,3 i 2,8%), są podobne do wyników wczeSniejszych badań w
drzewostanach sosnowych podczas póxnych trzebieży, w których wskaxniki te
wyniosły odpowiednio 2,4 i 3,2% (Suwała 1999). Nieco większe uszkodzenia
Uszkodzenia gleby w drzewostanach sosnowych przy pozyskiwaniu drewna 97
technologiczne
processes
(D -PCw w rębni gniazdowej)
K -PCn K -HF
(D -PC in group clearcutting)
koleiny odstęp koleiny odstęp koleiny odstęp
ruts między ruts między ruts między
szlakami szlakami szlakami
udz. udz.
zrywkowymi zrywk. zrywk.
pow. udz. pow. głębokoSć pow.
distance be- distance be- distance be-
głębokoSć głębokoSć
share of share of depth share
tween strip tween strip tween strip
depth depth [cm]
area area [%] [cm] of area
roads roads roads
[cm]
[%] [%]
[m] [m] [m]
6,0
6,2 19 5,4 4,4 27 9,0 5,4 19
1,8
1,7 27 4,6 5,7 28 8,4 6,0 22
2,2 4,4 1,8 3,3 3,1 5,8
gleby w drzewostanach przy zastosowaniu procesu technologicznego z użyciem
harwestera i forwardera w tych badaniach (wskaxnik 4,9 i 5,1%) niż we
wczeSniejszych (3,8%), zostały prawdopodobnie spowodowane różnicą w
wilgotnoSci gleby. Niniejsze badania tego procesu przeprowadzono w większoSci
przypadków po pozyskaniu drewna, wykonanym przy wilgotnej glebie, co
przyczyniło się do dużego udziału powierzchniowego kolein oraz znacznych ich
głębokoSci po przejazdach maszyn (tabela). W poprzednich badaniach udział
powierzchniowy kolein wyniósł 6% przy porównywalnych odstępach między
szlakami zrywkowymi (Suwała 1999). Ten większy udział powierzchniowy kolein
wynikał stąd, że ich szerokoSć była wyraxnie większa niż opon maszyn. Można to
wytłumaczyć tym, że operatorzy prowadzili maszyny przy poszczególnych
przejazdach nieco innym torem (na ile pozwalała na to szerokoSć szlaku), mając
prawdopodobnie na uwadze ograniczenie głębokoSci kolein (unikanie tzw.
zakopania się). Można przypuszczać, że głównie wilgotnoSć gleby zdecydowała
także o różnicy jej uszkodzeń w drzewostanach między trzebieżami wczesnymi i
póxnymi, przy zastosowaniu metody całej strzały ze zrywką ciągnikiem z
wciągarką. Uszkodzenia gleby po tym procesie w przeciętnych warunkach jej
wilgotnoSci podczas trzebieży wczesnych były stosunkowo duże (6,1%), a w
przypadku zrywki głównie przy suchej glebie podczas trzebieży póxnych okazały
się małe (1,4%), ponieważ koleiny na znacznej liczbie powierzchni badawczych
były niewidoczne lub bardzo słabo zaznaczone. Przy zastosowaniu pozostałych,
98 M. Suwała
takich samych procesów technologicznych pozyskiwania drewna podczas
trzebieży wczesnych i póxnych uszkodzenia gleby były do siebie zbliżone.
OdnoSnie do uszkodzeń gleby w drzewostanach sosnowych w rębni
gniazdowej zupełnej można zauważyć, że uszkodzenia gleby przy zastosowaniu
porównywalnych procesów technologicznych pozyskiwania drewna, są mniejsze
w przypadku rębni gniazdowej zupełnej niż w trzebieżach. Wynika to głównie stąd,
że uszkodzenia gleby w pierwszym etapie rębni gniazdowej zupełnej koncentrują
się głównie na gniazdach, a objętoSć uszkodzeń odnoszona jest do objętoSci
wierzchniej warstwy gleby na całej powierzchni badawczej, obejmującej gniazdo i
otaczający je drzewostan (udział powierzchni gniazda na powierzchni badawczej
jest proporcjonalny do udziału gniazd w powierzchni manipulacyjnej w danym
drzewostanie).
W podsumowaniu można stwierdzić, że wyniki uzyskane po pozyskiwaniu
drewna procesami technologicznymi realizowanymi przez praktykę leSną, pot-
wierdzają mniejsze uszkodzenia gleby w drzewostanach przy zastosowaniu
procesów z zakresu metody drewna krótkiego ze zrywką nasiębierną niż w ramach
metod drewna długiego (całej strzały i dłużycowej). Do oceny i porównywania
procesów technologicznych pod względem uszkodzeń gleby w drzewostanach
okazał się szczególnie przydatny wskaxnik syntetyczny, ponieważ dokonywanie
wyborów na podstawie bardzo zróżnicowanych cech uszkodzeń (tabela) byłoby
bardzo trudne. Zastosowana metodyka, a także warunki drzewostanowe, unie-
możliwiają porównanie wyników badań z uzyskanymi przez innych autorów.
6. STWIERDZENIA I WNIOSKI ORAZ PROPOZYCJE
DLA PRAKTYKI
Stwierdzenia i wnioski
1. Zastosowana metodyka, z uwzględnieniem wskaxnika syntetycznego, jest
przydatna do okreSlania rozmiaru uszkodzeń gleby przy pozyskiwaniu drewna.
2. Metody i procesy technologiczne pozyskiwania drewna mają istotny wpływ
na rozmiar uszkodzeń gleby.
3. Uszkodzenia gleby przy pozyskiwaniu drewna w drzewostanach sosnowych
podczas trzebieży są najmniejsze i nie różnią się istotnie między sobą w przypadku
zastosowania metody drewna krótkiego z użyciem pilarki i nasiębiernych Srodków
zrywkowych, a także metody całej strzały ze Scinką i okrzesywaniem pilarką oraz
zrywką koniem. Na różnice w uszkodzeniach gleby przy zastosowaniu metody
całej strzały z użyciem pilarki i ciągnika z wciągarką między trzebieżami
wczesnymi i póxnymi wpłynęła zapewne wilgotnoSć gleby (stosunkowo małe usz-
kodzenia przy wysuszonej glebie podczas badań w trzebieżach póxnych).
Uszkodzenia gleby w drzewostanach sosnowych przy pozyskiwaniu drewna 99
4. W rębni gniazdowej zupełnej w drzewostanach sosnowych najmniejszymi
uszkodzeniami gleby wyróżnia się pozyskiwanie metodą drewna krótkiego z uży-
ciem do Scinki i wyróbki drewna pilarki bądx harwestera jednochwytakowego oraz
forwardera do zrywki. Większe są uszkodzenia gleby przy zastosowaniu metody
dłużycowej, ze zrywką skiderem lub ciągnikiem rolniczym.
5. Trzeba podkreSlić, że także uszkodzenia drzew przy pozyskiwaniu drewna
w drzewostanach sosnowych w praktyce leSnej są mniejsze w przypadku metody
drewna krótkiego niż przy zastosowaniu metod drewna długiego (Suwała 2003).
Propozycje dla praktyki
1. Do pozyskiwania drewna w drzewostanach sosnowych podczas trzebieży
proponuje się w pierwszej kolejnoSci upowszechniać metodę drewna krótkiego ze
Scinką i wyróbką pilarką oraz zrywką nasiębiernymi Srodkami. Racjonalne jest
także stosowanie procesu ze zrywką koniem. W następnej kolejnoSci wskazane jest
wprowadzanie procesu zmechanizowanego na wysokim poziomie technicznym z
użyciem harwestera i forwardera.
2. Do pozyskiwania drewna w drzewostanach sosnowych w rębni zupełnej
gniazdowej proponuje się upowszechniać metodę drewna krótkiego z użyciem do
Scinki i wyróbki drewna pilarki bądx harwestera jednochwytakowego oraz do zry-
wki nasiębiernych Srodków, szczególnie forwardera.
3. W dążeniu do minimalnych uszkodzeń gleby, należałoby unikać pozyski-
wania drewna przy bardzo wilgotnej glebie.
Autor składa serdeczne podziękowania Panom NadleSniczym i Pracownikom nad-
leSnictw: Bydgoszcz, Dąbrowa i Osie (RDLP Toruń), Czarne Człuchowskie (RDLP
Szczecinek), Gidle (RDLP Katowice), Kwidzyn (RDLP Gdańsk), Lubsko (RDLP Zielona
Góra) oraz Kolegom z Zakładu za pomoc w badaniach.
Praca została złożona 8.01.2003 r. i przyjęta przez Komitet Redakcyjny 12.02.2003 r.
SOIL DISTURBANCES DURING WOOD HARVESTING IN PINE STANDS
IN FORESTRY PRACTICE
Summary
Estimation of soil disturbances for selective technological processes of wood harvesting in
pine stands in forest practice was a cognitive aim of the research. It allowed to indicate rational
technological processes of wood harvesting.
100 M. Suwała
Research works included long wood and cut-to-length (CTL) methods. Within the methods
the technological processes were selected, differing in technical means for felling, processing
(chain saw, harvester) and extraction (horse, farm tractor, cable skidder, forwarder).
Experimental stands were randomly selected, basing on information collected in forest dis-
tricts after wood harvesting. Technological processes presented in scope of the study were used.
Research works were conducted in 46 stands growing on following forest sites: BSw (fresh conif-
erous forest), BMSw (fresh mixed coniferous forest), LSw (fresh broadleaved forest), LMSw
(fresh mixed broadleaved forest) including 13 stands after early thinnings, 18 after late thinnings
and 15 after group clearcutting.
In order to evaluate disturbances the synthetic index was applied. It included a share of vol-
ume of soil disturbances (ruts, furrows of torn and compacted soil, traces of horse s hooves) in
volume of its top 10 cm thick layer before disturbances. To evaluate the significance of influence
of technological processes on average indexes, ANOVA, with Fischer s test, was applied. When
the influence turned out to be significant, Duncan s test was used to compare significance of dif-
ferences between average indexes (at p=0.05).
Results indicate that in thinnings CTL method with a chain saw and a forwarder or a farm
tractor with a trailer and a crane and whole-stem method with chain saw and a horse are charac-
terized by smallest soil disturbances (synthetic index of disturbances: in early thinnings 2.3 and
3.3% respectively; in late thinnings 2.8 and 2.2%). Soil disturbances when using a harvester
and a forwarder turned out to be bigger (index 4.9 and 5.1%). Presumably soil moisture (small
disturbances in very dry soil during research in late thinnings) had influence on big differences in
soil disturbances when using a chain saw and a farm tractor with a winch in early and late thin-
nings (index 9.1 and 1.4%). In group clearcutting disturbances turned out to be the smallest in
CTL method with a chain saw or a harvester and a forwarder (index 0.7 and 1.9%) and the big-
gest in long wood method with a chain saw and a skidder (index 2.7).
On the basis of the conducted research works the following statements and conclusions
were presented:
1. Applied methodology is suitable to estimate the level of soil disturbances in wood har-
vesting.
2. Methods and technological processes of wood harvesting applied in forestry practice
have significant influence on soil disturbances.
3. It is suggested, first of all, to promote CTL method, with felling and processing with a
chain saw and extraction with forwarding means for thinning pine stands. Using of technological
process with horse extraction is also rational. Highly mechanized process with a harvester and a
forwarder is recommended to introduce.
4. CTL method, with a chain saw or a one-grip harvester for felling and processing and for-
warding means (especially a forwarder) for extraction is recommended in group clearcutting in
pine stands.
5. In order to minimize soil disturbances wood harvesting should be avoided on very moist
soil.
(transl. K. J.)
Uszkodzenia gleby w drzewostanach sosnowych przy pozyskiwaniu drewna 101
LITERATURA
Demko J. 1990: Compaction of forest soil by skidding devices (The special forest wheel traktor LKT-
81). Lesnictv, 11: 921-930.
Dobrowolska D., Farfał D., Józefaciukowa W. 1996: Wpływ wybranych metod i Srodków pozyski-
wania drewna na uszkodzenia korzeni sosny zwyczajnej (Pinus sylvestris) w póxnych trze-
bieżach drzewostanów sosnowych. Prace Inst. Bad. LeS., A, 820: 36-44.
Frding A. 1992: Bestndsskador vid gallring (Thinning damage to coniferous stand in Sweden).
Sveriges Lantbruksuniversitet. Garpenberg: 1-50.
Furuberg-Gjedtjernet A. M. 1995: Forest operations and environmental protection. Water, Air Soil
Poll., 82: 35-41.
Giefing D. F. 1999: Wpływ pozyskiwania drewna w czyszczeniach póxnych drzewostanów sos-
nowych na Srodowisko. CzęSć 2. Gleby. Sylwan, 6: 91-100.
Kamiński E. 1988: Użytkowanie lasu a ochrona Srodowiska. Sylwan, 10: 1-8.
Kubiak M., Giefing D., Gornowicz R., Grodecki J., Wojtkowiak R., Jabłoński K., Kusiak W., Tabaka
P. 1990: Optymalne metody prowadzenia czyszczeń póxnych i trzebieży wczesnych. Podstawy
leSnej inżynierii ekologicznej bezpieczne technologie leSne . SGGW-AR. Warszawa: 144-
155.
Matthis B. 1994: Erfassung von Bodenschden. Allgemeine Forst Zeitschrift, 13: 723.
Olejarski I., Walendzik R. 1996: Wpływ maszyn do pozyskania drewna i zrywki na właSciwoSci fi-
zyczne gleb leSnych na siedlisku boru Swieżego. Prace Inst. Bad. LeS, A, 827: 48-61.
Paschalis P., Porter B. 1994: Próba oceny uszkodzeń drzew w wyniku prac zrywkowych w sosnowych
drzewostanach przedrębnych. Sylwan, 9: 17-21.
Porter B. 1997: Techniczne, ekonomiczne i przyrodnicze aspekty zrywki drewna w sosnowych drze-
wostanach przedrębnych. Fundacja Rozwój SGGW . Warszawa.
Putkisto K. 1986: Biologikal consequences of mechanized timber harvesting. Helsinki (maszynopis
dla FAO: 1-13).
Schack-Kirchner H., Hildebrand E. E. 1994: Wie lt sich das Vorsorgeprinzip bei Holzerntekonzep-
ten bercksichtigen? Allg. Forst. Zeit., 13: 720-722.
Siren M. 1991: An example of calculation of the cost of harwesting damage to the stand. The Finnisch
Forest Research Institute. Helsinki (maszynopis: 1-15).
Sowa J. 1997: Podstawy metodyczne modelu szacowania szkód pozyskaniowych w Srodowisku
leSnym. Materiały i dokumenty Kongresu LeSników Polskich, t. II, cz. 2. Warszawa: 130-135.
Suwała M. 1999: Uszkodzenia drzew i gleby przy pozyskiwaniu drewna w póxnych trzebieżach drze-
wostanów sosnowych. Prace Inst. Bad. LeS., A, 873: 1-86.
Suwała M. 2003: Uszkodzenia drzew w drzewostanach sosnowych przy pozyskiwaniu drewna w
praktyce leSnej. Prace Inst. Bad. LeS., A, 2003/3, 959: 61-80.
Wsterlund I. 1989: Effect of damage on the newly thinned stand due to mechanized forest operations.
Proceedings of the Seminar on the Impact of mechanization of forest operations to the soil.
Louvain-la-Neuve (Belgium): 164-175.
Wsterlund I. 1990: Damage to the ground and the stand after mechanized cleaning. Sveriges Lant-
bruksuniversitet. Uppsatser och Resultat, 193. Garpenberg: 1-46.
Wsterlund I. 1991: Demonstration and discussion on how to measure soil disturbance and soil com-
paction in forestry. IUFRO Project group P3.08.00. Organizational meeting in Norway: 1-5.
Weixler H. 1994: Bodenschden durch Befahren von Waldbden? Allg. Forst. Zeit., 13: 725-726.
Zimmermann M. H., Brown C. L. 1981: Drzewa, struktura i funkcje. PWN, Warszawa.
Wyszukiwarka
Podobne podstrony:
Uszkodzenia drzew i gleby przy pozyskiwaniu drewna w wybranych rebniach złożonych na terenach nizinnKraszewski i inni 2013 Uszkodzenia drzewostanu w zależności od metody pozyskiwania drewna ze zrywkąSowa i inni 2009 Pracochłonność pozyskiwania drewna w drzewostanach ze śniegołomamiDvorak i walczyk 2013 Wydajność pozyskania drewna przy pomocy harwesterów i pilarki spalinowejZawiadomienie o zamiarze pozyskania drewnaWykonywanie prac związanych z pozyskiwaniem drewnaBezpieczne pozyskiwanie drewnainstrukcja bhp przy obrobce drewna twardego debu i bukuPozyskiwanie drewna – Wikipedia, wolna encyklopediaLewaszkiewicz i inni 2013 Kategorie i ilości uszkodzeń drzew przy pracach pozyskaniowychinstrukcja bhp przy poslugiwaniu sie recznymi narzedziami o napedzie mechanicznym przy obrobce metalinstrukcja bhp przy obsludze frezarki dolnowrzecionowej do drewnaBembenek i inni 2013 Uszkodenia drzew w następstwie trzebieży wczesnych w nizinnych drzewostanachinstrukcja bhp przy obsludze szlifierki plaskiej do drewnainstrukcja bhp przy skladowaniu materialow z drewnaSosnowska, Joanna Jak tworzyć przyjazne przedszkole Sugestie praktyka (2012)więcej podobnych podstron