426 Zdzisław Targoński
STOWARZYSZENIE EKONOMISTÓW ROLNICTWA I AGROBIZNESU
Roczniki Naukowe tom X zeszyt 1
Zdzisław Targoński
Uniwersytet Przyrodniczy w Lublinie
BIOTECHNOLOGIA STAN OBECNY I PERSPEKTYWY ROZWOJU
BIOTECHNOLOGY ACTUAL STATE AND PERSPECTIVE
OF DEVELOPMENT
Słowa kluczowe: inżynieria genetyczna, biotechnologia medyczna, biotechnologia przemysłowa,
zielona biotechnologia, organizmy modyfikowane genetycznie
Key words: genetic engineering, medical biotechnology, industrial biotechnology, green
biotechnology, genetically modified organisms
Synopsis. Biotechnologia należy do najszybciej rozwijających się dziedzin nauki, o coraz większych możliwo-
ściach aplikacyjnych. W artykule omówiono najważniejsze osiągnięcia biotechnologii medycznej, biotechnologii
przemysłowej i biotechnologii rolniczej pokazując jednocześnie możliwości i kierunki ich rozwoju. Zwrócono
uwagę na aspekty społeczne i zagrożenia wynikające z wprowadzenia do praktyki rolniczej roślin modyfikowa-
nych genetycznie.
Słowa biotechnologia użyto po raz pierwszy w 1917 roku dla opisu procesów wykorzystują-
cych organizmy żywe do wytwarzania produktów. Jednak początki biotechnologii są o wiele wcze-
śniejsze, gdy człowiek zaczął uprawiać rośliny, udomawiać zwierzęta, wytwarzać wino, piwo czy
chleb. Definicja biotechnologii przyjęta przez OECD w wersji prostszej jest następująca Biotech-
nologia interdyscyplinarna dziedzina nauki i techniki zajmująca się zmianami materii żywej i
nieożywionej przez wykorzystanie organizmów żywych, ich częSci bądx pochodzących od nich
produktów, a także modeli procesów biologicznych w celu wytworzenia wiedzy, produktów i
usług [Dubin 2007]. Znanych jest kilka podziałów biotechnologii, jeden z nich oparty jest na
pięciu kolorach: białym, czerwonym, zielonym, niebieskim i fioletowym [Twardowski 2007].
Biała biotechnologia biotechnologia przemysłowa wykorzystująca systemy biologiczne w
produkcji przemysłowej i ochronie środowiska. Opiera się ona na biokatalizie i bioprocesach.
Dzięki tej biotechnologii surowce odnawialne, głównie produkty rolne, są przetwarzane z wykorzy-
staniem pleśni, drożdży, bakterii czy enzymów w cenne chemikalia, leki, biopolimery, biopaliwa,
funkcjonalne składniki żywności, itd.
Czerwona biotechnologia biotechnologia wykorzystywana w ochronie zdrowia, ważny i dy-
namicznie rozwijający się obszar biotechnologii, w szczególności w zakresie produkcji nowych
biofarmaceutyków, diagnostyki genetycznej czy terapii genowej i ksenotransplantologii,
Zielona biotechnologia biotechnologia związana z rolnictwem obejmująca stosowanie metod
inżynierii genetycznej w celu doskonalenia produkcji roślinnej czy zwierzęcej. Ważnym osiągnię-
ciem tej biotechnologii jest wprowadzanie transgenicznych roślin do uprawy polowej, produkcji
szczepionek doustnych i rekombinowanych białek, a także wykorzystanie roślin jako surowców
odnawialnych w biorafineriach.
Niebieska biotechnologia biotechnologia morza wykorzystująca metody nowoczesnej bio-
logii w celu wzrostu produkcji żywności pochodzenia morskiego i śródlądowego, otrzymywania
nowych leków, poprawy zdrowotności ryb itd.
Fioletowa biotechnologia zogniskowana wokół zagadnień społecznych i prawnych, jak ak-
ceptacja społeczna, legislacja, własność intelektualna czy też zagadnienia filozoficzne i etyczne.
W rozwoju biotechnologii można wyróżnić trzy okresy:
biotechnologia starożytna skoncentrowana głównie wokół produkcji żywności (chleb, jo-
gurt, wino, piwo, kiszone warzywa),
biotechnologia klasyczna w części oparta o biotechnologię starożytną, ale także o zdobycze
nauki do połowy XX wieku (antybiotyki, proste związki chemiczne, witaminy, biopolimery itp.),
Biotechnologia stan obecny i perspektywy rozwoju 427
biotechnologia nowoczesna rozwój biologii molekularnej, inżynierii genetycznej, bioinżynie-
rii prowadzące do otrzymywania organizmów modyfikowanych genetycznie w tym organi-
zmów transgenicznych, tj. organizmów mających sztucznie zmieniony materiał genetyczny.
Nowoczesna biotechnologia rozwija się niezwykle dynamicznie, dlatego coraz częściej poja-
wiają się takie słowa, jak: bioekonomia czy biogospodarka, które świadczą o coraz większym znacz-
niu różnych obszarów biotechnologii w rozwoju ludzkości. Jakie korzyści już mamy, a jakie możemy
mieć w przyszłości to problematyka, którą przedstawiono w artykule. Spektakularnymi osiągnięcia-
mi nowoczesnej biotechnologii są m.in. klonowanie zwierząt, klonowanie genów w produkcji far-
maceutyków, opracowanie technologii namnażania komórek macierzystych, genetycznie modyfi-
kowana żywność, wykorzystanie DNA do identyfikacji organizmów [Dubin 2007].
W obszarze biotechnologii medycznej, a w szczególności przemysłu farmaceutycznego można
wyróżnić dwie daty kluczowe dla rozwoju biofarmaceutyków, tj. połowa lat 40-tych XX wieku, gdy na
skalę przemysłową rozpoczęto produkcję penicyliny G, co dało początek masowemu stosowaniu
antybiotyków. Z kolei w 1982 roku do leczenia wykorzystano ludzką insulinę otrzymaną na drodze
inżynierii genetycznej, a w 1985 roku wytworzono rekombinantowy hormon wzrostu. Te dwa produk-
ty dały początek nowoczesnej biotechnologii medycznej oraz nowej grupie produktów polipeptydo-
wych i białkowych nazwanych biofarmacutykami. Obecnie większość biofarmaceutyków otrzymy-
wana jest z wykorzystaniem modyfikowanych genetycznie bakterii, głównie Escherichia coli i drożdży
Saccharomyces cerevisiae, ale także coraz większe znaczenie będą miały produkty z organizmów
wyższych. Gruczoły mleczne zwierząt transgenicznych (koza, krowa) mogą stać się ważnym zródłem
ludzkich białek o działaniu terapeutycznym. Do najważniejszych biofarmaceutyków zalicza się: re-
kombinantowe hormony, interferony, interleukiny, czynniki martwicy nowotworów, enzymy terapeu-
tyczne, przeciwciała monoklinalne, szczepionki. Produkty te znalazły zastosowanie w leczeniu takich
chorób, jak: cukrzyce, zawały serca, udary mózgu, białaczki, liczne choroby nowotworowe, anemie,
zapalenia wątroby i inne [Walsh 2007].
Obecnie prowadzone badania ukierunkowane są na tworzenie biofarmaceutyków drugiej generacji
charakteryzujące się lepszą farmakokinetyką, o lepszej skuteczności terapeutycznej i mniejszej szkodli-
wości dla organizmu. Duże nadzieje wiąże się z terapią genową polegająca na wprowadzeniu obcych
kwasów nukleinowych do komórek, których obecność zmusza komórki do produkcji białek kodowa-
nych przez wprowadzone geny, bądz hamowanie lub modulację ekspresji genów.
Komórki macierzyste to komórki mające zdolność do samoodnawiania oraz różnicowania w komórki
potomne. Dzięki temu mogą przekształcać się w każdy dowolny rodzaj tkanki lub organu, jeżeli stworzy
się im odpowiednie warunki do wzrostu i rozwoju. Dzięki tym właściwościom stworzone zostaną nowe
możliwości leczenia chorób serca, stwardnienia rozsianego czy udaru mózgu [Praca zb. 2006].
W ostatnich kilkunastu latach nastąpił dynamiczny rozwój w obszarze zastosowania inżynierii
genetycznej do wytwarzania genetycznie modyfikowanych roślin w tym i żywności, zwanych w skrócie
GMO [Malepszy 2001]. Dotychczas uprawiane rośliny powstały na drodze hybrydyzacji różnych od-
mian na ogół tego samego gatunku lub rodzaju, a następnie ukierunkowanej selekcji, są więc również
roślinami modyfikowanymi genetycznie. Jednak techniki inżynierii genetycznej pozwoliły na ukierunko-
wane, kontrolowane zmiany w genomie, w tym wprowadzanie genów z innych, często odległych gatun-
ków organizmów. Dzięki tym ostatnim technikom uzyskano rośliny odporne na choroby i szkodniki oraz
o poprawionej jakości w stosunku do odmian przed modyfikacją. Prowadzone są prace nad uzyskaniem
roślin transgenicznych o zmienionych walorach prozdrowotnych i smakowych, odpornych na nieko-
rzystne warunki środowiska (mróz, susza, zasolenie), pochłaniających zanieczyszczenia z gleby i wody.
Genetycznie modyfikowane rośliny charakteryzują się następującymi cechami:
odpornością na szkodniki i owady,
tolerancyjnością na herbicydy,
przywracaniem płodności,
sterylnością,
odpornością na wirusy,
odpornością na grzyby,
zmianami biosyntezy skrobi.
Odporność na szkodniki uzyskuje się dzięki wprowadzeniu do roślin genu odpowiedzialnego
za taką odporność gen Bt uzyskuje się z bakterii glebowej Bacillus thuringensis. Gen ten koduje
specyficzne białko Cry, które jest toksyczne dla owadów. Szkodnik po zjedzeniu komórek rośliny
umiera. Białko uzyskuje swoją toksyczność tylko wewnątrz przewodu pokarmowego określonych
428 Zdzisław Targoński
gatunków szkodników, nie jest toksyczne dla innych organizmów, w tym człowieka. Ziemniak
zawierający gen Bt jest odporny na stonkę, podobnie jak bawełna, kapusta, pomidory, a przede
wszystkim kukurydza stają się odporne na porażające je owady. Rośliny odporne na herbicydy
wytwarzają enzymy rozkładające herbicydy, dzięki posiadaniu zupełnie nowych, albo dodatko-
wych kopii obecnych w nich genów kodujących powyższe enzymy. Modyfikacja ta jest jedną z
najczęściej stosowanych, co pozwoliło zmodyfikować wiele roślin, w tym soję (najczęściej upra-
wiana roślina transgeniczna), kukurydzę, rzepak, tytoń, pomidory.
Odporność na bakterie i wirusy uzyskuje się przez wprowadzenie do roślin genów kodujących
enzymy degradujące ściany komórkowe drobnoustrojów. Również na drodze inżynierii genetycz-
nej otrzymuje się rośliny odporne na wirusy. Przykładem może być tytoń odporny na wirusa
mozaiki tytoniowej (TMV), ogórek na wirusa mozaiki ogórka, kalafior na wirusa mozaiki kalafiora.
Poprawę jakości żywności dokonuje się przez np. zwiększenie zawartości suchej masy przez
wzrost syntezy skrobi w pomidorach, stworzenie transgenicznego ryżu (z genami żonkila), który
charakteryzuje się zwiększoną produkcją beta-karotenu, prekursora witaminy A, co sprawia, że
nasiona ryżu są zabarwione na kolor żółty złoty ryż . Inne modyfikacje prowadzą do: zwiększe-
nia zawartości glutenu w pszenicy, co poprawia cechy mąki uzyskiwanej z tak modyfikowanych
ziaren, spowolnienia dojrzewania i przejrzewania pomidorów przez ograniczenie aktywności enzy-
mów macerujących ścianę komórkową powodującą mięknięcia pomidora [Plant...2005].
Modyfikacje genetyczne mogą dotyczyć nie tylko jednej cechy, co pokazują poniższe przykłady:
ziemniaki:
wzrost zawartości skrobi,
odporność na herbicydy, stonkę ziemniaczaną, wirusy,
słodkie ziemniaki wprowadzenie genu odpowiedzialnego za wytwarzanie słodkiego
białka taumatyny,
odporność na ciemnienie enzymatyczne,
mała zawartość glikoalkaloidów, substancji szkodliwych na człowieka, występujących w
surowych ziemniakach.
truskawki:
wyższa słodkość owoców,
spowolnienie dojrzewania,
odporność na mróz.
rzepak:
odporność na herbicydy,
zmniejszona zawartość nienasyconych kwasów tłuszczowych,
Zwiększający się na świecie obszar upraw modyfikowanych genetycznie roślin podyktowany
jest w dużej mierze względami ekonomicznymi [Purohit 2005]. Rośliny GMO odznaczają się często
lepszym smakiem, ładniej wyglądają, są bardziej dorodne, co może zapewniać lepszą sprzedaż.
Zmniejszone zużycie chemicznych środków ochrony roślin, może prowadzić do obniżenia kosztów
produkcji. Ponadto, odporność na trudne warunki wzrostu (susza, zasolenie gleby) oraz potencjal-
nie wyższe plony, w porównaniu z tradycyjnymi odmianami, sprawiają, że genetycznie modyfiko-
wane rośliny mogą pomóc w eliminacji problemu głodu. Jednak obawy związane z wprowadzeniem
do sprzedaży i upowszechnieniem żywności modyfikowanej genetycznie żywności są tematem
budzącym ogromne kontrowersje, w szczególności w krajach europejskich, w tym w Polsce. Oba-
wy te dotyczą bezpieczeństwa żywności, bezpieczeństwa środowiska naturalnego oraz pewnych
aspektów socjologicznych i psychologicznych. Przeciwnicy roślin GMO zwracają uwagę na to, że:
rośliny zawierające toksynę Cry mogą negatywnie wpływać na owady spokrewnione ze szkodnikami,
uprawa roślin Bt w monokulturze może doprowadzić do wyselekcjonowania owadów odpor-
nych na toksynę Cry,
uprawa roślin odpornych na grzyby, wirusy, bakterie może spowodować powstanie mutantów
na nie odpornych,
klonowane geny mogą przenosić się na inne rośliny uprawne i gatunki blisko spokrewnione,
powodując powstanie tzw. superchwastów odpornych na dany herbicyd, chociaż zastosowa-
nie innych herbicydów może równie dobrze niszczyć ten chwast,
niekontrolowane wprowadzanie do produkcji żywności produktów pochodzących z roślin
modyfikowanych genetycznie,
Biotechnologia stan obecny i perspektywy rozwoju 429
zdominowanie rynku nasion przez kilku dużych koncernów, co może utrudniać racjonalną oce-
nę wpływu roślin modyfikowanych genetycznie na środowisko oraz jako składniki żywności.
Do tej pory nie udało się stwierdzić negatywnego wpływu genetycznie modyfikowanej żywności
na organizm ludzki. Nie udało się też jednak udowodnić jej całkowitej nieszkodliwości. Nadal niezna-
ne są skutki, jakie może wywołać długotrwałe spożywanie GMO, co wskazuje, że dyskusja na te
tematy będzie długa i często burzliwa. Zwolennicy roślin GMO twierdzą, że argumenty, jakimi dyspo-
nują przeciwnicy GMO, zwykle nie są faktami naukowymi. Toksyna zawarta w modyfikowanej kuku-
rydzy niszczy omacnicę prosowiankę (i owady błonkoskrzydłe), ale jest nieszkodliwa dla pszczół i
ssaków. Toksyna w modyfikowanej kukurydzy jest jedynym skutecznym środkiem w walce z omac-
nicą, która w niektórych regionach Polski prowadzi nawet do 30-40% strat w uprawach. Zwalczanie
szkodnika środkami chemicznymi jest nieskuteczne, a zastosowane na większą skalę zatrułoby śro-
dowisko. To tylko jeden przykład korzyści z upraw roślin GMO. Przyjęcie przez Polskę bardzo rygo-
rystycznych regulacji w zakresie GMO, jakimi są przepisy UE, w wystarczającym stopniu spełnia
wymogi bezpieczeństwa w korzystaniu z nowych technologii. Nie zamyka też przed producentami
możliwości korzystania z nowych technologii, a konsumentom daje prawo wyboru [Bielecki 2007].
Ze względu na stopień ingerencji genetycznej w artykuły spożywcze wyróżnia się:
żywność wytworzoną za pomocą technik modyfikacji genetycznej i zawierającą obce geny (np.
świeże pomidory i ziemniaki),
żywność zawierająca przetworzone GMO (np. koncentraty zup z pomidorów, frytki mrożone),
żywność produkowaną z zastosowaniem GMO (np. chleb pieczony z wykorzystaniem transge-
nicznych drożdży, piwo i inne produkty fermentacji alkoholowej produkowane z zastosowa-
niem drożdży transgenicznych),
produkty żywnościowe pochodne GMO, lecz nie zawierające żadnych komponentów transge-
nicznych (np. olej rzepakowy otrzymywany z transgenicznego rzepaku, cukier z transgenicz-
nych buraków).
Powyższe informacje powinny być udostępniane w szerszym stopniu konsumentom, by w
sposób bardziej racjonalny podejmowali decyzje o wyborze określonego rodzaju żywności.
Biotechnologia przemysłowa (biała biotechnologia) jest działem biotechnologii, której celem jest
przemysłowa produkcja związków chemicznych, bioenergii i bioplastyków [Agrawal, Parihar 2005]. W
procesach przemysłowych wykorzystuje się surowce odnawialne jako zródła węgla i energii, takie jak:
cukry, skrobię, biomasę ligninocelulozową, oleje roślinne. W wyniku konwersji tych surowców z wyko-
rzystaniem drobnoustrojów lub enzymów wytwarzane są takie produkty, jak; bioetanol, biodisel, nisko-
cząsteczkowe związki chemiczne, bioplastyki, dodatki do żywności, rozpuszczalniki, witaminy i inne.
Zainteresowanie procesami biotechnologii przemysłowej wzrasta głównie z powodu wzrastają-
cych cen ropy naftowej, wyczerpywania się zapasów nieodnawialnych zródeł energii, takich jak:
gaz ziemny, ropa naftowa, czy węgiel kamienny. Jednak praktyczne wykorzystanie wielu procesów
jednostkowych w wytwarzaniu licznych bioproduktów natrafia na poważne bariery, których do-
piero pokonanie umożliwi zastosowanie tych procesów w skali przemysłowej.
Jedną z barier jest wzrastające zapotrzebowanie na żywność, co ogra-
nicza dostępność cukrów, skrobi, a także olejów do procesów, na których
Chemikalia:
bazują biotechnologie przemysłowe. Dlatego jednym z podstawowych
dodatki do
sposobów wyjścia z tej coraz trudniejszej sytuacji surowcowej jest opano- żywnoSci,
wanie na skalę przemysłową biokonwersji biomasy roślinnej, w szczegól- związki chemiczne
farmaceutyki
ności biomasy lignonocelulozowej do bioproduktów. Biomasę tę stanowią
takie produkty uboczne rolnictwa, jak: sło-
ma zbóż, słoma rzepakowa, łodygi kukury-
Biopolimery:
dzy i inne, a ponadto odpady drzewne, ma- Produkty Cukry
kwas polimlekowy
kulatura, rośliny energetyczne [Targoński rolnicze
1996]. Od wielu lat prowadzone są badania
laboratoryjne, jak i próby w skali półtech-
Biopaliwa:
nicznej, celem opracowania opłacalnej w
bioetanol
skali przemysłowej technologii otrzyma-
wodór
nia cukrów z celulozy i hemiceluloz zawar-
tych w biomasie roślinnej, a następnie
Rysunek 1. Schemat ideowy bioprocesów w bio-
efektywnej fermentacji cukrów do róż- technoIogii przemysłowej
yródło: Agrawal, Parihar 2005.
nych związków chemicznych. Produkty
430 Zdzisław Targoński
otrzymane w procesie biotransformacji biomasy lignionocelulozowej będą stopniowo stawały się
konkurencyjne cenowo w stosunku do produktów pochodzących z syntezy chemicznej opartej
głównie na ropie naftowej. Jest to związane z ciągłym postępem, m.in. w pozyskiwaniu modyfiko-
wanych genetycznie roślin o obniżonej zawartości ligniny łatwiej podatnych na biodegradację,
doskonaleniu organizmów, producentów enzymów degradujących celulozę i hemicelulozy, a także
fermentujących cukry do określonych związków chemicznych [Lynd 2002].
Podsumowanie
Biotechnologia należy do jednej z najszybciej rozwijających się dziedzin nauki, która ma ogrom-
ny potencjał aplikacyjny. Zastosowanie biotechnologii w medycynie, w rolnictwie budzi kontro-
wersje w społeczeństwie, które często nieświadome zalet płynących z zastosowanie nowoczesnej
biotechnologii na ogól niesłusznie obawia się negatywnego wpływu na zdrowie i równowagę w
środowisku. To dzięki biologii molekularnej i inżynierii genetycznej, a także technologii przeciwciał
monoklonalnych możliwe było wytworzenie nowoczesnych biofarmaceutyków, a także opracowa-
nie nowych technik terapeutycznych, takich jak: terapia genowa czy podjęcie obiecujących prób
wykorzystania komórek macierzystych.
Uprawa roślin modyfikowanych genetycznie pozwala z jednej strony na zwiększenie plonów,
poprawę jakości produktów rolniczych, z drugiej zaś budzi liczne obawy o zdrowie konsumentów
tej żywności, jak również nie do końca poznany ich wpływ na środowisko przyrodnicze. Brak
jednoznacznie negatywnych skutków uprawy tych roślin sprawia, że obszar upraw roślin GMO z
roku na rok wzrasta. Z kolei, dzięki dynamicznie rozwijającej się biotechnologii przemysłowej pro-
dukty wytwarzane w oparciu o surowce nieodnawialne będą stopniowo zastępowane przez bio-
produkty oparte o surowcach pochodzenia roślinnego. Tak więc rozwój nowoczesnej biotechno-
logii wychodzi naprzeciw nowym wyzwaniom ludzkości w zakresie zdrowia, żywności, a także
związanych z wyczerpywaniem się ropy naftowej stanowiących surowiec dla przemysłu chemicz-
nego i zastępowaniem ich bioproduktami opartymi o surowce odnawialne.
Literatura
Agrawal A.K., Parihar P. 2005: Industrial Microbiology. Fundaments and Applications. Agrobios.
Bielecki S. 2007: Raport. Perspektywy i kierunki rozwoju biotechnologii w Polsce do 2013 roku. [www.biotech-
nologia.com.pl].
Dubin A. 2007: Stan i kierunki rozwoju biogospodarki. MNiSW, Warszawa.
Lynd L.P. 2002: Microbiol. Molecural Biology Reviews, 60, 506-577.
Malepszy S. 2001: Biotechnologia roślin. PWN, Warszawa.
Plant Biotechnology and Transgenic Plants. 2007: Oksman-Caldentey.
Praca zbiorowa. 2006: Biologia molekularna w medycynie. PWN, Warszawa.
Purohit S.S. 2005: Biotechnology. Fudamenatals and Application. Agrobios.
Targoński Z. 1996: Biotechnologia. 3(34), 116-130.
Twardowski T. 2007: Kosmos, 56 (3-4), 221-226.
Walsh G. 2007: Pharmaceutical Biotechnology. Wiley and Son.
Summary
Biotechnology any technological application that uses biological systems, living organisms, or derivatives thereof,
to make or modify products or processes for specific use. Biotechnology is generally divided into three sub fields red,
white and green biotechnology. Red biotechnology deals with genetically altered microorganisms that are used for
producing products like insulin and vaccine for medical use. Red biotechnology ( medicine biotechnology ) also helps in
reproductive technologies like in vitro fertilization, DNA profiling, forensics and in technologies of transplantations. White
biotechnology (industrial biotechnology) involves the creation of useful chemicals for the industrial sector through
organisms like moulds or yeast. Green biotech is easily the oldest use of biotechnology by humans, dating back to the first
uses of selective breeding in plants, and in the modern age, green biotech is also the most hotly contested area of
biotechnological growth. The genetic modification of plants to produce desired effects such as resistance to a certain
chemical or pest, or increased crop yield is widely used throughout the world on a number of crops.
Adres do korespondencji:
prof. dr hab. Zdzisław Targoński
Uniwersytet Przyrodniczy w Lublinie
Katedra Biotechnologii, Żywienia Człowieka i Towaroznawstwa Żywności
ul. Skromna 8, 20-704 Lublin
tel. 604 403 788
e-mal: zdzislaw.targonski@up.lublin.pl
Wyszukiwarka
Podobne podstrony:
Rola gazu ziemnego w polityce energetycznej Polski stan obecny i perspektywyEfektywność systemu penitencjarnego w Polsce stan obecny i perspektywy Teodor SzymanowskiCELE I MECHANIZMY PROGRAMU PEMP ORAZ STAN OBECNY I PERSPEKTYWY PROGRAMU RABATOWEGOCELE I MECHANIZMY PROGRAMU PEMP ORAZ STAN OBECNY I PERSPEKTYWY PROGRAMU RABATOWEGOPolska entomologia sądowa – rys historyczny, stan obecny i perspektywy na przyszłośćSYSTEMY EDUKACJI W EUROPIE – STAN OBECNY I PLANOWANE REFORMY LuksemburgGG 07 2& WB perspektywy rozwojuPerspektywy rozwoju sadownictwa polubownego w Polsceperspektywa rozwojuPerspektywy rozwojuSYSTEMY EDUKACJI W EUROPIE – STAN OBECNY I PLANOWANE REFORMY (Belgia wspólnota flamandzka)Perspektywy rozwoju TELEPRACY w Polsce raport z badaństan obecny rynku opiniaMałoskalowa energetyka biogazowa– perspektywy rozwoju w warunkach polskichocena sytuacji oraz perspektywy rozwoju spolki i grupy kapital 0904300000117263SYSTEMY EDUKACJI W EUROPIE – STAN OBECNY I PLANOWANE REFORMY (Belgia wspólnota francuska)więcej podobnych podstron