Marceli Tureczek Uwag kilka o dzwonach&
DE OPPIDO ET CASTELLO
Przeszłość i terazniejszość Twierdzy Kostrzyn
K o s t r z y n Z i e l o n a G ó r a 2004
Marceli Tureczek
UWAG KILKA O DZWONACH FRIEDRICHA GOTTHOLDA
KRNERA Z DAWNEGO KOŚCIOAA MARIACKIEGO W
KOSTRZYNIE*
Podejmując rozważania nad przeszłością dawnej stolicy Nowej Marchii, historyk trafia
na poważne braki w materiale zródłowym, który został zniszczony w 1945 roku podczas
działań wojennych, jak i w latach pózniejszych. O stanie zachowania można mówić
jedynie w przypadku budowli obronnych, tworzących niegdyś twierdzę. Fakt ten ma
zresztą istotny wpływ na zainteresowania współczesnych badaczy. Odtworzenie
zniszczonych obiektów zabytkowych sprzed II wojny światowej musi zatem bazować na
opracowaniach oraz zródłach archiwalnych i ikonograficznych powstałych przed rokiem
1945 (patrz też niżej). Pomimo, że badania takie nie należą do łatwych (zachowane
przekazy są często fragmentaryczne), w celu uzyskania pełniejszego obrazu przeszłości
Kostrzyna, wydają się uzasadnione.
Jednym z takich zagadnień, obejmujących zaginione dziedzictwo Kostrzyna, jest
kwestia zródeł epigraficznych, czyli tych obiektów, na których znajdowały się w
przeszłości wszelkiego rodzaju napisy wykonane przy pomocy innego niż tradycyjne
narzędzie pisarskie lub też czcionkę drukarską. Dawniej, jak i obecnie tego typu formy
przekazu nader często wykorzystywano jako nośnik różnego rodzaju informacji.
Wg J. Szymańskiego, ich zadaniem było upamiętnienie wydarzeń, ludzi i czynów1.
Zachowane obiekty epigraficzne lub informacje o nich to również bogaty materiał do
studium nad dziedzictwem kulturowym zarówno niewielkich regionów lub miejscowości,
jak i większych obszarów geograficzno - historycznych.
Celem niniejszych rozważań jest próba przybliżenia wybranego rodzaju zaginionych
zródeł epigraficznych z Kostrzyna, tj. czterech dzwonów i ich inskrypcji, odlanych dla
kościoła parafialnego przez Friedricha Gottholda Krnera w 1769 roku. Dzwony te, a
zwłaszcza napisy, które się na nich znajdowały, zawierały wiadomości o wydarzeniach,
które miały miejsce w Kostrzynie. Zaprezentowane poniżej informacje powinny także
wzbogacić wiedzę o XVIII-wiecznym ludwisarstwie w Nowej Marchii.
Podjęta tematyka nie należy do łatwych, o czym decyduje nie tylko fakt zniszczenia
analizowanych obiektów, ale również skromna literatura przedmiotu. Wśród ważniejszych
opracowań niemieckich dotyczących podjętej kwestii, wymienić należy powstały w latach
dwudziestych XX wieku, spis zabytków dawnego powiatu chojeńskiego. Zeszyt IV z 1927
* Niniejszy tekst jest fragmentem wyników inwentaryzacji prowadzonych przez Pracownię Epigraficzną
Uniwersytetu Zielonogórskiego w ramach programu badawczego pt.: Inskrypcje na terenach Polski
Zachodniej . Ostateczny stan badań zostanie zawarty w przygotowywanych przez pracownię edycjach
epigraficznych obejmujących swoim zasięgiem również tereny Nowej Marchii.
1
J. S z y m a ń s k i, Nauki pomocnicze historii, Warszawa 2001, s. 364.
Marceli Tureczek Uwag kilka o dzwonach&
roku obejmuje obiekty znajdujące się w Kostrzynie. Tam też zamieszczono istotny dla
niniejszych rozważań, choć lapidarny przekaz treści inskrypcji oraz nieliczne dane
techniczne2. Nielicznych informacji na temat działalności samego ludwisarza dostarcza
opracowanie R. Schmidta poświęcone odlewnikom w Nowej Marchii w XVII XVIII
wieku3. W tym miejscu należy także wymienić inny spis zabytków, obejmujący dawny
powiat międzyrzecki, gdzie również znajdowały się dzwony Friedricha Gottholda
Krnera4. W polskich opracowaniach informację o omawianych poniżej dzwonach
zamieszczono m. in. w monografii Kostrzyna z 1991 roku5 oraz w pracy J.
Piątkowskiego6. Pomocnymi dla określenia wartości technicznych i muzycznych są m. in.
opracowania W. Gardziejewskiego7 oraz J. Piaskowskiego8.
O najstarszych dzwonach w Kostrzynie można mówić już w XIII wieku. Jednym z
elementów nowo powstającego organizmu miejskiego był zapewne kościół. Wówczas to
prawdopodobnie wraz z rozwojem świątyni sprowadzono pierwsze dzwony, których
zadania były znacznie szersze, niż ma to miejsce obecnie. Najstarsza udokumentowana
wzmianka o kostrzyńskim kościele pochodzi z 1396 roku, kiedy w biskup lubuski Jan
zaświadczył ufundowanie ołtarzy w miejscowej farze. W tym okresie kościół był siedzibą
nie tylko parafii, ale również dekanatu9. Na tej podstawie można stwierdzić, że na
dzwonnicy mogły znajdować się nawet trzy dzwony. Takie, bowiem normy były
zwyczajowo przewidziane dla kościołów parafialnych10. W okresie pózniejszym dzwony
w Kostrzynie mogły się znajdować także na wieżach zamkowych. Niewykluczone, że
niewielkie instrumenty posiadały także inne nieistniejące dziś świątynie.
Kolejne informacje o kostrzyńskich dzwonach pochodzą z połowy XVII wieku. Wówczas
to za panowania Wielkiego Elektora renowacji została poddana wieża kościoła
mariackiego. Po jej zakończeniu zawieszono cztery nowe instrumenty o wadze od 200
1600 kg. Instrumenty te wisiały na wieży zapewne do połowy XVIII wieku, kiedy to o
dalszych dziejach kostrzyńskich dzwonów zadecydowała tzw. wojna siedmioletnia 1756 -
176311.
W wyniku ostrzału Rosjan oblegających twierdzę, 15 sierpnia 1758 roku zniszczeniu
uległo w większości Stare Miasto. Obok zabudowań mieszkalnych spłonęła także gotycka
fara mariacka. Na Starym Mieście ocalał tylko kościół przy wale, który do roku 1770
pełnił funkcję świątyni parafialnej12.
Wraz z odbudową miasta rozpoczęto odbudowę kościołów. Jedną z jej części było
odlanie nowych dzwonów dla kościoła mariackiego. Zadanie to polecono ludwisarzowi z
Kożuchowa i Lubania (Freistadt und Lauban)13, Friedrichowi Gottholdowi Krnernerowi,
który w roku 1769 wykonał cztery instrumenty14.
2
Die Kunstdenkmler des Kreises Knigsberg (Neumark), bearbeitet von G. Vo, W. Hoppe, Berlin 1927,
s. 315 316.
3
R. S c h m i d t, Mrkische Glockengieer im 17. und 18 Jahrhundert, Jahrbuch fr Brandenburgische
Kirchengeschichte , 15. Jg, 1917, s. 141 142.
4
J. K o h t e, Verzeichnis der Kunstdenkmler der Provinz Posen, Bd. III, Berlin 1895, s. 98 127.
5
Kostrzyn nad Odrą. Dzieje dawne i nowe, red.. J. Marczewski, Poznań 1991, s. 166.
6
J. P i ą t k o w s k i, Spacer po starym Kostrzynie, Gorzów Wlkp. Kostrzyn 2001, s. 90.
7
K. G a r d z i e j e w s k i, Zarys dziejów odlewnictwa polskiego, Katowice 1954.
8
J. P i a s k o w s k i, Technologia dawnych odlewów artystycznych, Kraków 1981.
9
Kostrzyn nad Odrą, s. 99.
10
J. G o ł o s, K. K a s p r z a k M i l l e r, Straty wojenne zabytkowe dzwony utracone w latach 1939 1945
w granicach Polski po 1945 roku, t. I, Poznań 2000, s. 12.
11
Kostrzyn nad Odrą, s. 166.
12
Tamże, s. 184.
13
J. K o h t e, Verzeichnis, s. 124; Th. W a r m i ń s k i, Urkundliche Geschichte des ehemaligen Cisterzienser
Klosters zu Paradies, Meseritz 1886, s. 201.
14
Die Kunstdenkmler, s. 315.
Marceli Tureczek Uwag kilka o dzwonach&
Dwa największe dzwony posiadały dolną średnicę 110 cm15. Na tej podstawie można
wnioskować, że wysokość ich płaszczów mierzona bez korony wynosiła ok. 90 cm. Takie
wartości odpowiadają normom dzwonów, opartym na stosunku wysokości dzwonów
mierzonej bez korony do dolnej średnicy, które wynoszą ok. 0,78 0,8216. Wg
określonych powyżej danych, na podstawie wytycznych zawartych w encyklopedii J. G.
Krnitza z 1780 roku można przyjąć, że dolna krawędz obu dzwonów miała grubość ok.
72 73 mm, zaś waga jednego instrumentu wahała się w granicach ok. 650 kg17.
Kolejne dwa dzwony były mniejsze od opisanych wyżej18. Pierwszy posiadał dolną
średnicę 93 cm, tym samym jego wysokość bez korony wynosiła ok. 75 cm, zaś krawędz
miała grubość ok. 62 mm. Waga wahała się w granicach 440 kg. Najmniejszy dzwon
posiadał dolną średnicę 68 cm, zatem wysokość bez korony wynosiła ok. 55 cm, krawędz
miała grubość ok. 45 mm, natomiast waga wahała się w granicach 180 190 kg.
Waga dzwonów pozwala również z dużym prawdopodobieństwem określić ciężar ich serc.
W praktyce, serce dzwonu spiżowego to ok. 3,5% wagi samego instrumentu19. Tym
samym serca dwóch największych dzwonów ważyły ok. 23 kg; serce dzwonu trzeciego
ważyło ok. 15,5 kg; najmniejszy dzwon miał serce ważące ok. 7 kg.
Wszystkie cztery dzwony były wyposażone w napisy inskrypcyjne, które
informowały o wartościach muzycznych dzwonów oraz wydarzeniach związanych z
oblężeniem twierdzy w 1758 roku. Owe opisy zawarte w inskrypcjach to także
swoisty zapis historii dzwonów oraz ludwisarza, który je wykonał.
Inskrypcja na jednym z dzwonów o średnicy 110 cm wykonana była w języku
niemieckim, taki bowiem przekaz zawiera cytowany wielokrotnie niemiecki spis
zabytków20. Z jej treści można się dowiedzieć, że dzwony odlano wg przedłużonych
dzwięków CEGC: Diese vier Glocken sind nach verlangten Tnen CEGC gegossen21. Informacja o
przedłużonych tonach muzycznych, to nic innego jak określenie oktawy muzycznej.
Niestety ze względu na brak przed rokiem 1885 jednolitego kamertonu dla dzwonów22,
niemożliwe jest dokładne wyznaczenie owych dzwięków. Przyporządkowując omawiane
dzwony do wytycznych Krnitza z 1780 roku23, odpowiadają one następującym
wartościom dzwiękowym: dzwony o dolnej średnicy 110 cm: g gis w oktawie
trzykreślnej; dzwon o średnicy 93 cm: b w oktawie trzykreślnej; dzwon najmniejszy: e w
oktawie dwukreślnej. Zupełnie inaczej prezentują się te same instrumenty wg
wytycznych w cytowanej pracy H. Otte z 1885 roku: dzwony o dolnej średnicy 110 cm: f
fis w oktawie razkreślnej; dzwon o średnicy 93 cm: g w oktawie razkreślnej; dzwon
najmniejszy: d w oktawie dwukreślnej. Na podstawie innych dzwonów Friedricha
Gottholda Krnera, odlanych w roku 1779 dla kościoła klasztornego w Gościkowie
Paradyżu (obecnie powiat świebodziński) można stwierdzić, że tony muzyczne CEGC były
stosowane częściej. Różnica w dzwonach kostrzyńskich i paradyskich polegała na tym,
że jeden z instrumentów w Paradyżu posiadał ton C w oktawie razkreślnej, co wyraznie
15
Tamże.
16
B. S c h m i d, Die Denkmalpflege in der Provinz Westpreuen im Jahre 1917 (Glockenkunde, Stilgeschichte
der Orgelgehuse), Danzig 1918, s. 11.
17
Wytyczne Krnitza cyt. za: J. P i a s k o w s k i, Technologia, s. 97 98. Por. też H. O t t e, Die Glockenkunde,
Leipzig 1884, s. 106.
18
Die Kunstdenkmler, s. 315 316.
19
Zob. M. T u r e c z e k, Inskrypcje na najstarszych dzwonach gminy Trzciel w powiecie międzyrzeckim (w:)
Ziemia Międzyrzecka w przeszłości. Szkice z dziejów pogranicza, red. B. Mykietów, M. Tureczek, Międzyrzecz
Zielona Góra 2004, s. 145 146.
20
Tamże.
21
Tłum.: Te cztery dzwony zostały odlane wg przedłużonych dzwięków (tonów) CEGC.
22
H. O t t e, Die Glockenkunde, s. 105 107. Por. J. G o ł o s, K. K a s p r z a k M i l l e r, Straty wojenne,
s. 19 20.
23
Jak przyp. 16.
Marceli Tureczek Uwag kilka o dzwonach&
odznaczył J. Kohte24. Dzwony z Paradyża także zaginęły. Do dnia dzisiejszego na
wieżach klasztornych zachowało się kilka serc, które można łączyć m. in. z
instrumentami Krnera.
Kolejne inskrypcje wykonane były w języku łacińskim i miały odmienny charakter
od napisu przytoczonego powyżej. Dzwon drugi o średnicy 110 cm posiadał
następujący napis: Post fata tristissima que a 1758 die XV. Aug(usti) et me obmutescere
25
jusserunt. Restaurata anno 1769 Signum In honorem dei dare coepi. Dzwon o średnicy 93
cm także posiadał napis w języku łacińskim: Et me necarunt Flammae per totam Urbem
misere saevientes anno 1758 et Friderici clementiam reviviscere et primum sonitum edere coepi
anno 1769. 26 Również ostatni, najmniejszy dzwon wyposażono w łacińską inskrypcję:
In ruinis anno 1758 die XV. Augusti et ego sum sepulta ex ei(u)sdem anno 1769 restituta post
novom casus quum et cjssa Lutea adhuc denuo eram collapsa et structor meus vitam fere sub
domo a ventu disjecta amiserat. Cives convoco. 27.
Szczegółowa analiza paleograficzna przytoczonych inskrypcji jest niestety niemożliwa.
Decyduje o tym przede wszystkim forma przekazu, która najprawdopodobniej
odzwierciedla tylko treść napisów. Dlatego też nie ma pewności, czy zgodnie z edycją z
1927 roku, przytoczone napisy miały charakter minuskułowy. Doświadczenia zebrane w
trakcie inwentaryzacji dzwonów prowadzonych m. in. na obszarze dawnego powiatu
międzyrzeckiego, wskazują, że na dzwonach od początku XVII wieku przeważały raczej
majuskułowe formy inskrypcji. Te same badania potwierdzają, że edycje inskrypcji
zawarte w spisach zabytków z końca XIX i początków XX wieku skupiają się na treści,
pomijając całkowicie cechy paleograficzne czy też epigraficzne28. Jednak także te uwagi
mogą mieć jedynie charakter hipotetyczny. Pomocnymi w tej kwestii mogłyby się okazać
zródła ikonograficzne. W tym miejscu można jedynie stwierdzić, że z całą pewnością
kostrzyńskie dzwony nie odbiegały od stosowanych wówczas norm estetycznych. Być
może pomocnymi będą w przyszłości dalsze inwentaryzacje, które pozwolą odnalezć
zachowane instrumenty Krnera. Obok Paradyża znajdowały się one m.in. w Marxdorf
oraz Neuentempel (RFN)29.
Nieco mniejszych trudności dostarczają treści przytoczonych inskrypcji. Można się z
nich dowiedzieć, że w trakcie oblężenia z 15 sierpnia 1758 roku, zniszczeniu uległy
dzwony, które odlano dla kościoła w roku 1652. Przytoczone wcześniej informacje o wadze
zniszczonych dzwonów wskazują, że były one większe od tych, które odlano w roku 1769.
Niemniej nowe dzwony musiały powstać na bazie surowca odzyskanego ze zniszczonych
instrumentów. Z dużym prawdopodobieństwem informują o tym zastosowane w
inskrypcjach wyrażenia: odnowiony (& ) rozpocząłem dawać sygnał; z tych ruin
odgrzebany; zacząłem ożywać itp.30. Argumentem potwierdzającym taki stan rzeczy są
również względy finansowe, które musiały mieć duże znaczenie w zniszczonym mieście.
Znaczny udział w finansowaniu odbudowy miał Fryderyk II, który w latach 1758, 1765
oraz 1766 1767 król osobiście interesował się postępami w pracach, przeznaczając na
ten cel w celu ich przyspieszenia, najmniej 330 000 talarów w formie zapomóg i
refundacji. Wspomnieć tu należy również o znacznej ilości budulca oraz reorganizacji
24
J. K o h t e, Verzeichnis, s. 124.
25
Tłum.: Po bardzo smutnych wydarzeniach z 15 sierpnia 1758 roku rozkazali mi milczeć. Odnowiony w roku
1769 rozpocząłem dawać sygnał na chwałę Boga.
26
Tłum.: I mnie zniszczyły płomienie szalejące w całym mieście w roku 1758. Dzięki dobroci Fryderyka (za
sprawą dobroci Fryderyka; dobrocią Fryderyka) zacząłem ożywać i wydałem pierwszy dzwięk w roku 1769.
27
Tłum.: I ja zostałem pogrzebany w roku 1758 dnia 15 sierpnia, z tych ruin odgrzebany w roku 1769 znów
spadałem po wielu wydarzeniach i opadnięciu złocistej barwy do tego stopnia, mój budowniczy prawie stracił
życie pod domem z powodu rozpadającego się wejścia. Zwołuję obywateli.
28
Zob. M. T u r e c z e k, Inskrypcje, s. 131 154, tamże literatura przedmiotu oraz stan badań.
29
R. S c h m i d t, Mrkische, s. 141 142.
30
Kostrzyn nad Odrą, s. 166.
Marceli Tureczek Uwag kilka o dzwonach&
robót, co przyspieszało prace31. Imię Fryderyka na dzwonie o średnicy 93 cm to
niewątpliwie forma uczczenia jego osoby przez mieszkańców Kostrzyna, być może jego
pomoc miała także udział w odlaniu nowych instrumentów. Ciekawy jest również zapis
dotyczący samego ludwisarza. Z inskrypcji na najmniejszym dzwonie można się
dowiedzieć, że odlewnik kostrzyńskich instrumentów o mało nie stracił życia pod
zawalającym się domem. Nie jest jednak jasne czy informacja ta ma związek z pobytem
Krnera w samym Kostrzynie, czy jest to ingerencja ludwisarza w treść inskrypcji, aby w
ten sposób pozostawić informację o swoich losach. Na najmniejszym dzwonie jest
również informacja o jego wtórnym zerwaniu się, a także funkcji, którą pełnił był to
dzwon sygnalizacyjny.
Równie ciekawie przedstawia się znaczenie semantyczne napisów. Symbolicznie
wypowiadane zwroty, wskazują na personifikację omawianych dzwonów, które wg słów
J. Hani mogą być: & zwielokrotnionym głosem (& ) radości i smutków& 32. Niewidzialna
na co dzień treść inskrypcji miała być słyszalna wraz z niesionym dzwiękiem. Zawarte
w napisach informacje przypominały mieszkańcom o wydarzeniach, które miały miejsce
w ich mieście i zarazem odzwierciedlały ich stosunek do nich. W ten sposób treści
semantyczne na dzwonach z Kostrzyna ujawniają elementy kultury duchowej. Choć
omawiane inskrypcje nie zawierają typowych dla dzwonów wezwań o charakterze
apotropaicznym lub też bardzo charakterystycznych treści skierowanych przeciw
niebezpiecznym zjawiskom atmosferycznym, całość mieści się zarówno w normach
estetycznych, kulturowych jak i znaczeniowych dla tego typu obiektów epigraficznych33.
Przy inwentaryzacjach inskrypcji nadzwonnych, obok wysuwających się na czoło ze
zrozumiałych względów treści religijnych, podkreślających funkcję dzwonu, jak i
pobożność jego fundatorów, spotyka się szereg informacji stanowiących przekaz o
przeszłości określonych terenów. Kostrzyńskie dzwony Friedricha Gottholda Krnera
wzbogacają wiedzę nie tylko na temat dziejów Kostrzyna oraz znajdujących się tam
niegdyś obiektów epigraficznych, ale również stanowią element badań nad dawnymi
zródłami epigraficznymi oraz ludwisarstwem w Nowej Marchii.
31
Tamże, s. 185.
32
J. H a n i, Symbolika świątyni chrześcijańskiej, Kraków 1994, s. 75.
33
W sprawie zagadnień semiologicznych zob. też: B. T r e l i ń s k a, Semiologiczne aspekty polskiego pisma
epigraficznego, Kwartalnik Historyczny , z. 2, 1981, s. 431 139; J. H o c h l e i t n e r, Funkcje
średniowiecznych dzwonów jako przejaw sakralizacji przestrzeni kulturowej, Studia Warmińskie , t. XXXVII,
2000, s. 179 192.
Marceli Tureczek Uwag kilka o dzwonach&
Schemat konstrukcji kościoła mariackiego w Kostrzynie. Na wieży widoczna konstrukcja
dzwonna oraz cztery instrumenty. yródło: Die Kunstdenkmler des Kreises Knigsberg
(Neumark), 1927, tab. 15.
Einige Bemerkungen ber die Glocken von Friedrich Gotthold Krner aus der
ehemaligen Marienkirche in Kstrin
(Zusammenfassung)
ber den Erhaltungszustand der Kstriner Baudenkmler kann man vor allem in
Bezug auf Wehrbauwerke, die einst die Festung bildeten, sprechen. Deswegen scheinen
Erwgungen zu einstigen Denkmalobjekten besonders begrndet zu sein. Ein Beispiel
fr eine solche Frage sind die Glocken von Friedrich Gotthold Krner aus der
Marienkirche. Sie bilden nicht nur eine Quelle der Kenntnisse ber Ereignisse, die in
Kstrin stattfanden. Sie sind ein Element des verlorenen Kulturerbes, sie bereichern
auch das Wissen ber die Glockengusstechnik in dem 18. Jh. in Neumark. Das Wissen
zu diesem Thema wird vor allem aus deutschen bertragungen geschpft, obwohl auch
in polnischen Bearbeitungen diese Problematik auf eine beschrnkte Weise
aufgenommen wurde. Die zwei grten Glocken hatten den unteren Durchmesser von
110 cm, die kleinste Glocke von 68 cm. Ihr Gewicht schwankte zwischen ca. 180 kg und
ca. 650 kg. Alle Glocken wurden mit reichen Inschriften in der deutschen und der
lateinischen Sprache versehen. Leider wegen des lapidaren Charakters der
bertragungen ist eine palographische und epigraphische Analyse der Inschriften nicht
mglich. Reich ist hingegen die semantische Bedeutung der Inschriften, die durch die
Marceli Tureczek Uwag kilka o dzwonach&
Personifizierung der Instrumente Elemente der geistigen Kultur der ehemaligen
Einwohner von Kstrin darzustellen scheint.
* * *
Marceli Tureczek historyk, absolwent Uniwersytetu
Zielonogórskiego, uczeń prof. Joachima Zdrenki. Specjalizuje
się w historii regionalnej, zwłaszcza w zagadnieniach
pograniczy kulturowych oraz epigrafice. Autor kilku
opracowań poświęconych m. in. historii dawnego miasta
Brójce (2003) oraz zabytkom epigraficznym na obszarze tzw.
Ziemi Międzyrzeckiej (2003-2004). Obecnie przygotowuje
rozprawę doktorską poświęconą zabytkom epigraficznym w
powiecie międzyrzeckim oraz pracuje przy projekcie
naukowym Komitetu Badań Naukowych, realizowanym przez
Pracownię Epigraficzną Uniwersytetu Zielonogórskiego pt.:
Inskrypcje na terenach Polski Zachodniej
Marceli Tureczek Historiker, Absolvent der
Universitt Zielona Góra, Schler von Prof. Joachim
Zdrenka. Er spezialisiert sich auf die Regionalgeschichte,
insbesondere auf die Fragen der Kulturgrenzgebiete sowie
in der Epigraphik. Autor einiger Publikationen, u.a. zur Geschichte der ehemaligen Stadt Brójce
(2003) sowie zu epigraphischen Sehenswrdigkeiten auf dem Gebiet des sog. Meseritzer
Landes (Ziemia Międzyrzecka) (2003-2004). Zur Zeit bereitet er seine Dissertation zu
epigraphischen Sehenswrdigkeiten in dem Landkreis von Międzyrzecz (Meseritz) vor sowie
arbeitet an einem wissenschaftlichen Projekt des Ausschusses fr Wissenschaftliche
Forschungen, das durch die Epigraphische Forschungsstelle der Universitt Zielona Góra
unter dem Titel Inskrypcje na terenach Polski Zachodniej ( Inschriften auf dem Gebiet
Westpolens ) realisiert wird.
Wyszukiwarka
Podobne podstrony:
Mężyński Piotr Do młodej matki kilka uwag z higjeny kobiety 1933rE book Kilka Uwag Józef SzujskiKilka uwag w dyskusji nad modelem organu wykonawczego w gminieKilka uwag o zwyczajach judaistycznychRadek Palonka Kilka uwag na temat tabu wśród starożytnych i współczesnych Indian północnoamerykańsImelda Chłodna Kilka uwag na temat roli retoryki w kształceniu humanistycznymWiśniewski Kilka uwag o stabilności libertariańskiej anarchiiKilka Uwag Nad Powieścią Eliza OrzeszkowaKilka praktycznych uwagKilka uwag na tle egzaminu z2016Kilka uwag o zapisach w dzienniku zajęćkilka ciekawostek o 206K Kwestionariusz osobowy dla pracownikawięcej podobnych podstron