Stanisław Zając1
WPAYW MOTYWOWANIA PRACOWNIKÓW NA JAKOŚĆ
I EFEKTYWNOŚĆ PRACY W PRZEDSIBIORSTWIE
Streszczenie: Przedstawiono problematykę motywacji pracowników i jej wpływ
na jakość i efektywność pracy w przedsiębiorstwie. Motywacja stanowi siłę moto-
ryczną ludzkich zachowań i działań. Jest niezbędnym i jednym z najważniejszych
czynników wzrostu efektywności pracy, dlatego istotne jest wskazanie, w jaki
sposób można wpływać na motywację pracowników. W pracy przedstawiono
teorie motywacji oraz finansowe i pozafinansowe czynniki motywujące do pracy.
Są one niezbędne do skonstruowania optymalnego systemu premiowania, wpły-
wającego na zwiększenie wydajności oraz poprawę jakości wykonywanej pracy.
Słowa kluczowe: motywacja, praca, wydajność, przedsiębiorstwo.
Wstęp
Efektywne zarządzanie przedsiębiorstwem pozwala na działanie zgodnie
z przyjętą misją oraz celami strategicznymi. Dlatego też realizacja funkcji per-
sonalnej w danej organizacji, bez względu na rozmiar działalności, nabiera
większego znaczenia. Kapitał ludzki stanowi bowiem podstawową siłę napę-
dową rozwoju firmy oraz ma istotny wpływ na jej pozycję konkurencyjną2.
Na zachowania i działania kapitału ludzkiego bardzo duży wpływ ma moty-
wacja, która jest jednym z najważniejszych czynników wzrostu efektywności pracy.
Motywowanie do pracy to dwustronny proces między kierownictwem
a podwładnymi, w którym ma miejsce oddziaływanie i wpływanie na zacho-
wania ludzi w taki sposób, aby działania te były zgodne z zamierzeniami
motywującego. Motywowanie pracowników składa się z wielu czynników,
nie tylko finansowych czy chęci zadowolenia, lecz także z potrzeby osiągnięć
1
dr inż. Stanisław Zając, Zakład Zarządzania, Instytut Politechniczny, Państwowa Wyższa
Szkoła Zawodowa im. S. Pigonia w Krośnie.
2
A. Mikrut, R. Tomasiewicz, Wpływ systemu premiowania na wzrost wydajności, Zeszyty
Naukowe Wyższej Szkoły Ekonomii i Innowacji w Lublinie, Seria: Ekonomia, 2001, Nr 1
(1/2009), s. 177-190.
186 Stanisław Zając
i znaczenia pracy. Dlatego systemy motywacyjne powinny oferować szeroką
gamę rozwiązań, dostosowanych do różnych potrzeb pracowniczych. Należy
dążyć do tego, aby proces motywowania pracowników przebiegał w sposób
sprawny i przyczyniał się do prawidłowej realizacji zadań i celów organiza-
cji. Wymaga ono wiedzy o ludziach, których się motywuje. Im lepiej pozna
się cechy osobowościowe, pragnienia, aspiracje, skłonności i nastawienia pod-
władnych, tym łatwiej znalezć środki i oddziaływać nimi na pracowników3.
Stworzenie optymalnego systemu premiowania jest niewątpliwie ważnym
elementem wpływającym na efekty pracy. Motywuje on bowiem pracowników
do zwiększania wydajności, jak również do poprawy jakości wykonywanej
pracy. Pracownik jest filarem firmy. Posiadanie w firmie dobrych pracowni-
ków pozwala na wybicie się ponad inne i utrzymanie przewagi. Sukces firmy
zależy od ludzkiego zaangażowania i poświęcania się sprawom zakładu pracy,
a to jest możliwe dzięki skutecznej motywacji.
Pojęcie i rodzaje motywacji
Pojęcie motywacji lub motywowania pochodzi od łacińskiego słowa movere
oznaczającego: poruszać, powodować, wprawiać w ruch, zachęcać kogoś do
czegoś, pobudzać4.
Termin motywacja rozumiany i definiowany jest różnie przez autorów. Naj-
częściej jednak określa się nim czynniki, które nadają energię zachowaniu człowie-
ka i ukierunkowują je, lub jako stan gotowości człowieka do podjęcia określonego
działania. W znaczeniu drugim motywacja odnosi się do przeżyć psychicznych
człowieka, od których zależy możliwość i kierunek jego aktywności oraz stanowi
proces, który steruje czynnościami tak, aby doprowadziły do osiągnięcia określo-
nego celu.
L.H. Haber definiuje motywację jako działanie polegające na zindywidu-
alizowanym podejściu kierownika do pracownika, wniknięciu w jego system
potrzeb i oczekiwań, stworzeniu odpowiednich warunków pracy oraz wybo-
rze najlepszego sposobu kierowania, dzięki czemu wykonywana przez niego
praca może stać się podstawą do realizacji celów firmy 5.
Motywacja, według A. Pocztowskiego6, jest wynikiem wewnętrznego
procesu, w którym pracownik:
3
M. Siwek, Motywowanie pracowników jako narzędzie wzrostu efektywności organizacji
i wyznacznik jej sukcesu, Studia i Materiały, Miscellanea Oeconomicae, Rok 13, Nr 2/2009.
4
J. Pieter, Słownik psychologiczny, Warszawa 1963, s. 155.
5
L.H. Haber, Management. Zarys zarządzania małą firmą, WPSB, Kraków 1995, s. 144.
6
A. Pocztowski, Zarządzanie zasobami ludzkimi. Strategie, procesy, metody, PWE, Warsza-
wa 2008.
Wpływ motywowania pracowników na& 187
1. uświadamia sobie niezaspokojone potrzeby,
2. rozpoznaje warunki i możliwości ich zaspokojenia,
3. podejmuje działania ukierunkowane na osiągnięcie celów (zadań),
4. osiąga określony poziom zadań, który jest oceniany,
5. otrzymuje nagrody (kary), które zaspokajają lub nie jego potrzeby,
6. ocenia stopień zaspokojenia potrzeb, co w konsekwencji prowadzi do
rozbudzenia nowych lub modyfikacji istniejących potrzeb.
Zdaniem S. Borkowskiej7 motywacja to stan wewnętrzny człowieka mają-
cy wymiar atrybutowy, właściwy każdemu człowiekowi. Motywacja jest siłą
motoryczną ludzkich zachowań i działań. Jest niezbędnym i jednym z najważ-
niejszych czynników wzrostu efektywności pracy.
Według M. Amstronga8, motywację opisać można jako zachowanie ukie-
runkowane na cel. Ludzie motywowani są, gdy spodziewają się, że tryb postę-
powania doprowadzi ich do osiągnięcia celu i cennej nagrody, która zaspokoi
ich potrzeby. Należy podkreślić, że silnie motywowani ludzie zawsze dążą do
jasno sprecyzowanych celów. Mogą się oni motywować samodzielnie, jednak
większość z nich potrzebuje, w mniejszym lub większym stopniu, motywa-
cji z zewnątrz. Organizacja, jako całość, potrafi zapewnić takie warunki, aby
osiągnąć wszystkie poziomy motywacji pod warunkiem, że zna zasady dzia-
łania tego procesu oraz różne jej typy.
Analizując powyższe definicje, można stwierdzić, że motywacja stanowi
wewnętrzną siłę człowieka, która uruchamia i organizuje jego zachowanie skie-
rowane na osiągnięcie zamierzonego celu. Mechanizmem sprawczym takiego
stanu są popędy, instynkty, życzenia i stany napięć. Od wielkości i struktury
motywacji zależy ogólna aktywność psychofizyczna jednostki, mobilizacja jej
sił i energii oraz chęć podejmowania zadań trudniejszych i ponoszenia ryzyka.
Zdaniem M. Siwek9, u podstaw motywacji leżą potrzeby warunkujące okre-
ślone zachowania człowieka, zmierzające do ich zaspokojenia, a także zadania,
które jednostka sobie stawia, lub które są jej narzucone z zewnątrz.
Motywacja do pracy może mieć różnorodny charakter. Odróżnia się np.
motywację wewnętrzną i zewnętrzną10. Kryterium rozróżnienia stanowi tutaj
rodzaj wartości, do jakich człowiek dąży.
Motywacja wewnętrzna to bodzce pojawiające się samoczynnie, powodujące,
że ludzie zachowują się w określony sposób lub poruszają w określonym kierunku.
7
S. Borkowska, System motywowania w przedsiębiorstwie, PWN, Warszawa 1985.
8
M. Armstrong, Zarządzanie zasobami ludzkimi, Dom Wydawniczy ABC, Kraków 2000.
9
M. Siwek, Motywowanie pracowników& op. cit.
10
C. Sikorski, Motywacja jako wymiana modele relacji między pracownikiem a organizacją,
Wyd. DIFIN, Warszawa 2004.
188 Stanisław Zając
Bodzce te to m.in. odpowiedzialność (poczucie, że praca jest ważna; sprawowa-
nie kontroli nad samym sobą), możliwość wykorzystania i rozwoju umiejętności,
swoboda działania, interesująca i stawiająca wyzwanie praca oraz możliwości
awansu zawodowego.
Motywacja zewnętrzna występuje wtedy, gdy swoją aktywność odbieramy
jako zadania realizowane pod przymusem zewnętrznym. Z motywacją zewnętrz-
ną wiąże się przede wszystkim rozbudowany na różne sposoby system nagród
i kar, połączony ze szczegółowym informowaniem o warunkach ich otrzymania.
Podziału motywacji można także dokonać na pozytywną, czyli dodatnią,
oraz negatywną, czyli ujemną11.
Motywacja negatywna jest związana z obawą, która pobudza do pracy
poprzez stwarzanie zagrożenia, jak np. grozba utraty części zarobków w razie
gorszego wykonywania zadań, przesunięcie do pracy mniej płatnej, o mniej-
szym prestiżu, zagrożenie naganą itp.
Motywacja pozytywna polega na stwarzaniu pracownikowi perspektyw coraz
lepszego urzeczywistnienia jego celów w miarę spełniania oczekiwań pracodawcy,
jak np. osiągnięcie wyższych zarobków, stanowiska, większej samodzielności itp.
Znaczenie motywacji w miejscu pracy
Motywacja jest siłą motoryczną ludzkich zachowań i jednym z najważniej-
szych czynników wzrostu efektywności pracy. Motywowanie natomiast to
proces świadomego i celowego oddziaływania na motywy postępowania ludzi
poprzez stwarzanie środków i możliwości realizacji ich systemów wartości
i oczekiwań dla osiągnięcia celu motywującego.
Motywacja u konkretnej osoby jest zmienna w czasie i przestrzeni, nikt
nie stworzył jak dotąd i nie stworzy recepty na skuteczne motywowanie ,
taka recepta nie istnieje. Są osoby, które mają większą motywację do pracy,
inne do uprawiania sportu, a jeszcze inne do prowadzenia dyskusji na dowol-
ny temat. Motywacja kierunkuje ponoszony wysiłek na rzecz osiągania okre-
ślonych, takich a nie innych, celów. Osoba silnie zmotywowana jest zarazem
silnie skupiona na jakimś przedmiocie, zadaniu.
Według J. Osuch12 znaczącym aspektem zachowania umotywowanego jest
odpowiednio wysoki poziom ujawnianej mobilizacji. Silna motywacja to silna
energia w działaniu, słaba motywacja to niski poziom ujawnianej energii czy
aktywności. Osoba o niskiej motywacji do pracy zazwyczaj unika przemęcza-
nia się pracą, a osoba o wysokiej motywacji działa z ogromną dozą mobilizacji,
bez względu na zmęczenie, czy ewidentne niekiedy oznaki wyczerpania fizycz-
11
M. Tarczyńska, A. Gick, Motywowanie pracowników, Wyd. PWE, Warszawa 1999.
12
J. Osuch, Motywacja jako czynnik zarządzania, www.zn.wsbip.edu.pl/wydania/zeszyt1/
sekcjaA/6.pdf, dostęp (14.03.2014).
Wpływ motywowania pracowników na& 189
nego. Pracownicy z wysoką motywacją do pracy wykonują zazwyczaj w bardzo
przemyślany, logiczny sposób swoje czynności zawodowe. Szczególną pomysło-
wość mogą wykazywać w przezwyciężaniu rozmaitych przeszkód, dostosowu-
jąc strukturę swoich czynności do zmiennych warunków sytuacyjnych.
Jak twierdzi T. Wach13, pracownik, który nie ma wysokiej motywacji do
pracy, działa chaotycznie, często odrywając się od zajęć, przez co wymaga
nadzoru ze strony zwierzchników.
Zrozumienie motywacji, tego, co wywołuje, ukierunkowuje i podtrzymu-
je zachowania ludzi, zawsze było ważne dla kierowników, którzy tworzą syste-
my motywowania dla swoich podwładnych.
Teorie motywacji
Istnieje wiele teorii motywacji. Większość z nich rożni się pod względem
wskazówek, dotyczących tego, co kierownik powinien robić, aby uzyskać naj-
większą efektywność podwładnych. Jednak większość menadżerów osiągają-
cych sukcesy przekonała się, że ludzie silnie reagują na pochwały i zachęty.
Kierownicy, którzy potrafią znalezć klucz do motywacji pracowników, mogą
korzystać z ogromnego zródła produktywnej energii14.
A. Pocztowski15 dokonał podziału teorii motywacji na dwie zasadnicze grupy:
teorie treści i teorie procesu. Teorie treści wyjaśniają wewnętrzne przyczyny, które
wyzwalają zachowania ludzi i starają się identyfikować oraz klasyfikować potrzeby,
które uznaje się za zródło motywów sterujących tymi zachowaniami. Teorie pro-
cesu starają się wyjaśnić, w jaki sposób uruchomić, ukierunkować, podtrzymać
lub wygasić dane zachowania. Ich praktyczne znaczenie pozwala na zrozumienie,
w jaki sposób pracownicy podejmują decyzje o swoich działaniach oraz jaką rolę
odgrywają w tym procesie takie czynniki jak: aspiracje, preferencje, nagrody i kary.
Do najbardziej znanych teorii treści należą: hierarchia potrzeb A. Maslo-
wa, teoria potrzeb C.P. Alderfera (zwana teorią ERG), dwuczynnikowa teoria
Herzberga, teoria osiągnięć D.C. McClellanda.
Zgodnie z teorią hierarchii potrzeb, opracowaną przez amerykańskiego
psychologa A. Maslowa ludzie są motywowani przez hierarchiczny system
pięciu podstawowych potrzeb, co najczęściej jest przedstawiane w kształcie
piramidy (rysunek 1).
13
T. Wach, Motywowanie i ocenianie pracowników, Wyd. WSWZ, Warszawa 1997.
14
A. Krzysztofek, W. Kumańska, Wpływ motywowania pracowników na efektywność prac
w przedsiębiorstwie, Studia i Materiały, Miscellanea Oeconomicae, Rok 15, Nr 2/2011.
15
A. Pocztowski, Zarządzanie zasobami ludzkimi. Zarys problematyki i metod, Antykwa,
Kraków 1998, s. 118-120.
190 Stanisław Zając
1. Potrzeby fizjologiczne głód, pragnienie, potrzeba schronienia, seksu itp.
2. Potrzeby bezpieczeństwa potrzeba ochrony przed niesprawiedliwym
traktowaniem, przed krzywdą, mającą charakter fizyczny i psychiczny.
3. Potrzeby przynależności potrzeby przywiązania, kontaktów społecz-
nych, akceptacji i przyjazni.
4. Potrzeby uznania (osiągnięć i prestiżu) szacunek dla samego siebie,
niezależność (potrzeby wewnętrzne) oraz potrzeba zdobycia pozycji
w zespole czy w środowisku, uznanie, zainteresowanie ze strony innych
(potrzeby zewnętrzne).
5. Potrzeby samorealizacji potrzeba rozwoju osobistego poprzez wykorzy-
stanie własnych możliwości, urzeczywistnienie marzeń, samospełnienie.
Rys. 1. Piramida potrzeb Maslowa
yródło: B. Kożuch, Zarządzanie. Podstawowe zasady, Wydawnictwo Akademickie, War-
szawa 2001, s. 114.
Istotą teorii hierarchii potrzeb Maslowa jest fakt, że każda w znacznym
stopniu zaspokojona potrzeba przestaje motywować, powoduje natomiast
dominację kolejnej potrzeby. Koncepcja Maslowa zdobyła ogromną popu-
larność, zwłaszcza wśród praktyków zarządzania, ale badania naukowe nie
potwierdziły w pełni jej prawdziwości. Z uwagi jednak na łatwość jej intuicyj-
nego zrozumienia chętnie nadal korzysta się z niej jako ze wskazówki przy
motywowaniu pracowników16.
Kolejną koncepcją, traktującą potrzeby jako treść motywowania, jest teoria
ERG, której nazwa pochodzi od angielskich nazw poziomów (rzędów) potrzeb, na
których człowiek je zaspokaja: E jak existence, czyli egzystencja, bytowanie; R jak
relatedness, czyli kontakty społeczne, związek; G jak growth, czyli rozwój, wzrost.
16
B. Kożuch, Zarządzanie. Podstawowe zasady, Wydawnictwo Akademickie, Warszawa 2001,
s. 113-114.
Wpływ motywowania pracowników na& 191
Powstała ona na gruncie krytyki hierarchii potrzeb Maslowa. Zamiast rozróżnia-
nia potrzeb fizjologicznych i bezpieczeństwa C. Alderfer zaproponował potrzeby
egzystencji. W koncepcji ERG obejmują one różne potrzeby fizyczne i duchowe,
jak potrzeba zaspokojenia głodu i pragnienia oraz potrzeby związane z wykony-
waniem pracy, jak odpowiednia płaca i warunki pracy. Natomiast zamiast potrze-
by przynależności i uznania wyodrębniono potrzeby społeczne, tj. takie, które są
zaspokajane w kontaktach z innymi ludzmi, jak rodzina, przyjaciele, grupa pra-
cownicza czy grupa zawodowa. Z kolei najwyższy poziom zaspokajania potrzeb
to potrzeby rozwoju, czyli wyzwalające kreatywność i innowacyjność z jedno cze-
snym pragnieniem posiadania znaczącego wpływu na własne otoczenie17.
Dwuczynnikowa teoria motywacji F. Herzberga, zakłada, że ludzi moty-
wują czynniki dwóch kategorii18:
1. Motywatory, czyli czynniki satysfakcjonujące, związane z treścią pracy,
np. praca jako taka, własne odczucia związane z wynikami pracy,
2. Czynniki higieny, czyli czynniki niezadowolenia (braku satysfakcji),
związane z warunkami wykonywania pracy, np. warunki pracy, nadzór.
Dwuczynnikowa teoria motywacji zakłada, że proces motywowania
odbywa się dwuetapowo, a właściwe motywowanie ma miejsce dopiero w dru-
gim etapie. Najpierw bowiem należy zapewnić pracownikowi odpowiednie
wynagrodzenie i szeroko rozumiane warunki pracy, czyli na odpowiednim
poziomie trzeba ukształtować czynniki higieny, dzięki czemu pracownicy nie
będą odczuwać niezadowolenia. Wyższy poziom zadowolenia i motywację do
pracy można uzyskać na drugim etapie poprzez wyzwolenie takich czynni-
ków, jak wola osiągnięć i uznanie, odpowiedzialność, rozwój i inne.
W nurcie teorii potrzeb mieści się także tzw. teoria trzech potrzeb lub teoria
potrzeb nabytych autorstwa D.C. McClellanda. Autor twierdzi, że człowiek
nabywa swoje potrzeby lub uczy się ich na podstawie doświadczenia życiowe-
go, przy czym potrzeby mogą pojawiać się w wyniku różnych oddziaływań,
którym człowiek jest poddawany, a czasem może to być rezultat splotu oko-
liczności.
Wśród potrzeb występujących w miejscu pracy D.C. McClelland zapropo-
nował wyróżnienie trzech z nich. Są to19:
1. Potrzeba osiągnięć, wyrażająca się w pragnieniu realizacji zadań będą-
cych wyzwaniem dla pracownika w sposób odpowiadający najwyższym
standardom wykonania,
17
Ibidem, s. 114-115.
18
S. P. Robbins, Zachowania w organizacji, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa
2004, s. 98-100.
19
B. Kożuch, Zarządzanie& , op. cit., s. 113-114.
192 Stanisław Zając
2. Potrzeba przynależności, obejmująca dążenie do utrzymywania cie-
płych, przyjacielskich stosunków z innymi ludzmi,
3. Potrzeba władzy, przejawiająca się w pragnieniu wpływania na innych
i kontrolowania swego otoczenia, przy czym może mieć charakter
władzy osobistej (ang. personalpower), gdy jednostka chce domino-
wać, by zademonstrować jej zdolność do wykonywania władzy, lub też
charakter władzy instytucjonalnej, gdy jednostka koncentruje się na
pracy z innymi, ukierunkowanej na osiągnięcie celów organizacji.
Do najbardziej znanych teorii procesu należą: teoria oczekiwanej wartości
V.H. Vrooma; teoria sprawiedliwego nagradzania J.S. Adama, teoria warunko-
wania instrumentalnego, określana jako teoria wzmocnień B. F. Skinera oraz
teoria wyznaczania celów E.A. Locka20.
Podstawy teorii oczekiwań opracował V.H. Vroom. Zgodnie z jej głów-
nym założeniem zachowanie człowieka jest funkcją sił tkwiących w nim,
w otoczeniu oraz tego, że ludzie mają różne rodzaje potrzeb, pragnień i celów.
Ludzie dokonują wyboru spośród alternatywnych planów zachowania, opie-
rając się na tym, w jakim stopniu ich zachowanie będzie prowadziło do pożą-
danych rezultatów. Motywacja zatem zależy od siły ludzkiego pragnienia
i oczekiwanego prawdopodobieństwa jego zaspokojenia. Ważnym czynni-
kiem motywacji są wartości, które dzięki pracy ludzie mogą osiągnąć. Aktyw-
nością człowieka kierują cele, kształtujące się pod wpływem cenionych przez
niego wartości, wiedzy, sposobu myślenia i rozumienia swojej sytuacji w pracy.
Model motywowania oparty na oczekiwaniach wskazuje, że motywacja pro-
wadzi do wysiłku, który w połączeniu z możliwościami pracownika i czynni-
kami znajdującymi się w otoczeniu umożliwia uzyskanie osiągnięć w pracy21.
Teoria motywacji J.S. Adamsa głosząca, że ludzie preferują równowagę,
która istnieje wówczas, gdy porównanie relacji ponoszonych przez nich nakła-
dów do osiąganych wyników, do relacji nakładów i wyników u innych jest
postrzegane jako równe. Ważną zmienną w teorii sprawiedliwości jest katego-
ria punktu odniesienia. Punktem odniesienia mogą być inni, osoby na takich
samych stanowiskach, znajomi, sąsiedzi; może być nim system, obejmujący
politykę wynagrodzeń i inne elementy funkcjonowania firmy z nią związane.
Trzecim punktem odniesienia jest kategoria odnosząca się do samego siebie,
do stosunku własnych nakładów i wyników, i uwzględniająca doświadczenia
z poprzednich miejsc pracy oraz zobowiązania rodzinne. Teoria sprawiedli-
wości uczula menedżerów na prawidłowość, że jeżeli stosowane zachęty mają
motywować pracowników, muszą być postrzegane jako rzetelne i sprawiedli-
20
A. Pocztowski, Zarządzanie zasobami ludzkimi. Zarys problematyki& , op. cit., s. 118-120.
21
B. Kożuch, Zarządzanie& op. cit., s. 116.
Wpływ motywowania pracowników na& 193
we, a także porównywalne z tymi, jakie otrzymują osoby, z którymi zazwyczaj
porównuje się motywowany.
Teoria wzmocnienia zajmuje się nie tym, co wywołuje zachowanie jed-
nostki, a więc nie motywacją, lecz koncentruje się na tym, co się stanie, gdy
podejmie ona określone działanie. Teoria wzmocnień zakłada, że zachowanie
człowieka może być objaśnione na podstawie konsekwencji, jakie to zachowa-
nie wywołuje. Zachowanie ludzi pomaga wyjaśnić także prawo efektu, czyli
koncepcję wskazującą na następującą zależność: zachowania mające przyjem-
ne lub pozytywne konsekwencje ujawniają większe prawdopodobieństwo ich
powtarzania, a te, które mają nieprzyjemne albo negatywne konsekwencje
rzadziej są powtarzane.
Teoria ustalania celów znajduje rzetelne oparcie w badaniach i jest cenio-
na przez praktyków jako bardzo przydatne narzędzie motywowania. Warto
zauważyć, że o ile teoria trzech potrzeb zajmuje się między innymi dążeniem
do osiągnięć, co dotyczy około 20% pracowników, to teoria ustalania celów
zajmuje się wszystkimi ludzmi. Główne założenie tej teorii brzmi następująco:
zamiary wyrażone w kategorii celów stanowią ogromną siłę motywacyjną.
Dla podwładnego główną zaletą wspólnego z nim ustalania celów jest
większy na ogół stopień akceptacji celu. Badania pokazały, że w procesie
motywowania istnieje wyższość celów konkretnych i trudnych nad nie wyma-
gającymi znacznego wysiłku czy też zbyt wygórowanych. Szczególnie korzyst-
ne jest zastępowanie narzucania celów uczestnictwem podwładnych w ich
formułowaniu, gdy przewidywana jest możliwość wystąpienia oporu wobec
trudnych zadań22.
System motywacyjny
Motywowanie to sztuka stosowania kombinacji wielu czynników odnoszą-
cych się nie tylko do kwestii finansowych, ale także poczucia własnej wartości
i stylu życia. Sprawia to, że płace stają się tylko jednym z kilku elementów
systemu wynagrodzenia pracownika. System motywacyjny to obowiązujący
w organizacji, przemyślany, racjonalny, wewnętrznie spójny zestaw instru-
mentów, w ramach których staramy się oddziaływać na pracowników.
W literaturze nie ma jednolitego określenia systemu motywowania. Według
S. Borkowskiej23, system motywowania to spójny i celowo dobrany zestaw narzę-
dzi motywowania z punktu widzenia realizacji celów organizacji i pracowników.
Zdaniem Z. Ścibiorek24 stosowany w przedsiębiorstwie system motywowania
powinien składać się z wielu elementów wszystkich grup motywatorów.
22
Ibidem, s. 118.
23
S. Borkowska, System motywowania& op. cit.
24
Z. Ścibiorek, Ludzie podczas zmian w organizacji, Toruń 2005, s. 35.
194 Stanisław Zając
Dobry system motywacyjny powinien być: kompleksowy, efektywny, logiczny,
akceptowany, znany i zrozumiały, możliwie elastyczny, zgodny z obowiązującym
prawem oraz możliwie prosty w obsłudze. Powinien uwzględniać wszystkie funk-
cje płac: motywacyjną, dochodową, kosztową i społeczną. Należy rozpatrywać
łącznie zatrudnienie, kwalifikacje (kompetencje), wynagrodzenia i czas pracy25.
Zdaniem wielu specjalistów, by motywowanie było skuteczne, musi być
zgodne z takimi zasadami jak26:
1. indywidualizacja polega na traktowaniu każdego pracownika w indy-
widualny sposób, biorąc pod uwagę jego kwalifikacje, zakres obowiąz-
ków i predyspozycje. Za dobrze wykonaną pracę należy chwalić pra-
cownika, ponieważ wtedy będzie on starał się dać z siebie jak najwięcej,
2. konkretność przejawia się w stosowaniu jednolitych i jasno sprecyzo-
wanych kryteriów oceny dla wszystkich członków organizacji. Zarów-
no kary, jak i nagrody, powinny być adekwatne do czynów,
3. systematyczność powinna się przejawiać w stałym zauważaniu i od-
noszeniu się do dokonań pracownika, który powinien czuć, że jest
organizacji potrzebny. Jego działalność powinna być korygowana lub
wzmacniana za pomocą uwag i bodzców,
4. kompleksowość polega na stosowaniu możliwie szerokiej gamy nie-
jednorodnych i stopniowalnych bodzców oddziałujących na sferę psy-
chiczną i materialną pracowników. Menadżerowie powinni chwalić za
wydajność, ale i udzielać krytycznych uwag za niedociągnięcia w pracy,
5. naukowość podejście do działania motywacyjnego kierownika pole-
ga na ciągłym doskonaleniu metod motywowania podwładnych przez
pogłębianie swej wiedzy w zakresie psychologii i socjologii kierowania.
A. Stabryła27 jako podstawowe cele systemu motywacyjnego przedstawia:
1. optymalne wykorzystanie potencjału pracowników w celu realizacji za-
łożeń strategicznych przedsiębiorstwa,
2. zwiększenie efektywności pracowników przez uzależnienie wysokości
wynagrodzenia od wyników pracy,
3. identyfikacja pracowników z podejmowanymi działaniami oraz celami
przedsiębiorstwa,
4. wzrost motywacji grupy,
5. wzrost motywacji indywidualnej pracowników.
25
T. Oleksyn, Sztuka kierowania, Wyższa Szkoła Zarządzania i Przedsiębiorczości im. Bog-
dana Jańskiego, Warszawa 2001, s. 264.
26
M. Grzybowski, Sprzedawca (p)obudzony, Personel, 1993, nr 1, s. 14.
27
A. Stabryła (red.), Systemy controllingu, monitoringu i audytu, Wydawnictwo Mfiles.pl,
Kraków 2010, s. 101.
Wpływ motywowania pracowników na& 195
Standardowy proces budowy systemu motywacyjnego składa się z pięciu
kroków28:
1. zbadanie potrzeb i preferencji pracowników co najbardziej motywuje
Twoich pracowników? Jaka jest efektywność dotychczasowych narzę-
dzi motywacji?
2. analiza systemów ocen, wynagrodzeń, awansów, rozwoju i szkoleń jak
rozwiązania zastosowane w systemach wpływają na motywację pracowni-
ków? Które z elementów są bodzcami pozytywnymi, a które negatywnymi?
3. opracowanie wniosków oraz propozycji zmian w poszczególnych sys-
temach jak udoskonalić działania systemów pod kątem wpływu na
motywację pracowników? Jakie są najważniejsze z nowości?
4. zredagowanie nowych regulaminów wynagradzania, oceniania, proce-
dur awansu, kwalifikowania na szkolenia itp.
5. przeszkolenie kadry menedżerskiej i oficjalne wprowadzenie jako obo-
wiązujących zasad.
Istnieje wiele korzyści wynikających z zastosowania skutecznych syste-
mów motywacyjnych, do najważniejszych można zaliczyć:
poprawa efektywności działania pracowników i w efekcie całej organizacji,
wzrost zadowolenia pracowników,
lepsza atmosfera w pracy,
przyciągnięcie do firmy pracowników o wysokich kwalifikacjach,
poprawa stosunku pracowników do klienta29.
Czynniki motywujące pracowników do pracy
Umiejętność motywowania podwładnych jest jednym z elementów decydują-
cych o skuteczności pracy menedżera. Ważne jest poznanie czynników, które
motywują pracowników do większej efektywności pracy oraz większego anga-
żowania się w sprawy organizacji.
Kalinowski30 do czynników motywacyjnych zalicza m. in. wyrażanie
uznania, stwarzanie odpowiednich warunków i środowiska pracy, delegowa-
nie uprawnień oraz podnoszenie poziomu kompetencji.
Czynniki motywacyjne to instrumenty zarządzania, które mają zapewnić
wysoki poziom motywacji pracowników. Są one jednym z elementów składa-
jących się na system motywowania pracowników. Obejmują one31:
28
M. Armstrong, Zarządzanie& op. cit.
29
R. Wolniak, Motywacja w systemie zarządzania jakością usług. http://keraunos4.republika.
pl/2005_2.pdf, dostęp (14.03.2014).
30
T.B. Kalinowski, Innowacyjność przedsiębiorstw a systemy zarządzania jakością, Oficyna,
Warszawa 2010, s. 49.
31
A. Pocztowski, Zarządzanie zasobami ludzkimi. Strategie& , op. cit., s. 233-242.
196 Stanisław Zając
lokalizację firmy,
sytuację ekonomiczną,
wizerunek firmy na rynku,
strukturę organizacyjną,
treść i warunki pracy,
poziom techniczny,
stosunki społeczne,
środki przymusu (nakazy, zakazy, polecenia),
środki zachęty,
środki perswazji (informowanie, doradzanie, krytyka).
Klasyfikacja czynników motywacyjnych obejmuj:
1. Podział z punktu widzenia zakresu oddziaływania:
wewnętrzne (uznanie, prestiż, rozwój, samodzielność, poczucie do-
konania) mają długotrwały i głęboki wpływ na postępowanie pra-
cowników,
zewnętrzne (płaca, awans, pozycja w hierarchii służbowej, poczucie
bezpieczeństwa) wywierają natychmiastowy wpływ na zachowanie
pracownika, skutki tego oddziaływania nie zawsze są długotrwałe.
2. Podział z punktu widzenia formy:
płacowe (płace, nagrody, premie) na ogół wywierają największy
wpływ na zachowanie pracownika, motywują do efektywnego wy-
konywania pracy,
pozapłacowe (pochwały ustne, dobre warunki pracy, kursy, szkolenia,
posiadanie telefonu/samochodu służbowego, wyjazdy rekreacyjne)
oddziałują w mniejszym stopniu na zachowanie pracownika.
3. Podział z punktu widzenia kierunku oddziaływania:
pozytywne (nagrody) wzmacniają zachowania pożądane,
negatywne (kary) motywują do unikania zachowań uważanych za
niepożądane.
4. Podział z punktu widzenia sposobu oddziaływania:
indywidualne,
zespołowe.
5. Podział z punktu widzenia zaspokajanych potrzeb:
czynniki zaspokajające bodzce podstawowe (potrzeby życiowe or-
ganizmu),
czynniki zaspokajające bodzce wyższego rzędu (potrzeby typu spo-
łecznego, estetycznego, moralnego)32.
32
L. Kozioł, Motywacja w pracy determinanty ekonomiczno-organizacyjne, PWN Warszawa-
Kraków 2002, s. 64-68.
Wpływ motywowania pracowników na& 197
Finansowe czynniki pobudzania motywacji
Czynniki finansowe są najbardziej oczywistą formą nagrody za wykonywaną
pracę. Nie są one jedynym bodzcem, skłaniającym do pracy, są jednak deter-
minantą najbardziej namacalną. Gratyfikacje finansowe mogą być silnym
czynnikiem motywującym pracowników. Występowanie pieniędzy w roli
motywatora spowodowane jest przede wszystkim realną możliwością przeło-
żenia ich na realizacje konkretnych, często przyziemnych, pragnień. Pieniądze
są niezbędne do zaspokojenia podstawowych potrzeb człowieka: przetrwania
i bezpieczeństwa. Co więcej, mogą one podwyższać jego samoocenę i zwięk-
szać morale, są bowiem dowodem uznania za wykonywane działania33.
Sposoby motywowania finansowego34:
1. podwyżka najważniejszą zasadą podczas przyznawania podwyżek,
której powinni przestrzegać wszyscy pracodawcy, jest to, że nie mogą
być one automatyczne, niezależne od efektów pracy. Powinny być zróż-
nicowane w zależności od trudu włożonego przez pracownika w wyko-
nywaną pracę,
2. premia jest to dodatkowe wynagrodzenie pracownika uzależnione od
efektów jego pracy. Premie można podzielić na regulaminowe i uzna-
niowe. Premie regulaminowe są przyznawane na podstawie ściśle okre-
ślonych zasad, zwykle mają charakter okresowy. Premie uznaniowe
przydzielane są przez pracodawcę według jego własnych kryteriów.
Jednakże dzięki jasnemu określeniu warunków jej otrzymania, staje się
ona istotnym czynnikiem motywującym do efektywniejszej pracy,
premia indywidualna premia przyznawana za indywidualne wy-
niki osiągane w pracy,
premia grupowa przyznawana jest, kiedy realizacja danego zada-
nia wymaga współpracy kilku pracowników. Muszą oni przezna-
czyć na to czas poświęcany na zadania indywidualne, a tym samym
pozbawiają się możliwości uzyskania premii indywidualnej. Premia
grupowa zachęca pracowników do wzajemnego motywowania się
i ukończenia zadania w terminie,
3. nagroda może być przyznawana na zasadzie konkursu. Pracownik
lub zespół, który w danym okresie (najczęściej brany jest pod uwagę
okres jednego roku) będzie uzyskiwał najlepsze wyniki, otrzyma gra-
tyfikację finansową.
33
M. Armstrong, Zarządzanie& op. cit.
34
S. Rębisz, Motywacja przez wynagradzanie, http://www.wynagrodzenia.pl/artykul.php/
wpis.2617/p.121, dostęp (14.03.2014).
198 Stanisław Zając
Motywowanie przez wynagrodzenia powinno być uzależnione od kilku
czynników. Jednym z nich jest adekwatność wynagrodzenia do wykonywanej
pracy. Zależność występująca pomiędzy pracą i płacą powinna być wprost pro-
porcjonalna. Im większy wysiłek człowiek wkłada w pracę, im bardziej jest ona
złożona, im większych umiejętności wymaga, tym wynagrodzenie powinno być
wyższe. Motywacja przez wynagrodzenia powinna przybierać charakter pozy-
tywny, oznacza to, że pracodawca powinien nagradzać pracowników za osiąga-
ne efekty, a nie karać za ich brak. Kara w większości przypadków zamiast zachę-
cić do większego zaangażowania w pracę skutkuje reakcją zupełnie odwrotną.
Świadomość możliwości uzyskania nagrody może przyczynić się do wzrostu
zaangażowania pracowników, ich przedsiębiorczości i kreatywności, a co za tym
idzie przełożyć się na wzrost ich efektywności. Bardzo ważne jest, aby bonus
pieniężny przyznawany był bezpośrednio po sytuacji, które go prowokuje. Zbyt
duża odległość czasowa pomiędzy działaniem, za które pracownik otrzymuje
nagrodę, a samą gratyfikacją finansową zaciera związek między pracą a płacą.
Pozapłacowe i niepieniężne środki motywowania
Motywacja pracowników składa się z wielu czynników nie tylko finanso-
wych czy chęci zadowolenia, lecz także z potrzeby osiągnięć i znaczenia pracy.
Dlatego systemy motywacyjne powinny oferować szeroką gamę rozwiązań,
dostosowanych do różnych potrzeb pracowniczych. Należy dążyć do tego, aby
proces motywowania pracowników przebiegał w sposób sprawny i przyczy-
niał się do prawidłowej realizacji zadań i celów organizacji.
Poza finansowym zaspokajaniem potrzeb pracownika istnieją również
narzędzia pozafinansowe, a ich uwzględnienie w całym systemie motywacyj-
nym pozwala na przyciągnięcie i utrzymanie najlepszych pracowników, przy
położeniu nacisku na te czynniki, które mają największy wpływ na decyzje
o wyborze kariery. Zbudowanie pozafinansowego systemu motywacji pomaga
organizacji skutecznie zdobyć lojalność i zaangażowanie pracowników.
Motywacja pozafinansowa to nagradzanie pracowników za dobrą pracę
poprzez zapewnienie im poczucia pewności, że są częścią całej firmy i nie można
się bez nich obejść, oraz zagwarantowanie stabilności zatrudnienia i dobrej atmos-
fery pracy. Narzędzie motywacji pozafinansowej to przede wszystkim elementy
mające silnie motywujący charakter, ale bezpośrednio nieprzeliczalne na pieniądze.
Odwołują się one do bardziej złożonych potrzeb człowieka, takich jak potrzeba osią-
gnięć przynależności. Bardzo często potocznie motywację pozafinansową nazywa
się żartobliwie uściskiem dłoni prezesa . Pracowników docenia się poprzez odpo-
wiednią komunikację ich osiągnięć w firmie, pochwały, umożliwienie im rozwoju35.
35
M. Kubat, Pozafinansowe czynniki motywacyjne w pracy, http://www.wup.lodz.pl/files/
ciz/ciz_pozafinansowe_czynniki_motywacyjne_w_pracy.pdf, dostęp (14.03.2014).
Wpływ motywowania pracowników na& 199
Motywacja pozafinansowa zależy w dużej mierze od doświadczenia w zarzą-
dzaniu ludzmi kadry menedżerskiej oraz od systemów zarządzania zasobami
ludzkimi, które posiada firma (np. ścieżki kariery, model kompetencji).
Najistotniejsze działania, jakie może podjąć pracodawca, by wykorzystać
pozafinansowe możliwości motywowania swoich pracowników, to36:
objęcie działaniami motywacyjnymi nie tylko wybraną grupę pracow-
ników, która obecnie wydaje się być najważniejsza dla firmy, ale wszyst-
kich, którzy na ten sukces pracują,
stworzenie pracownikom możliwości rozwoju zawodowego, takiego, który
zaspakajałby ich ambicje oraz odpowiednie kształtowanie ścieżek kariery,
budowanie odpowiednich programów szkoleniowych, uwzględniających
indywidualne możliwości i potencjał rozwojowy pracownika,
harmonizacja celów firmy z celami pracownika,
dbanie o sprawną komunikację w przedsiębiorstwie i dostarczanie pra-
cownikowi informacji o wynikach jego pracy,
utrzymywanie przyjaznej atmosfery w miejscu pracy,
ograniczanie sytuacji stresowych i dbanie o dobre kontakty interperso-
nalne między pracownikami a przełożonymi, a także w zespole,
zapewnianie bezpiecznych i sprzyjających kreatywności warunków pracy.
Środki motywacji pozapłacowej to wszystkie elementy pakietu wynagro-
dzenia, które pracownik otrzymuje w formie materialnej, niepieniężnej, moż-
liwe jednak do przeliczenia na pieniądze.
Motywatory pozapłacowe mogą spełniać różne zadania i zaspokajać róż-
ne potrzeby pracowników. Ogólnie rzecz ujmując, do grupy motywatorów
pozapłacowych materialnych, stosowanych w praktyce, zaliczyć można37:
1. akcje,
2. udziały,
3. ubezpieczenia, pracownicze programy emerytalne w kilku wybranych
funduszach emerytalnych, w zależności od wyboru pracowników,
4. preferencyjne kredyty pracownicze,
5. program korzyści pracowniczych (np. wyższe oprocentowanie lokat
czy rachunku osobistego w banku, niższe oprocentowanie kredytów),
6. studia MBA, studia podyplomowe, udział w prestiżowych konferen-
cjach, nauka języka obcego, w tym wynajmowanie nauczycieli dla in-
dywidualnych pracowników,
7. polisa NW, polisa emerytalne,
8. wyjazdy weekendowe,
9. przyjęcia okazjonalne,
36
J. Sikora, Motywowanie pracowników, Wyd. OWOPO, Bydgoszcz 2000.
37
M. W. Kopertyńska, Motywowanie pracowników. Teoria i praktyka, PLACET, Warszawa 2008.
200 Stanisław Zając
10. karnety wstępu na korty tenisowe, kręgielnie, siłownię, basen, do fit-
ness klubu, gabinetu odnowy biologicznej, ośrodków kultury, teatru,
kin, na imprezy sportowe,
11. imprezy okolicznościowe i specjalne zgodnie z tradycją firm, uczest-
niczą w nich wszyscy pracownicy; dodatkowo imprezy integracyjne dla
określonych grup pracowniczych,
12. dofinansowanie wypoczynku i nauki dzieci kolonie, wczasy, przed-
szkola, szkoły językowe,
13. bezpłatna opieka nad dziećmi w formie żłobków lub przedszkoli,
14. kantyna firma wyposaża pomieszczenie na potrzeby spożywania po-
siłków w: lodówkę, zmywarkę, zamrażarkę, naczynia,
15. kupony podarunkowe z okazji Świąt Bożego Narodzenia i Wielkanocy,
16. mieszkanie służbowe,
17. urządzanie miejsca pracy w domu,
18. udostępnianie komputerów przenośnych dla celów służbowych oraz
połączenie z siecią kooperacyjną firmy w domu pracownika,
19. samochód służbowy, ryczałt, parking, bilety miesięczne,
20. nagrody w postaci rzeczowej za oryginalne pomysły zgłaszane przez
pracownika.
Pozamaterialne czynniki podnoszące poziom motywacji to także:
praca zapewniająca dostateczną ilość czasu na życie osobiste,
niski poziom stresu,
dobre warunki fizyczne pracy i miłe otoczenie (dobra atmosfera pracy),
precyzyjnie wyznaczone cele i zadania,
możliwość awansu, doskonalenia, kreowania własnego rozwoju,
stabilizacja i pewność zatrudnienia,
ciekawa i urozmaicona praca,
dobre kontakty interpersonalne ze współpracownikami i przełożonymi,
prestiż firmy.
Prawdą jest, że nie ma jednego skutecznego sposobu motywowania dla wszyst-
kich, są jednak zawsze sprawdzające się w praktyce sposoby demotywowania:
wyznaczanie nierealistycznych celów do osiągnięcia,
niezauważanie indywidualnego wkładu pracownika,
brak informacji zwrotnej po wykonaniu zadania,
brak zainteresowania pracownikiem,
nieuzasadniony, stały brak zaufania,
nieuwzględnianie opinii pracowniczych, ignorowanie wysuwanych
przez pracowników sugestii i pomysłów,
nieumiejętności delegowania uprawnień i ograniczanie samodzielno-
ści pracowników,
Wpływ motywowania pracowników na& 201
podejmowanie decyzji o losie pracownika lub powierzonych mu zadań
bez jego udziału niedopasowanie zadań do aspiracji, uzdolnień, wiedzy
i możliwości technicznych,
stawianie celów niezgodnych z prawem38.
Podsumowanie
Skuteczne zarządzanie przedsiębiorstwem pozwala na działanie zgodnie
z przyjętą misją oraz celami strategicznymi. Konkurencyjność oraz rozwój
firmy zależy przede wszystkim od właściwie dobranego i odpowiednio zmoty-
wowanego do działania zespołu pracowników. Skonstruowanie optymalnego
systemu premiowania jest niewątpliwie elementem wpływającym na efekty
pracy. Motywuje on bowiem pracowników do zwiększania wydajności oraz
poprawy jakości wykonywanej pracy.
Zarządzanie zasobami ludzkimi w swej istocie opiera się na podejmowa-
niu szeregu decyzji dotyczących miedzy innymi motywowania pracowników
do działania. Realizacja funkcji personalnej w odniesieniu do działań moty-
wujących polega zatem na odpowiednim wynagradzaniu, partycypacji pra-
cowników w zarządzaniu, stworzeniu warunków do poczucia przez pracow-
ników wpływu na wyniki przedsiębiorstwa. Proces motywowania wymaga
w związku z tym stworzenia w organizacji systemu logicznie spójnych i wza-
jemnie wspomagających się czynników motywujących, zarówno finansowych,
jak i pozafinansowych.
Mimo, iż istnieje cały szereg różnorodnych teorii motywacji, w praktyce
trudno jest stworzyć system motywowania pracowników, który sprawdzałby
się w każdych warunkach. Skonstruowanie systemu motywacyjnego, ade-
kwatnego do potrzeb i możliwości pracodawcy, a jednocześnie spełniającego
oczekiwania pracowników nie jest obecnie łatwe. Utrudnienia wynikają z cią-
gle zachodzących zmian w przedsiębiorstwie i jego otoczeniu. Zmieniają się
potrzeby i preferencje pracowników i kadry kierowniczej. Zmienia się lokal-
ny rynek i sytuacja finansowa przedsiębiorstwa. Rośnie liczba i różnorodność
składników płacowych i pozapłacowych systemu motywacyjnego.
Dobrze umotywowani ludzie, nastawieni entuzjastycznie, osiągają lep-
sze rezultaty. W obszarze pracy zachodzi ścisły związek pomiędzy potrzeba-
mi człowieka a jego motywacją do pracy. Motywacja, rozumiana jako goto-
wość człowieka do podejmowania określonych działań, zawsze była podstawą
wydajniejszej pracy, a motywowanie (świadome i celowe oddziaływanie na
zachowania ludzkie w procesie pracy) głównym sposobem zwiększenia efek-
tywności funkcjonowania organizacji.
38
M. Kubat, Pozafinansowe czynniki& op. cit.
IMPACT OF MOTIVATION OF WORKERS ON QUALITY
AND EFFICIENCY OF WORK IN A COMPANY
Summary: The paper discusses issues of employee motivation and its impact
on the quality and efficiency of the enterprise. Motivation is the driving force
behind human behavior and actions. It is an indispensable and one of the
most important factors of growth efficiency so it is important to identify it can
influence workers motivation. The paper presents theories of motivation and
the financial and non-financial motivations to work. They are necessary to
construct the optimal bonus system affecting the increase in productivity and
improve the quality of their work.
Keywords: motivation, work, efficiency, the company.
Translated by Stanisław Zając
Wyszukiwarka
Podobne podstrony:
Wpływ układu pomiarowego na efekty aktywnej regulacji drgań konstrukcji ramowychEfektywne motywowanie pracowników Jak skutecznie zbudować i motywować zespół fragmentWPŁYW WIELOLETNIEGO NAWOŻENIA GNOJÓWKĄ BYDLĘCĄ PASTWISKA NA JAKOŚĆ WODY GRUNTOWEJefektywne motywowanie pracownikow verlag?shofer demoWpływ warunków prowadzenia zakwasu na jakośc pieczywa żytniegoEfektywne motywowanie pracowników(1)wplyw dzialan kierowniczych na zachowania pracownikow?moWpływ przekształtników układó napędowych na jakość energii elektrycznejwplyw kultury organizacji na pracownikowWpływ regeneracji żywicy na efektywność usuwania azotanów z wody pitnejWpływ dodatku trehalozy na wybrane cechy jakościowe i trwałość bułek pszennych2 Karniej Piotr Wpływ kompetencji pracowników medycznych naWpływ mrożenia międzyproduktów piekarskich na jakośc gotowego wyrobuWpływ literatury antycznej na twórczość pisarzy epok póź~F4Cwięcej podobnych podstron