Zasady zachowania przedsiębiorstwa na rynku W teorii ekonomii w oparciu o kryterium natężenia konkurencji między obecnymi na rynku przedsiębiorcami wyróżnia się cztery modele rynku: " konkurencję doskonałą " konkurencję monopolistyczną " oligopol " monopol pełny Rynek konkurencji doskonałej charakteryzuje się następującymi cechami: " na rynku obecna jest ogromna liczba producentów oferujących swoje towary " udział w rynku poszczególnych producentów jest znikomy " produkty wytwarzane przez poszczególnych producentów są identyczne " żaden ze sprzedających bądz kupujących dany towar nie ma wpływu na cenę (ta ostatnia jest wypadkową oferty wszystkich producentów i zapotrzebowania wszystkich odbiorców na dany produkt) " konkurowanie ceną jest bezcelowe w sytuacji, gdy istnieje możliwość zbycia całości wytworzonej produkcji po cenie rynkowej; jednorodność produktów wyklucza stosowanie elementów konkurencji pozacenowej " bariery wejścia na rynek bądz wyjścia z niego nie istnieją, co oznacza pełną mobilność czynników produkcji " sprzedający i kupujący dysponują pełną informacją Konkurencja doskonała jest teoretycznym modelem rynku niewystępującym w rzeczywistym świecie! Rynek konkurencji monopolistycznej charakteryzuje się następującymi cechami: " na rynku obecna jest znaczna liczba producentów " udział w rynku poszczególnych producentów jest zróżnicowany " produkty wytwarzane przez poszczególnych producentów pomimo występujących różnic są bliskimi substytutami " wpływ sprzedających na cenę oferowanych produktów uzależniony od ich udziału w rynku " możliwe jest stosowanie konkurencji cenowej i pozacenowej " bariery wejścia na rynek bądz wyjścia z rynku są niewielkie " sprzedający i kupujący nie dysponują pełną informacją Rynek oligopolu charakteryzuje się następującymi cechami: " na rynku obecnych jest kilku producentów " udział w rynku poszczególnych producentów jest znaczący " wytwarzane produkty mogą być bardzo zbliżone (co ma na przykład miejsce na rynku telefonii komórkowej) bądz cechować się znacznym zróżnicowaniem (co ma na przykład miejsce na rynku samochodów) " wpływ sprzedających na cenę oferowanych dóbr jest znaczący " z uwagi na to, iż konkurowanie ceną prowadzi na ogół do wyniszczających wojen cenowych dominuje konkurencja pozacenowa " bariery wejścia na rynek bądz wyjścia z niego są znaczące " sprzedający i kupujący nie dysponują pełną informacją Rynki: konkurencji monopolistycznej i oligopolu określane są mianem konkurencji niedoskonałej! Rynek monopolu pełnego charakteryzuje się następującymi cechami: " w roli sprzedawcy występuje tylko jedno przedsiębiorstwo " producent ma pełen udział w rynku, co oznacza, iż popyt rynkowy jest tożsamy z popytem na jego produkty " oferowany produkt nie ma bliskich substytutów " producent ma wpływ na cenę rynkową, nie jest jednak w stanie jednocześnie kontrolować ceny i ilości sprzedawanych dóbr " z uwagi na brak konkurentów stosowanie jakichkolwiek metod konkurencji jest bezcelowe, choć możliwe jest wykorzystywanie różnorodnych form wspierania sprzedaży " istnieją bariery uniemożliwiające wkroczenie na rynek przez innych producentów; monopolista często nie ma jednak możliwości podjęcia decyzji o zakończeniu działalności " nie występują trudności z pozyskiwaniem informacji o rynku Niezależnie od rynku, na jakim działa przedsiębiorstwo, celem prowadzonej przez nie działalności jest m a k s y m a l i z a c j a z y s k u !!! Przedsiębiorca dążąc do osiągnięcia założonego celu (maksymalizacji zysku) pozyskuje niezbędne czynniki produkcji (stanowiące w procesie produkcyjnym nakłady) i dokonuje ich przetworzenia w określone produkty bądz usługi (będące efektem procesu produkcyjnego) w celu ich zaoferowania na rynku potencjalnym kontrahentom. Sprzedaż owych dóbr jest bowiem dla producenta podstawowym zródłem przychodów. W związku z powyższym prowadzący dany rodzaj działalności gospodarczej producent występuje w gospodarce w podwójnej roli: " jako nabywca czynników produkcji, " jako sprzedawca wytworzonych dóbr, a jego decyzje znajdują odzwierciedlenie w: " rynkowym popycie na wykorzystywane przez niego czynniki produkcji, " rynkowej podaży oferowanych przez niego dóbr. Przedsiębiorca będący podmiotem racjonalnym prowadząc działalność produkcyjną, handlową lub usługową kieruje się zasadą optymalizacji, czyli poszukiwania najlepszej relacji między nakładami na produkcję a jej efektami. Optymalna kombinacja czynników produkcji to taka, która przy danych nakładach (kosztach) pozwala osiągnąć maksymalny poziom produkcji lub taka, która dany poziom produkcji pozwala zrealizować przy minimalnych nakładach (kosztach). W krótkim okresie przedsiębiorstwo może modyfikować poziom wykorzystania tylko niektórych czynników produkcji, gdyż co najmniej jeden z nich ma charakter stały. W długim okresie nakład wszystkich czynników produkcji ulega zmianom wraz ze zmianą rozmiarów produkcji. W konsekwencji: " w krótkim okresie producent dąży do ustalenia optymalnego poziomu wykorzystania czynników zmiennych przy danej technologii produkcji bądz określonym zastosowaniu innych czynników o stałym charakterze; " w długim okresie producent dąży do ustalenia optymalnej kombinacji wszystkich czynników produkcji (z uwagi na to, że wszystkie one mają charakter zmienny). Zgodnie z prawem malejących przychodów (prawem malejącego produktu marginalnego) po przekroczeniu określonego punktu każda dodatkowa jednostka czynnika zmiennego, przy niezmienionej ilości pozostałych czynników produkcji, daje coraz mniejsze przyrosty produkcji. Prawo malejących przychodów odnosi się do procesów produkcyjnych w krótkim okresie, czyli takich, gdzie przynajmniej jeden czynnik ma charakter stały. Efekty skali produkcji odnoszą się natomiast do procesów produkcji, w których wszystkie czynniki są zmienne, a ich zmiany odbywają się według stałych proporcji (w tym znaczeniu efekty skali dotyczą długiego okresu): " stałe efekty skali produkcji powodują, że proporcjonalna zmiany wszystkich czynników produkcji prowadzi do zmiany wielkości produkcji w tej samej proporcji; " malejące efekty skali produkcji powodują, że proporcjonalna zmiany wszystkich czynników produkcji prowadzi do mniej niż proporcjonalnej zmiany wielkości produkcji; " rosnące efekty skali produkcji powodują, że proporcjonalna zmiany wszystkich czynników produkcji prowadzi do bardziej niż proporcjonalnej zmiany wielkości produkcji. W trakcie całego procesu produkcji mogą wystąpić odcinki charakteryzujące się stałymi, malejącymi i rosnącymi efektami skali produkcji. Wykorzystanie przez przedsiębiorstwo w procesie produkcyjnym określonych czynników produkcji znajduje odzwierciedlenie w ponoszonych przez nie kosztach. Te ostatnie uzależnione są nie tylko od zużycia owych czynników produkcji, ale i od ich cen rynkowych. Funkcja kosztów określa relację między wielkością produkcji a jej kosztami. W krótki okresie w którym produkcja opiera się na danej technologii część kosztów ma charakter kosztów stałych, a część kosztów zmiennych. W związku z tym wyróżniamy następujące rodzaje kosztów: koszty stałe całkowite " niezależne od wielkości produkcji " których wysokość nie ulega zmianie wraz ze zmianą rozmiarów produkcji koszty zmienne całkowite " uzależnione od rozmiarów produkcji " rosnące w miarę wzrostu produkcji w nierównomiernym tempie koszty całkowite " będące sumą całkowitych kosztów stałych i zmiennych " rosnące w miarę wzrostu produkcji w nierównomiernym tempie koszty stałe przeciętne " stanowiące część kosztów stałych przypadającą na jednostkę produkcji " zmniejszające się wraz ze wzrostem rozmiarów produkcji koszty zmienne przeciętne " stanowiące część kosztów zmiennych przypadającą na jednostkę produkcji " początkowo zmniejszające się wraz ze wzrostem rozmiarów produkcji, by po przekroczeniu określonego jej poziomu zacząć rosnąć koszty całkowite przeciętne " stanowiące część całkowitych kosztów ponoszonych przez przedsiębiorstwo przypadającą na jednostkę produkcji " początkowo zmniejszające się wraz ze wzrostem rozmiarów produkcji, by po przekroczeniu określonego jej poziomu zacząć rosnąć koszty marginalne " określające przyrost kosztów całkowitych wynikający ze zmiany rozmiarów produkcji o jednostkę " początkowo zmniejszające się wraz ze wzrostem rozmiarów produkcji, by po przekroczeniu określonego jej poziomu zacząć rosnąć W krótkim okresie produkcja odbywa się w ramach danych wielkości zakładu produkcyjnego i technologii z tego względu część kosztów ma charakter stały. W długim okresie istnieje możliwość zmiany wielkości wykorzystywanego zakładu lub zmiany stosowanej technologii. Powoduje to, że w długim okresie wszystkie koszty ponoszone przez przedsiębiorstwo stają się kosztami zmiennymi. Dla celów planowania długookresowego znaczenie mają zatem tylko pewne odcinki krótkookresowych krzywych kosztów. Z połączenia tych odcinków powstaje krzywa kosztów całkowitych w długim okresie. Znając przebieg kosztów całkowitych możemy wyznaczyć kształtowanie się kosztów przeciętnych w długim okresie. Długookresowa krzywa kosztu przeciętnego spada wraz ze zwiększaniem rozmiarów przedsiębiorstwa, a następnie po przekroczeniu pewnej wielkości firmy (dla której koszt ten osiąga minimum) koszty przeciętne zaczynają wzrastać. W rzeczywistości wraz z upływem czasu technologie produkcji ulegają zmianie, a postęp techniczny pozwala wytwarzać dobra za pomocą mniejszych nakładów czynników produkcji (co przekłada się na niższe koszty wytwarzania). Zastosowanie nowej technologii pozwala osiągnąć większą niż poprzednio produkcję z danej wielkości zasobów, co oznacza to, że koszty przeciętne i koszty marginalne zmniejszają się. Koszty faktyczne (rachunkowe), czyli wyrażone w pieniądzu nakłady czynników produkcji, nie są jednak jedynymi ponoszonymi przez przedsiębiorstwo. W rachunku rentowności prowadzonej działalności należy także uwzględnić koszty alternatywne, czyli korzyści, z których przedsiębiorca musiał zrezygnować decydując się na podjęcie wybranej produkcji (jednocześnie pozbawiając się możliwości zastosowania posiadanych czynników produkcji w alternatywnych rodzajach działalności gospodarczej). Koszty ekonomiczne obejmują wszystkie koszty rachunkowe i koszty alternatywne, łącznie z zyskiem normalnym niezbędnym do zatrzymania zasobów w danej działalności gospodarczej. Rachunkowe i ekonomiczne ujęcie kosztów znajduje odzwierciedlenie w rozumieniu zysku z działalności gospodarczej: " zysk rachunkowy stanowi różnicę między całkowitymi przychodami ze sprzedaży produktów lub usług i kosztami rachunkowymi; " zysk ekonomiczny stanowi różnicę między całkowitymi przychodami ze sprzedaży produktów lub usług a wszystkimi kosztami ponoszonymi przez przedsiębiorstwo (w tym kosztami alternatywnymi). Z uwagi na to, że zysk jest różnicą między przychodem uzyskanym ze sprzedaży a kosztami jego uzyskania, ustalenie rozmiarów produkcji maksymalizujących zysk przedsiębiorcy, wymaga (oprócz analizy kosztów produkcji) uwzględnienia w rachunku rentowności możliwych do uzyskania przez dany podmiot przychodów, uzależnionych od wielkości sprzedaży i cen zbywanych produktów. Przychód całkowity jest kwotą uzyskiwaną przez przedsiębiorstwo z tytułu sprzedaży oferowanych produktów bądz usług. Przychód przeciętny obliczany jako iloraz przychodu całkowitego i liczby sprzedanych dóbr jest ceną po jakiej, dany produkt bądz usługa są przez przedsiębiorstwo sprzedawane. Przychód marginalny stanowiący różnicę między przychodami całkowitymi uzyskiwanymi ze sprzedaży dwóch kolejnych jednostek jest dodatkowym przychodem uzyskanym przez przedsiębiorstwo w wyniku zwiększenia sprzedaży o jednostkę. Maksymalizacja zysku (minimalizacja strat) w krótkim okresie wymaga uwzględnienia przedstawionych niżej zasad przy ustalaniu optymalnych rozmiarów produkcji: " Jeżeli koszt wytworzenia dodatkowej jednostki produkcji (a więc koszt marginalny) jest mniejszy od przychodu uzyskanego z jej sprzedaży (czyli przychodu marginalnego) zwiększanie produkcji jest opłacalne. " Jeżeli koszt wytworzenia dodatkowej jednostki produkcji (a więc koszt marginalny) jest większy od przychodu uzyskanego z jej sprzedaży (czyli przychodu marginalnego) zwiększanie produkcji staje się nieopłacalne. " Przedsiębiorstwo dążące do maksymalizacji zysku, zwiększa produkcję aż do osiągnięcia takiej jej wielkości, przy której koszt marginalny zrównuje się z przychodem marginalnym. " W sytuacji, gdy cena rynkowa nie umożliwia pokrycia wszystkich kosztów działalności ponoszona przez przedsiębiorstwo strata jest minimalizowana, jeżeli wielkość produkcji zapewnia zrównanie kosztu marginalnego z przychodem marginalnym (pod warunkiem, że przychody ze sprzedaży pokrywają całość kosztów zmiennych produkcji i przynajmniej część kosztów stałych). " W sytuacji, gdy przychody ze sprzedaży nie pokrywają nawet kosztów zmiennych produkcji przedsiębiorstwo minimalizuje stratę zaprzestając prowadzenia działalności. W długim okresie przedsiębiorstwo może modyfikować poziom wykorzystania wszystkich czynników produkcji, dostosowując swoje działania do warunków rynkowych. Ma również możliwość opuszczenia sektora, gdy przewiduje, że niekorzystne dla niego tendencje będą się utrzymywać. W związku z powyższym nie może ponosić strat gdy cena nie pokrywa kosztu przeciętnego opuszcza rynek.