RZEyBOTW脫RCZA DZIAAALNO艢膯 W脫D PAYNCYCH
Dzia艂alno艣膰 rzek nale偶y do najbardziej powszechnych proces贸w rzezbotw贸rczych. Na
wi臋kszo艣ci obszar贸w l膮dowych rzeki s膮 najwa偶niejszym czynnikiem rzezbotw贸rczym.
Dzia艂alno艣膰 rzek polega na erozji rzecznej, transporcie materia艂u i jego akumulacji.
1. Niszczenie obszaru, przez kt贸ry rzeka p艂ynie jest wynikiem:
" erozji wg艂臋bnej (dennej) - rzeka pog艂臋bia koryto rzeczne
" erozji bocznej - rzeka oddzia艂uje na brzegi koryta rzecznego
" wstecznej (zr贸d艂owej) - rzeka poszerza nisz臋 zr贸dliskow膮
Zr贸偶nicowanie erozji, jej intensywno艣膰 warunkowane s膮 g艂贸wnie odporno艣ci膮 ska艂 pod艂o偶a,
ale nie bez znaczenia s膮 te偶 - spadek rzeki, pr臋dko艣膰 p艂yni臋cia, ilo艣膰 niesionego materia艂u.
a) Erozja wg艂臋bna odgrywa najwi臋ksze znaczenie w g贸rnym biegu rzeki, gdzie rzeka
odznacza si臋 najwi臋kszym spadkiem. Polega na szorowaniu dna niesionym
materia艂em skalnym pochodz膮cym ze zboczy, dna, uderzaniu nim o dno i odrywaniu
od niego kolejnych fragment贸w skalnych, w wyniku czego tworzy si臋 stromo艣cienna
dolina w kszta艂cie litery V.
Intensywno艣膰 erozji wg艂臋bnej zale偶y te偶 od g艂臋boko艣ci po艂o偶enia bazy erozyjnej
(= podstawy erozyjnej). Jest to g艂臋boko艣膰, do kt贸rej rzeka mo偶e wci膮膰 si臋 w pod艂o偶e.
Na og贸艂 wyznacza j膮 poziom uj艣cia rzeki (przy rzekach g艂贸wnych jest to poziom
morza). Baza erozyjna mo偶e ulega膰 zmianom np. na skutek podnoszenia lub obni偶ania
obszaru zr贸d艂owego, co mo偶e by膰 wynikiem ruch贸w l膮dotw贸rczych, czy
epejrogenicznych. Wysoko艣膰 uj艣cia te偶 mo偶e si臋 zmienia膰 (podnoszenie lub obni偶anie
poziomu morza). Im wi臋ksza jest r贸偶nica pomi臋dzy wysoko艣ci膮 zr贸d艂a i uj艣cia tym
erozja wg艂臋bna jest bardziej intensywna, gdy偶 rzeka ma wi臋kszy spadek.
Do innych form, kt贸re powstaj膮 na skutek erozji wg艂臋bnej zaliczamy:
Jary, kaniony g艂臋bokie doliny rzeczne o stromych 艣cianach. Najwi臋ksz膮
form膮 tego typu jest Kanion Colca w Peru a najpi臋kniejsz膮 Wielki Kanion
rzeki Kolorado w USA. W Europie kanion Verdon w pd Francji
Kanion Verdon (Francja) Kanion Colca Wielki Kanion Kolorado
Prze艂omy rzeczne powstaj膮, gdy cz臋艣膰 doliny rzecznej podlega ruchom
pionowym. Podnoszenie si臋 cz臋艣ci doliny powoduje zmian臋 bazy erozyjnej
1
PDF created with pdfFactory trial version www.pdffactory.com
(jest to g艂臋boko艣膰, do kt贸rej rzeka mo偶e wci膮膰 si臋 w pod艂o偶e poziom morza).
Rzeka ma na tym obszarze wi臋kszy spadek a co za tym idzie wi臋ksz膮 zdolno艣膰
erozyjn膮. Tak szybko jak teren si臋 podnosi tak szybko rzeka wcina si臋 w
pod艂o偶e. (Taki typ prze艂omu nazywamy antecedentnym) Prze艂omy maj膮 cz臋sto
posta膰 kanion贸w. W ten spos贸b powsta艂 np. prze艂om Dunajca przez Pieniny.
Inny typ prze艂om贸w powstaje na skutek erozji wstecznej na obszarze
zr贸d艂owym
Terasy rzeczne wyst臋puj膮 g艂贸wnie w 艣rodkowym biegu rzeki. Mo偶emy
wyr贸偶ni膰 terasy skaliste, gdy rzeka wcina si臋 w ska艂y pod艂o偶a lub
akumulacyjne, gdy rzeka wcina si臋 we w艂asne osady. Najni偶sza terasa to terasa
zalewowa jest jednocze艣nie teras膮 najm艂odsz膮. Terasa znajduj膮ca si臋 na
g贸rze doliny rzecznej jest teras膮 najstarsz膮
Progi rzeczne powstaj膮, gdy koryto jest zbudowane ze ska艂 o r贸偶nej
odporno艣ci. Na obszarach o budowie p艂ytowej cz臋sto powstaj膮 wodospady
woda spada z progu skalnego uderzaj膮c o podstaw臋 艣ciany skalnej w tym
miejscu tworzy si臋 kocio艂 eworsyjny (zag艂臋bienie wy偶艂obione przez spadaj膮c膮
wod臋 w dnie rzeki u podstawy progu). Woda zawirowywuje i podcina
podstaw臋 progu. Po pewnym czasie g贸rna cz臋艣膰 progu traci oparcie i spada
艣ciana progu si臋 cofa (erozja wsteczna na progach rzecznych)
Najwi臋kszym wodospadem 艣wiata s膮 Wodospady Wiktorii na Zambezii
(Afryka)
2
PDF created with pdfFactory trial version www.pdffactory.com
Najwy偶szym wodospadem jest wodospad Salto del Angel na Wy偶ynie
Guja艅skiej (Ameryka Po艂udniowa)
Wodospadem o najwi臋kszej liczbie prog贸w jest wodospad Iguacu na Paranie
Najs艂ynniejszym wodospadem s膮 wodospady Niagara w USA
Zbi贸r prog贸w na rzece nazywamy katarakt膮 np. katarakty na Nilu
Gdy dno koryta zbudowane jest ze ska艂 o r贸偶nej odporno艣ci ale u艂o偶onych
uko艣nie powstaj膮 bystrza (inaczej porohy Dniestr, szypoty, sula). S膮 to ma艂e
progi na rzece np. Szypoty na Tanwi w Roztocza艅skim Parku Narodowym
3
PDF created with pdfFactory trial version www.pdffactory.com
b) Erozja boczna doprowadza do poszerzania koryta rzecznego. Zachodzi w biegu
艣rodkowym, gdzie rzeka ma ju偶 mniejszy spadek, ale prowadzi znacznie wi臋cej wody
wskutek zasilania przez dop艂ywy. Tu te偶 zaczyna dominowa膰 transport materia艂u nad
erozj膮 wg艂臋bn膮. Erozja boczna wi膮偶e si臋 z kr臋tymi korytami, w kt贸rych nurt
przep艂ywa wzd艂u偶 brzeg贸w wkl臋s艂ych, a oddala si臋 od brzeg贸w wypuk艂ych. Rzeka
podcina wkl臋s艂e brzegi, a materia艂 z niszczenia akumuluje na brzegach wypuk艂ych.
Rzeka posiada najwi臋ksz膮 pr臋dko艣膰 w nurcie, st膮d podcinanie skarpy brzegu mo偶e
odbywa膰 si臋 z pr臋dko艣ci膮 nawet kilkudziesi臋ciu metr贸w na rok. Niszczenie brzeg贸w
powi臋ksza kr臋to艣膰 rzeki. Podcinanie brzeg贸w i akumulacja materia艂u po przeciwnej
stronie podcinanego brzegu wykszta艂ca asymetryczn膮 dolin臋 rzeczn膮.
Do form, kt贸re powsta艂y na skutek tej dzia艂alno艣ci nale偶膮:
Meandry zakola rzeczne
Starorzecza jeziora, kt贸re powstaj膮, na skutek odci臋cia meandr贸w
c) Erozja wsteczna zachodzi w obszarze wyst臋powania zr贸d艂a oraz przy cofaniu si臋
prog贸w na rzece.
W obszarze zr贸dliskowym, w miejscu wyp艂ywu wody podziemnej zasilaj膮cej rzek臋
tworzy si臋 nisza, rodzaj zag艂臋bienia. Wyp艂yw wody, zw艂aszcza, gdy wody te s膮 pod
ci艣nieniem, poszerza otw贸r, a 艣ciany niszy cofaj膮 si臋. Dochodzi do cofania si臋 zr贸d艂a, w
efekcie czego d艂ugo艣膰 rzeki wyd艂u偶a si臋. Erozja wsteczna pojawia si臋 w g贸rnym biegu. W
ten spos贸b powstaje inny typ prze艂omu rzecznego prze艂om epigenetyczny. Mo偶e te偶
doj艣膰 do zjawiska kapta偶u przej臋cia wody jednej rzeki przez inn膮
4
PDF created with pdfFactory trial version www.pdffactory.com
2. Akumulacja w korycie rzeki zachodzi tam, gdzie rzeka ma mniejszy spadek, prowadzi
mniej wody oraz w odcinku uj艣ciowym. W wyniku akumulacji tworz膮 si臋
艂achy, np. 艂achy meandrowe, mielizny, widoczne przy ni偶szych stanach wody, a w
biegu dolnym materia艂 niesiony przez rzek臋 osadza si臋 przy jej uj艣ciu.
Podczas powodzi i wylew贸w rzek, namu艂y rzeczne (aluwia) nadbudowuj膮 r贸wniny
nadrzeczne, nazywane dlatego r贸wninami zalewowymi lub tarasem zalewowym.
Rzeka osadza materia艂 przy uj艣ciu, je艣li zbiornik wodny, do kt贸rego uchodzi jest
p艂ytki, brak jest pr膮d贸w przybrze偶nych oraz nie wyst臋puj膮 p艂ywy. Akumulowany
materia艂 tworzy sto偶ek nap艂ywowy, czyli delt臋. Okre艣lenia tego u偶y艂 po raz pierwszy
w staro偶ytno艣ci Herodot, kt贸ry zauwa偶y艂 podobie艅stwo r贸wniny przy uj艣ciu rzeki do
greckiej litery - delty. Najwi臋ksz膮 delt臋 na 艣wiecie wytworzy艂a Amazonka (100 tys.
km2), wielkie delty tworz膮 Ganges z Brahmaputr膮, Mississipi, Nil, Wo艂ga. Najszybciej
rosn膮c膮 jest delta rzeki Terek wpadaj膮cej do Morza Kaspijskiego (450 m/rok).
1. Transport rzeczny polega na przenoszeniu materia艂u przez rzek臋. Mamy 3 rodzaje
transportu:
Trakcja toczenie i po艣lizg materia艂u po dnie (g艂. w biegu g贸rnym)
Saltacja transport przez skoki (g艂. w biegu 艣rodkowym)
Suspensja transport materia艂u w zawiesinie (g艂. w biegu dolnym)
Dzia艂alno艣膰 rzeki w trzech odcinkach
5
PDF created with pdfFactory trial version www.pdffactory.com
Wyszukiwarka
Podobne podstrony:
M2 DZIA艁ALNO艢膯 W脫D P艁YN膭CYCHrze藕botw贸rcza dzia艂alno艣c wiatrurze藕botw贸cza dzia艂alno艣c morzOgolne zasady proj sieci wod kanAnaliza?N Ocena dzialan na rzecz?zpieczenstwa energetycznego dostawy gazu listopad 09Analizowanie dzia艂ania uk艂ad贸w mikroprocesorowychPodstawy dzialania routerow i routinguDzialalnosc dobroczynna Les 1wi臋cej podobnych podstron