FONETYKA
Gramatyka  zespół reguł budowy wyrazów, ich łączenia w większe całości znaczeniowe,
dyscyplina językoznawstwa badająca reguły.
Podziały:
- opisowa (współczesna) > historyczna (epok minionych)
- preskryptywna (normatywna, zgodna z normą, bliska kulturze języka, stara się wyjaśnić co jest
poprawne i dlaczego tak jest, badająca normę językową) > deskryptywna (opisująca stan rzeczy, jak
ludzie mówią, nie wartościuje, nie określa czy gramatyka jest dobra czy nie)
- jednego języka > porównawcza
Fonetyka - dawniej GA
OSOWNIA bada dz
więki mowy ludzkiej, procesy ich powstawania, jaki jest
zasób tych dz
więków i jakim zmianom ulegają.
Podziały:
- opisowa ( zajmuje siÄ™ badaniem i opisem dz
więków mowy w aspekcie synchronicznym, opisuje
głoski i ich połączenia w jednym momencie czasowym, nie badając procesów, które do tego stadium
doprowadziły) > historyczna ( nauka diachroniczna, bada procesy prowadzące do zmian)
- opisowa ( jak powstajÄ… dz
więki i ile ich jest) > funkcjonalna (FONOLOGIA, jaką funkcje pełnia
pewne cechy dz
więków, np. dz
więczność i bezdz
więczność/ miękkość i twardość/ ustność i
głosowość)
- tradycyjna > eksperymentalna
- jednego języka > porównawcza
- deskryptywna (opisuje stan polszczyzny nie wartościuje czy dobrze czy z
le) > normatywna
(wartościuje co jest poprawne a co nie)
- fonetyka akustyczna  badajÄ…ca dz
więki ze względu na fizyczne właściwości fal wytwarzanych przy
mówieniu (częstotliwość, długość fali, wysokość, amplituda itd.)
- fonetyka artykulacyjna  opisujÄ…ca powstawanie dz
więku ze względu na udział i zachowanie
poszczególnych narządów w procesie wytwarzania mowy
- fonetyka percepcyjna  wskazująca na właściwości fal głosowych w procesie słyszenia mowy
Prawo Behagela  element krótszy stoi na początku, a element dłuższy na końcu np.: plus minus,
mniej więcej itp.
Głoska  najmniejszy, dający się wydzielić w czasie, intuicyjnie rozpoznawalny element mowy, który
nie ma własnego znaczenia.
Części składowe (fazy głoski):
- następ głoski  moment przechodzenia narządów mowy od położenia obojętnego, do układu
właściwego danej głosce
- szczyt głoski  moment trwania narządów mowy w pozycji właściwej dla danej głoski
- zestęp głoski  powrót narządów do położenia obojętnego
Fazy wyrazu:
- nagłos  początek wyrazu
- śródgłos  środek wyrazu
- wygłos  koniec wyrazu
Nagłosem i wygłosem mogą być: początkowa i końcowa głoska, początkowa i końcowa grupa
spółgłosek, początkowa i końcowa sylaba
Nagłos i wygłos absolutny  maja one miejsce po pauzie (nagłos) lub przed pauzą (wygłos), czyli
wtedy kiedy narządy mowy przechodzą od położenia obojętnego do aktywnej pozycji mówienia lub
odwrotnie .
Głoska w sposób dynamiczny ( 3 typy ruchów narządów mowy)
- wydech
- fonacja  ruch wiązadeł głosowych w krtani decydujących o tym czy głoska dz
więczna czy
bezdz
więczna,
- artykulacja  ruch narządów ruchomych w jamie ustnej
Podział głosek:
- wydechowe  służą do tworzenia tekstu
- wdechowe
- mlaski, powstajÄ… poprzez ruch warg, dz
więki mowy ludzkiej nie służą do komunikacji.
Sylaba  część wyrazu zawierająca jedna i tylko jedną samogłoskę
s. otwarta  sylaba kończąca się samogłoską
s. zamknięta  sylaba kończąca się spółgłoską lub ich grupą
Charakterystyka artykulacyjna głosek:
- kierunek przepływu powietrza przez narządy mowy, (ekspiracyjne, inspiracyjne, mlaski)
- zachowanie wiązadeł głosowych (dz
więczne więzadła zsunięte, bezdz
więczne więzadła rozsunięte)
- położenie podniebienia miękkiego (ustne, nosowe)
- sposób artykulacji, stopień zbliżenia narządów mowy (otwarte, nosowe, boczne, drżące,
półsamogłoskowe, szczelinowe, zwarto  szczelinowe, zwarto  wybuchowe)
- miejsce artykulacji (wargowe, przedniojęzykowe, środkowojęzykowe, tylnojęzykowe)
-pionowe i poziome ruch języka (samogłoski wysokie, średnie niskie  ruch pionowe; przednie,
środkowe, tylne  ruchy poziome)
Charakterystyka samogłosek:
i/y  przednia, wysoka, spłaszczona
e  przednia, średnia, spłaszczona
a  środkowa, niska, neutralna
o  tylna, średnia, zaokrąglona
u  tylna, wysoka, zaokrÄ…glona
Charakterystyka spółgłosek:
1.Udział wiązadeł głosowych
a. sonorne: m, n, Å„, r, l, w, -
b. właściwe (dz
w./ bzdz
w.): p-b, t-d, k-g, s-z, s- , Å›-z
, v-f, -î
, ć-î
, c-·

2.Sposób artykulacji
a. półotwarte
- nosowe: m, n, Å„, m , ·, y, y , G
- boczne: l, l
- drżące: r, r
- półsamogłoskowe; w, -
b. zwarto  wybuchowe: p, b, k, g, t, d
c. zwarto  szczelinowe: , î
, ć, î
, c, ·

d. szczelinowe: v, f, s, z, , s, , Å›, z
, Ç
3.Miejsce artykulacji
a. dwuwargowe: p, b, m
b. wargowo  zębowe: v, f
c. przedniojÄ™zykowo  zÄ™bowe: t, d, s, z, c, ·
, n
d. przedniojÄ™zykowo  dziÄ…sÅ‚owe: s, , , î
, r, l
e. środkowojęzykowe; prepalatalne: ś, z
, ć, î
, Å„, -; postpalatalne: k , g , Ç
f. tylnojÄ™zykowe: k, g, Ç, ·, w
GÅ‚oska a litera
Litera  i
- litera i może oznaczać głoskę [i] > siła (ś, i oddane literami s, i) wozić (ż, i oddane literami z, i)
- litera i może oznaczać głoskę [-] > radio (d , - oddane literami d, i) wiosna (v , i oddane literami w, i)
- litera i może być wyłącznie graficznym znakiem miękkości > zioła (z
oddana literami z, i), ciastko (ć
oddana literami c, i)
- litera i występując po samogłosce lub pauzie pełni tylko jedną funkcję, oznacza głoskę [i] > igła (i
oddana literą i), poigrać (i oddana literą i)
Relacje między głoską a literą
1.Ilościowa zgodność głosek i liter
a. całkowita tożsamość, zgodność ilościowa i jakościowa między pisownia a wymową tzn. jedna litera
symbolizuje jednoznacznie odpowiednią głoskę > las (3 gł., 3 lit.) tekst (5 gł., 5 lit.)
b. zgodność ilościowa głosek i liter przy ich niezgodności jakościowej, jedna głoska jest w prawdzie
symbolizowana przez jedna literę ale tradycyjnie litera ta służy oznaczeniu innej głoski. W takich
wyrazach literowy obraz już nie w pełni odpowiada wymowie. Utrzymana jest w prawdzie zgodność
ilościowa głosek i liter, ale niepełna jest ich równoważność jakościowa. Dotyczy to zjawiska realizacji
miÄ™kkoÅ›ci > siÅ‚a [Å›iwa] gÅ‚. [Å›], lit. [s]; cicho [ćiÇo] gÅ‚. [ć], lit. [c]; i zmiÄ™kczenia > list [l ist] gÅ‚. l , lit. l;
miś [m iś] gł. [m ], lit. m.
2.Niezgodnośc ilościowa i jakościowa głosek i liter
a. więcej liter niż głosek, wówczas gdy jednemu dz
więkowi odpowiada kilka liter (jeden dz
więk
zapisywany za pomocą kilku liter w postaci dwuznaków lub trój znaków) > czytać 5 gł., 6 lit.; rzeka 4
gł., 5 lit.
kombinacja dwu lub kilku liter służy oznaczeniu: spółgłosek miękkich > siedem [śedem], ciebie
[ćeb ie]; spółgłosek oznaczanych dwuznakami > szary, czekolada; geminaty wymowy dwóch takich
samych spółgłosek w postaci jednego artykulacyjnie przedłużonego dz
wiÄ™ku > panna [pa·na} gÅ‚. ·n,
lit. n, n; lekko [le·ko] gÅ‚. ·k, lit. k, k
b. więcej głosek niż liter zapisywanie dwóch dz
więków za pomocą jednej litery. Zagadnienie dotyczy
głoskowej realizacji ę, ą oraz wymawianiowych odpowiedników litery ń przed zwarto- szczelinowymi
*głoskowa realizacja liter ę, ą uwarunkowana sąsiedztwem przy czym w każdej sytuacji jest to
wymowa asynchroniczna dwugłoskowa, realizacja dotyczy wyrazów rodzimych > tępy zbitka em, lit.
Ä™, gorÄ…co zbitka on, lit. Ä….
*uznanie asynchronicznej wymowy ę i ą przed szczelinowymi i częściowo w wygłosie; literom ę i ą
występującym przed spółgłoska szczelinowa twarda odpowiada zbitka dwugłoskowa której
elementem jest [Üw] > kÄ™s [keÜws] zbitka eÜw, lit. Ä™, wÄ…ski [voÜws k´i] zbitka oÜw, lit. Ä…
- Asynchronia przed zwartymi i zwarto  szczelinowymi polega na realizacji liter Ä™ i Ä… w formie
dwugłoskowego połączenia znazalizowanej samogłoski o odpowiednim rezonansie ustnym ze
spółgłoską nosową o tym samym miejscu artykulacji co następująca po niej spółgłoska zwarta lub
zwarto  szczelinowa
- Asynchronia przed szczelinowymi bÄ…dz
w wygłosie, samogłoski nosowe wymawiane są jako
dwuelementowe zbitki głoskowe, w których pierwszym składnikiem jest znazalizowana samogłoska o
odpowiednim rezonansie ustnym drugim zaÅ› sonorna spółgÅ‚oska półsamogÅ‚oskowa Üw lub -
- Denazalizacja ustna artykulacja w postaci głosek [e] oraz [o], którym odpowiadają litery ę i ą w
śródgłosie w pozycji przed [l ] i [w] oraz literę ę w wygłosie
* rozsunięcie artykulacyjne > słońce [swo-nce] zbitka [-n], litera ń; końca [ko-nca] zbitka [-n] lit. ń;
> artykulacja Ä™/Ä… + gÅ‚oski szczelinowe - õw//õi ew//ei, mąż mõ s/ m õw s; węże ve e/ vew e
> artykulacja gdy Ä™/Ä… znajdujÄ… siÄ™ na koÅ„cu wyrazu  myie Å›e// myie śę, (oni) idõ zielonõ druskõ
> przed głoskami zwarto  szczelinowymi i zwarto  wybuchowymi litery ę/ą realizowane sa jako dwa
dz
więki: ustna samogłoska (e,a) i spółgłoska nosowa o takim miejscu artykulacji jak spółgłoska
zwarta Ä™/Ä… + zwarte  e/a + spółgÅ‚oska nosowa (m, n, Å„, G, ·, · ) zÄ…b  zomp, tÄ™dy  tendy, pÄ…czek 
poncek, bÄ…k  bo·k
> ę/ą + półotwarte l, ł  odnosowienie (denazalizacja) dotyczy form czasowników w czasie przeszłym)
wzięli  vz
el i, wziÄ…Å‚ - vz
ow
Homofony  formy które maja takie samo brzmienie ale inny zapis
Cechy głosek
- fonologiczne (dz
więczność/ bezdz
więczność, twardość/miękkość, ustność/nosowość)
- niefonologiczne, cech y głosu ludzkiego (natężenie, wysokość, czas trwania, barwa głosu)
Cechy fonologiczne są różne dla samogłosek i spółgłosek, różnice:
- akustyczna  spółgłoski są to szmery (dz
więki o nieregularnej częstotliwości), lub połączenia
szmerów z tonami (dz
więki o regularnej częstotliwości), samogłoski natomiast są tonami
- artykulacyjna  samogłoski wypowiadane przy rozwarciu wag mniejszym lub większym, dlatego
noszą też nazwę głosek otwartych, spółgłoski są albo otwarte albo zamknięte; samogłoski
wypowiadane są przy czynnym udziale wiązadeł głosowych czyli są dz
więczne, a spółgłoski są albo
dz
więczne albo bezdz
więczne
- funkcyjna  samogłoski pełnią funkcje zgłoskotwórczą w polszczyz
nie, jeśli sylaba kończy się na
samogłoskę jet to sylaba otwarta jeśli na spółgłoskę jest to sylaba zamknięta
Upodobnienia
Uwarunkowane sąsiedztwem oznacza to że głoska staje się podobna do drugiej, pod pewnymi
względami
- żywe, takie które siÄ™ dokonuje współczeÅ›nie drzewo [î
evo]
- martwe, takie które dokonało się już kiedyś krzak > [ksak]
- wewnÄ…trzwyrazowe trzeba > mseba
- miÄ™dzywyrazowe las szumi > la· sum i
- wsteczne zmianie ulega głoska poprzednia
- postępowe zmianie ulega głoska następna
- częściowe jeśli po upodobnieniu mamy nadal dwie różne głoski
- całkowite jeśli po upodobnieniu mamy dwie takie same głoski
1.Upodobnienia wewnÄ…trzwyrazowe
a. upodobnienia pod względem miejsca artykulacji
Występowanie spółgłosek o ograniczonej dystrybucji pod względem miejsca artykulacji zaliczamy do
upodobnień. Najczęściej spółgłoski o miejscu artykulacji ograniczonym dystrybucyjnie występują
- przed spółgłoską dziąsłową, pod jej wpływem poprzedzająca spółgłoska przedniojęzykowo  zębowa
zostaje zastÄ…piona w wymowie spółgÅ‚oskÄ… dziÄ…sÅ‚owÄ… lub wtórnie udziÄ…sÅ‚owionÄ…; [msy], [mseba], [·syć]
- przed spółgłoską środkowojęzykową, poprzedzająca ją spółgłoska może być artykułowana z
uwypukleniem Å›rodka jÄ™zyka ku podniebieniu twardemu; [·Å¼eleÅ„eć], [·Å›e], [rośćõ·gnõńć]
- przed zwartymi tylnojÄ™zykowymi [k], [g] spółgÅ‚oska nosowa jest realizowana jako [·] (n
tylnojÄ™zykowe); [su1e·ka], [sć·1i]
b. upodobnienia pod względem sposobu artykulacji
Spółgłoski o dystrybucji ograniczonej pozycyjnie ze względu na sposób artykulacji to rezultat
asymilacji spółgłosek zwartych przed spółgłoskami zwarto- szczelinowymi i szczelinowymi; stokrotce
> [stokro·ce], matce > [ma·ce]
2. Upodobnienia głosek na granicy wyrazów
Podobnym uwarunkowaniom jak wskazane poprzednio ulegają głoski na końcu wyrazów
a. upodobnienia pod względem dz
więczności
o upodobnieniach międzywyrazowych pod względem dz
więczności można mówić jedynie wtedy gdy
nagłos następnego wyrazu zaczyna się od głoski sonornej lub samogłoski. Wówczas wygłos
poprzedniego wyrazu (nie będącego przyimkiem) jest dz
więczny w wymowie mieszkańców Polski
południowej (wymowa krakowsko  poznańska), a bezdz
więczny w Polsce północnej (wymowa
warszawska); kosz malin [ko mal in] K-P, [kos mal in] W; talerz owoców [tale ovocuf] K-P, [tales
ovocuf] W.
b. upodobnienia pod względem miejsca artykulacji
- gdy w nagłosie następnego wyrazu pierwsza głoską jest [i], [i], [-], lub spółgłoska
środkowojęzykowa [ś], [z
], [ć], [î
], [Å„], [1], [õ
]; przez dzień [psez
î

Å„] // [psez î

ń]; od siebie [oć
śeb ie] // [ot śeb ie]
- gdy w wygłosie realizowana bywa spółgłoska przedniojęzykowa wtórnie udziąsłowiona pod
wpÅ‚ywem spółgÅ‚oski dziÄ…sÅ‚owej w nagÅ‚osie nastÄ™pnego wyrazu: [poÇud ap] // [poÇud ap]
- gdy w wygÅ‚osie poprzedniego wyrazu pojawia siÄ™ tylnojÄ™zykowa [·] lub [  ] przed nagÅ‚osowym [k],
[1], [g], [õ
]; [p n gada] // [p · gada], [p · 1erov Å„ik] // [p n 1erov Å„ik]
c. upodobnienia pod względem sposobu artykulacji
dotyczy realizacji wygłosu którego ortograficznym odpowiednikiem jest litera ń przed nagłosem
szczelinowej lub zwarto-szczelinowej.
W wyrażeniach przyimkowych nie ubezdz
więczniamy przyimka!!
FONOLOGIA
Fonem a głoska
Fonem  uznaje się za najmniejszy dający się liniowo wydzielić, funkcjonalny segment formy
językowej. Jednostka abstrakcyjna  stanowi on element nie mówienia lecz systemu językowego.
Funkcjonalność  stanowi podstawowe założenie definicji fonemu, nie można inaczej
scharakteryzować tej jednostki jak tylko przez funkcję , jaką pełni ona w procesie językowej
komunikacji. Dzięki tej właściwości fonem przeciwstawia się głosce jako realnie istniejącemu w
wyrazach dz
więkowi.
Opozycja fonologiczna  kontrast co do jednej cechy artykulacyjnej
Cecha dystynktywna  cecha artykulacyjna która znajduje się w opozycji
Para minimalna  para wyrazów różniąca się jedną cechą fonetyczną
Typy opozycji fonologicznych:
1.podział wg. stosunku do podstawy porównania
a. opozycje jednowymiarowe (zespół cech wspólnych jest właściwy tylko dla danej opozycji), np.
/d/:/t/ - zwartość, przedniojęzykowość
b. opozycje wielowymiarowe (zespół cech wspólnych właściwy jest także innym opozycjom), np.
/b/:/d/ /d/:/g/ /g/:/b/, zwartość, dz
więczność
c. opozycje proporcjonalne np. par : bar; tom : dom; koń : goń
d. opozycje izolowane (różnica między członami jest wyjątkowa), np. /r/:/l/ drżącość : boczność
2.podział wg. wzajemnego stosunku między członami opozycji
a. opozycje prywatne ( jeden z członów opozycji charakteryzuje się obocznością cechy, której nie
posiada człon drugi) np. /d/:/t/ dom : tom
b. opozycje równorzędne (każdy człon ma cechę której nie posiada człon drugi) np. para : tara
c. opozycje gradualne (stopniowe, dotyczy co najmniej trzech członów, które różnicuje stopień
natężenia jednej tylko cechy dystynktywnej) np. kara : kora : kura
3. podział wg. zasięgu funkcji dystynktywnej
a. opozycja stała jest podstawa różnicowania znaczeń w każdym otoczeniu
b. opozycja neutralizowana nie obejmuje wszystkich kontekstów dz
więkowych
Warianty fonologiczne
Alofon  wariant fonemu np. /t/ - [t], [m], [t ]
Warianty:
a. pozycyjne (kombinatoryczne)  artykulacja zależy od sąsiadowania innych głosek
- warianty główne  występujące w największej liczbie pozycji
- warianty poboczne  warianty różniące się cechami niefonologicznymi w stosunku do wariantu
głównego
b. fakultatywne  występowanie dwóch głosek reprezentujących ten sam fonem we wszystkich
kontekstach fonetycznych
Warianty spółgłoskowe
1.posiadające tylko wariant główny: z
, Å›, dz
, ć, õ
, g, k, 1
2.posiadające wariant główny i poboczny: p, b, f, v, s, z, c, dz, sz, ż, cz, dż
3.posiadające wariant główny i dwa poboczne: t  t , c
; d  d , 
4.posiadające wariant główny i trzy poboczne: /x/ - x, x , ł, ł
5.fonemy półotwartych: m, ń, l, r, n, y, w, i
Warianty samogłoskowe
1.pozycja swobodna: a, e, i, o, u , y
2.znazalizowane
3.o podwyższonej artykulacji
4.znazalizowane o podwyższonej artykulacji
MORFOLOGIA
FLEKSJA
Morfologia  zajmuje się kształtem wyrazu
Fleksja  dział języka obejmujący zjawiska związane z odmiana wyrazów, także dział gramatyki
którego przedmiotem są te zjawiska.
Fleksja wewnętrzna  to co dzieje się w temacie
1.może nie zadziać się nic np. odmiana rzeczownika bal
2.rozszeżenie i zwężenie tematu np. imię; imieni  a
3.oboczności (aliteracje) wymiana fonemów w obrębie jednego morfemu. Do wymiany tej może
dochodzić podczas odmiany wyrazu, albo w wyniku procesu słowotwórczego
-fonetyczne uwarunkowane sÄ…siedztwem fonologicznym np.: pstrÄ…ga: pstrÄ…gowi
-morfologiczne (fleksyjne i słowotwórcze) najczęściej występują wśród samogłosek wywołanych
przegłosem polskim: nieść: niosę wozić: wóz
-samogłoskowe (ilościowe i jakościowe); o:ó (chłód  chłodno), e:o (pleść  plotka), a:e (biały 
bielić), ę:ą (dąb  dębczak), e:a (pies  psiak)
-spółgłoskowe (jakościowe) (wymiana twardej na miękką); t:ć (tort  torcik), ł:l (szkoła  szkolny),
r:rz (malarz  malarski), k:cz (kok  koczek), ch:sz (mucha  muszka), d:dz (rada  radzenie), d:dz

(jazda  jeżdżenie) t:c (spłata  spłacenie), g:ż (waga  ważyć)
Oboczność morfologiczna  wymiana jednych fonemów na inne w wariantach jednego morfemu,
powodowana sąsiedztwem z różnymi morfemami o różnych funkcjach (dzień: dnia, dzionek: dzienny)
4.zmiana całkowita (supletywizm) np. rok ale lata; człowiek ale ludzie
Fleksja zewnętrzna  to co dzieje się z końcówkami
Maksymalna liczba końcówek w odmianie to 11, te które się powtarzają to końcówki synkretyczne
Są też wyrazy które przy odmianie zachowują jedna formę np. atelier, lub też wyrazy obcego
pochodzenia zakończone na  um (muzeum, liceum)
Forma fleksyjna  wyraz odmienny w jednej ze swoich postaci. Składa się ona z tematu fleksyjnego
oraz końcówki fleksyjnej. O ile temat fleksyjny jest zasadniczo niezmienny, o tyle końcówka
fleksyjna zmienia się w zależności od tego, co dane słowo ma wyrażać
Leksem  wyraz rozumiany jako abstrakcyjna jednostka systemu słownikowego języka składa się na
nią znaczenie leksykalne, oraz zespół wszystkich funkcji gramatycznych, jakie dany leksem może
spełniać, a także zespół norm językowych reprezentujących w tekście leksem w jego poszczególnych
funkcjach (czytać, czytam, przeczytali są formami tego samego leksemu).pokrewne pojecie to lemma
oznaczające kanoniczną, podstawowa formę leksemu, która najczęściej podaje się w słownikach.
Leksem defektywny  leksem który nie ma wszystkich form wyrazowych przewidzianych dla jego
części mowy; (drzwi, sanie, leżeć)
Leksem prosty  to taki którego forma wyrazowa reprezentowana jest przez pojedyncze słowo; (pies,
iść, mały)
Leksem złożony  taki którego wszystkie formy wyrazowe reprezentowane są przez ciąg co najmniej
dwóch słów; (końskie zaloty, zadzierać nosa, świętej pamięci)
Wyraz  pewna wyróżniona fonetycznie, czy tez graficznie cześć wypowiedzi składająca się z
jednego lub więcej morfemów.
Morfem  elementarna jednostka języka mająca znaczenie i, lub funkcję gramatyczną nie można
podzielić na mniejsze jednostki językowe, jedno z uniwersaliów językowych. Pełni dwie funkcje:
semantyczna  oznacza odniesienie do zjawisk pozajęzykowych, świat rzeczywisty; syntaktyczna 
polega na sygnalizacji relacji wewnÄ…trztekstowych (np. w zdaniu: IdÄ™ szerokim chodnikiem. morfem 
im sygnalizuje syntaktyczną podrzędność wobec czasownika). A
ączliwość dzieli morfemy na
występujące samodzielnie (np. tu, dziś, tam) i związane (kot-, pis-)
Rodzaje morfemów:
1.podział ze względu na zajmowana pozycję w wyrazach
Rdzeń  morfy mające określone znaczenie leksykalne wyrażane niekategoralnie; np. ram  a, żyw -y
Przyrostek (sufiks)  afiks występujący po rdzeniu; np. atom  o  wy, rang  a
Przedrostek (prefiks)  afiks występujący przed rdzeniem np. prze -nieść
Postfiks  sufiks słowotwórczy występujący na końcu formy wyrazowej, po sufiksach fleksyjnych;
np. jak  i  Å›, bij  Ä™ siÄ™
Interfiks  afiks występujący miedzy dwoma morfami leksykalnymi, łączy je; np. żyw  o- płot
2.podział ze względu na spełniana funkcję
Morfem leksykalny np. dziÅ›, ran  a
Morfem gramatyczny np. ran  a, ran  k  a,
3.inne typy morfemów
Morfemy nieciągłe, morfemy przerywane innym morfemem, np. ba  ć się, śmia  ć się, w dom  u
Morfemy zerowe wykÅ‚adnikiem funkcji morfemu jest brak jakiegokolwiek fonemu, np. student  Ø,
kot  Ø
Morfemy zwiÄ…zane wszystkie morfemy gramatyczne i leksykalne, np. ran  Ä™, ran  ami,
Morfemy swobodne morfemy będące wyrazami, np. dziś, chyba, tam, lecz
*Typy morfemów
- leksykalne (rdzenne) samodzielne lub związane, obecne w każdym leksemie, o dominującej funkcji
semantycznej, które odsyłają do świata pozajęzykowego, pełniąc funkcje referencyjną (kot-, pies-/ps-)
-słowotwórcze niesamodzielne o dominującej funkcji semantycznej współtworzące leksemy pochodne
do tej grypy zaliczamy: przyrostek (sufiks), przedrostek (prefiks), postfiks, interfiks
-fleksyjne (gramatyczne)niesamodzielne o dominujÄ…cej funkcji syntaktycznej, tworzÄ…ce komunikacje
regularne, sygnalizujące podrzędność syntaktyczną (np.  em w kotem sygnalizuje, że nastąpiła
konotacja rzeczownika w narzędniku)
-zerowe nie reprezentujące sobą żadnego dz
więku
Fonem  zespół cech dystynktywnych dz
więku mowy
Deklinacja  odmiana przez przypadki
Koniugacja  odmiana przez osoby
Oboczności głoskowe  szukamy w tematach obocznych (oddzielamy temat od końcówki) i póz
niej w
temacie szukamy oboczności np. k : cz, o : ó,
Synkretyzm  identyczność kształtu różnych form tego samego leksemu, formy takie nazywane są
synkretycznymi a przykłady nazywa się synkretyzmami np. odmiana wyrazu cudzy M. cudz  y, W.
cudz -y
Kryteria doboru końcówek fleksyjnych
1.rodzaj gramatyczny C. l.poj.; r.m.  u, -owi; r.ż.  i, -y, -e; r.n.  u
2.budowa słowotwórcza wpływa na to, że w D. l.poj. niezależnie od tego czy żywotny czy nie
występuje ta sama końcówka np. opiekacz  a// spawacz  a; wieszak  a// śpiewak  a
3.fonetyczne zakończenie tematu fleksyjnego, czyli twardość i miękkość np. Msc. l.poj. r.m. student 
a, studenci  e; kraj  Ø, kraj  u.
4.semantyka np. w B. l.poj. rzecz. r.m. > B=D w żywotnych, B=M w nieżywotnych, lub w B. l.mn.
rzecz. r.m. > B=D w osobowych (panów, uczniów, nauczycieli), B=M w nieosobowych (psy, koty,
domy)
5.stylistyka np. magistrzy// magistrowie
6.geneza 9pochodzenie rzeczownika) czy forma rdzennie polska czy zapożyczona D. l.poj. rzecz. r.m.
nieżywotnych
7.leksykalność znaczenie konkretnego wyrazu i jego koncówki np. w D. l.poj. zamk  a (przy butach),
zamk  u (budowla)
8.zwyczaj społeczny np. Londyn  u, Berlin  a, Tatr  y
Istnieją trzy główne kryteria klasyfikacji leksemów, czyli podziału leksemów, tudzież, jak kto
woli, wyrazów na części mowy
 semantyczne, które dzieli wyrazy ze względu na ich ogólne znaczenie, samodzielne znaczeniowo
(wykrzykniki, rzeczowniki, przymiotnik, przysłówki, czasowniki, zaimki, liczebniki), niesamodzielne
znaczeniowo (przyimki, partykuły, spójniki)
- fleksyjne, podział ze względu na sposób odmiany (odmienne i nieodmienne);
- składniowe, podział leksemów na części mowy ze względu na ich podstawowe funkcje w zdaniu
(nie wchodzące w żadne powiązania składniowe , wyrazy nie mogące stanowić samodzielnych
jednostek składni i wchodzące w skład zdania).
Paradygmat fleksyjny  zbiór wszystkich form fleksyjnych danego wyrazu. Na opis paradygmatu
oprócz informacji w jakich formach może dany wyraz występować, składa się także informacja o
właściwych poszczególnym formom końcówkach fleksyjnych. (zbiór wszystkich form fleksyjnych
powtarzających się w określonej klasie wyrazów. I tak np. pies i kot należą do tej samej klasy
wyrazów i odmieniają się wg. tego samego paradygmatu, tzn. maja takie same końcówki we
wszystkich przypadkach)
Kategoria fleksyjna  poszczególne formy danego leksemu maja różne wartości danej kategorii
Kategoria morfologiczna  zespół wzajemnie wykluczających się funkcji gramatycznych
przysługujących do danej części mowy. Funkcje te reprezentowane są za pomocą ściśle określonego
zespołu wykładników morfologicznych.
Kategoria klasyfikująca  wszystkie formy fleksyjne leksemu maja tę samą wartość danej kategorii.
Budowa form fleksyjnych:
Temat fleksyjny + flektyw (końcówka), np. dom  em, pis  a  ł  a  m
Temat fleksyjny  cześć wyrazu odmiennego która pozostaje, kiedy odetniemy końcówki. Jest to
zatem wspólna część wszystkich form fleksyjnych danego wyrazu. W temacie fleksyjnym zawiera się
znaczenie leksemu. Postać tematu może być we wszystkich formach taka sama np. kosz, albo może
różnić się obocznościami np. kot  kocie (t:ć) kotek  kotka (e:o), a zatem obocznościami
samogłoskowymi, spółgłoskowymi, a także morfologicznymi np. kocię  kocięta (dodany został
morfem  et-). Mówimy wówczas o tematach obocznych. Zdarza się ze formy fleksyjne mogą być
oparte na różnych tematach tzw. supletywnych np. człowiek  ludzie, iść- idę  szedł. Najbardziej
skomplikowany układ tematów spotykamy w odmianie czasownika mającego dwa tematy: - temat
czasu teraz
niejszego (po odcięciu końcówek w odmianie czasu teraz
niejszego lub przyszłego
prostego) np. pisz  ę, pisz  esz i temat czasu przeszłego który wyodrębniamy po odcięciu -ł w
formach czasu przeszłego w 3. os., l.poj., w rodzaju męskim, lub po odcięciu -ć w bezokoliczniku, np.
pisa  ł, pisa  ć. Zdarza się że temat czasu teraz
niejszego i przeszłego jest taki sam np. czyta  j, czyta
 Ø.
Temat czasu teraz
niejszego tworzy formy: czasu teraz
niejszego, przyszłego prostego i trybu
rozkazujÄ…cego
Temat czasu przeszłego tworzy formy: czasu przeszłego, trybu przypuszczającego i formy
bezokolicznika. (część formy fleksyjnej wskazująca na jej znacznie leksykalne, zasadniczo wsplna dla
wszystkich form danego leksemu)
Flektyw  element odmiennego leksemu, stanowiący wykładnik jego funkcji gramatycznych. Jest
(wraz z tematem fleksyjnym) częścią formy fleksyjnej danego leksemu. Flektywem może być morfem
lub czasownik posiłkowy. Może być prosty składa się z jednego morfemu fleksyjnego np. ps  a, lub
złożony np. M. dwoj  e, D. dwoj  g  a
Końcówka fleksyjna  morfem końcowy wyrazu w językach fleksyjnych, podlegający wymianie w
drodze koniugacji lub deklinacji. Określa funkcje składniowa wyrazu w wypowiedzeniu. Końcówka
fleksyjna określa bardzo często kilaka kategorii gramatycznych jednocześnie. (część formy fleksyjnej
wskazująca na jej funkcję gramatyczną, odróżniająca dana formę od innych form tego leksemu. Ściślej
biorąc końcówka jest ostatni (w szczególności jedyny) morf fleksyjny.)
Końcówki oboczne charakteryzują się tym że wyraz ma dwie poprawne końcówki np. przystank 
u//a, kwiat  u//a, piorun  u//a (D. l.poj. w rezcz. męskich) psycholodzy// psychologowie, bohaterzy//
bohaterowie (M. l.m. rezcz. męskich osobowych)
Końcówki równoległe  końcówki tych samych przypadków w odmianie różnych wyrazów
należących do tej samej części mowy.
Podział tematów fleksyjnych:
Temat podstawowy  nie rozszerzony o przyrostki tematowe
Temat rozszerzony  temat podstawowy z następującym po nim przyrostkiem tematowym lub
ciągiem takich przyrostków, szczenię - szczenięciu
Temat oboczne  tematy fleksyjne tego samego leksemu różniące się mniej lub bardziej regularnymi
alternacjami np. pies  Ø, ps  y, psi  e; matka  a, o matce
Temat supletywny  formy fleksyjne nie zawierające słowa posiłkowego ani morfu fleksyjnego
pisanego oddzielnie od tematu danego leksemu np. tydzieÅ„  Ø, tygodni  a
Słowo posiłkowe  oddzielnie pisany składnik formy wyrazowej, pełniący funkcje analogiczna do
morfów fleksyjnych, niekiedy odmienny np.: będzie, był, niech
Część gramatyczna  część formy fleksyjnej powała po odcięciu tematu podstawowego. Może być
afiksem, ciągiem afiksów, słowem posiłkowym lub ich kombinacją.
Sposoby Å‚Ä…czenia flektywu z tematem:
Formy syntetyczne  formy fleksyjne nie zawierające słowa posiłkowego ani morfu fleksyjnego
pisane oddzielnie od tematu danego leksemu.  fuzyjne: piszę, pisz, pisać; - aglutynacyjne: pisałem,
pisałbym
Formy analityczne  formy fleksyjne których składnikiem jest słowo posiłkowe lub morf fleksyjny
pisany oddzielnie od tematu danego leksemu.  fuzyjne: niech pisze, będzie pisać; - aglutynacyjne:
pisałem był, by pisał, byłaby pisała; - mieszane: będzie pisał
Formy fuzyjne  formy w których z zasady pojedynczy morf fleksyjny jest wykładnikiem różnych
kategorii fleksyjnych
Formy aglutynacyjne  formy fleksyjne, w których z zasady wykładnikami różnych kategorii
fleksyjnych sÄ… różne morfy fleksyjne. Dwa szeregi koÅ„cówek: po samogÅ‚oskach: -m, -Å›, -Ø, -Å›my, -
Å›cie, -Ø (pisaÅ‚by  m, pisaÅ‚a  m); po spółgÅ‚oskach  em, -eÅ›, -Ø, -eÅ›my, -eÅ›cie, -Ø (pisaÅ‚  em, jest  em)
4 deklinacje (męska, żeńska, nijaka, mieszana), 4 koniugacje (-ę, -esz; -ę, -isz; -am, -asz; -em, -esz)
Spółgłoski funkcjonalnie miękkie i ich miejsce w systemie oboczności
Czyli c, dz, cz, dż, sz, ż, l to spółgłoski funkcjonalnie twarde występujące w pozycji miękkiej, np. k:c
robotnik : robotnicy, g:dz biolog : biolodzy, x:sz strach : straszny, k:cz kozak : kozacze, ł:l kościół : w
kościele.
Rzeczownik  samodzielna część mowy nazywająca osoby, zwierzęta, rzeczy pojęcia itd.
1.PRZYPADEK  forma wyrazu wyrażająca funkcję składniową. W polskim systemie językowym
występuje 7 przypadków, osobliwym przypadkiem jest wołacz, który nie ma pytania, ani nie łączy się
składniowo z innymi wyrazami w zdaniu (aby dobrze odmienić najlepiej łączyć z 2 os. l.poj.
czasownika  zrób to!). tylko rzeczowniki nijakie maja wołacz synkretyczny z miejscownikiem, oraz
rzeczowniki rodzaju żeńskiego zakończone na  i np. pan  i. przypadek może różnicować znaczenie
lub odwrotnie np. dostać kataru (D), prezent (B). w odmianie każdego rzeczownika występuje pewien
synkretyzm. W rzeczownikach rodzaju nijakiego zakończonych na  um występuje pełen synkretyzm
w l.poj. np. muzeum, liceum. Miejscownik jest specyficznym przypadkiem który zawsze występuje z
przyimkiem, jest to przypadek analityczny (składający się z dwóch wyrazów).
Rzeczowniki męskie l,poj. żywotne B=D, nieżywotne B=M; l.mn. osobowe B=D, nieosobowe B=M.
Istnieją również rzeczowniki, które są nieodmienne np. kakao, etui, menu, jury, widzimisie.
2.LICZBA  kategoria fleksyjna wszystkich odmiennych części mowy
-pojedyncza  oznacza jeden element zbioru
-mnoga  oznacza dwa lub więcej elementów zbioru
-podwójna  oznaczała dwa elementy zbioru
Istnieją czasowniki które nie odmieniają się przez liczby, czyli maja paradygmat defektywny np.
pluralia tantum: drzwi, sanie, nożyce, imieniny, spodnie; lub singularia tantum: benzyna, życie,
miłość, listowie, oraz rzeczowniki niepoliczalne (substancje) np. złoto. Od singularia tantum można
utworzyć liczbę mnoga ale będzie ona miała znaczenie przenośne, przy pluralia tantum nie można
utworzyć liczby pojedynczej.
3.RODZAJ  rzeczownik posiada rodzaj, ale siÄ™ przez niego nie odmienia, jest to jego kategoria
słownikowa (gramatyczna): męski, żeński, nijaki, męskoosobowy, niemęskoosobowy. Nie koniecznie
musi być zgodny z rodzajem naturalnym. Pozwala podzielić deklinacje na męska, żeńska i nijaką.
Rzeczowniki mogą występować jako dwurodzajowe, lub bezrodzajowe np.: gapa, maruda. Niekiedy
rodzaj służy do rozróżniania znaczeń np.: ten boa (wąż), to boa (szal)
4.TYPY TEMATÓW RZECZOWNIKÓW:
- twardotematowy np. student  a
- miękkotematowy k , g , ś, z
, ć, dz
, r , b , m c, dz, cz, dż, sz, rz, l
Tematy fleksyjne rzeczownika koÅ„czÄ… siÄ™ na spółgÅ‚oskÄ™, np. wóz  Ø, woz  u.
5.TYPY ODMIANY RZECZOWNIKÓW
Męska  o doborze końcówki decyduje czynnik formalny, tylko w D i B decyduje kategoria
znaczeniowa Msc. jest formą analityczną (nie może wystąpić bez przyimka),
Żeńska  dobór końcówek zależy od tematu,
Nijaka,
Mieszana  rzeczowniki rodzaju męskiego wg. schematu odmiany rzeczowników rodzaju żeńskiego
np. poeta, starosta. Rzeczowniki męskie maja formę przymiotników np. dyżurny, myśliwy, chory,
motorniczy. Rzeczowniki typu hrabia, sędzia wg. deklinacji rzeczownikowej i przymiotnikowej.
Rzeczowniki pochodzenia łacińskiego lub greckiego typu: muzeum, liceum, gimnazjum w l.poj. we
wszystkich przypadkach przyjmujÄ…  Ø, a w l.mn. odmieniajÄ… siÄ™ wg wÅ‚aÅ›ciwej deklinacji. Singularia
tantum odmieniają się tylko w liczbie pojedynczej (woda, wapno, mleko, dobroć, drzwi). Pluralia
tantum odmieniajÄ… siÄ™ tylko w liczbie mnogiej (pomyje, urodziny, sanie, okulary, spodnie)
Temat dopełniacza liczby pojedynczej, jest tematem podstawowym.
W polszczyz
nie nie ma końcówek składających się z dwóch spółgłosek, lub jednej samogłoski.
Końcówki zerowe występują tylko po spółgłoskach!
Zaimek  nieliczna i zróżnicowana część mowy definiowana na podstawie kryteriów znaczeniowych
Deiktyczność  zdolność wskazywania różnych elementów sytuacji językowej lub wypowiedzi, może
ono być sytuacyjne lub tekstowe
Indeksy  znaki służące wskazywaniu sytuacyjnemu
Anafora  wskazywanie wstecz, Katafora - wskazywanie w przód; odnoszą się do wskazywania
tekstowego
1.PODZIAA
ZAIMKÓW WG KRYTERIUM SUBSTYCYJNOŚCI (JAK
CZ
ŚĆ MOWY
ZAST
PUJ
)
-rzeczowe, zastępują rzeczownik: kto, któż, ktokolwiek, nikt
-przymiotne, zastępują przymiotnik: który, któryż, któryś, którykolwiek, żaden
-liczebne, zastępują licznik: ile, ileż, ileś
-przysłowne, zastępują przysłówek: jak, jakże, jakoś, jakkolwiek
2.PODZIAA
ZAIMKÓW ZE WZGL
DU NA FUNKCJ
DEIKTYCZNOÅšCI
-wskazujące: to, tamto, ten, tamten, taki, wskazują osobę, rzecz, miejsce itp. które identyfikujemy
dzięki ich fizycznej bliskości, dzięki wskazującemu gestowi mówiącego, lub dzięki temu że zostały
wymienione w zdaniu podrzędnym
-pytajne: kto, któż, co, cóż, służą do tworzenia pytań i z reguły występują na początku zdania
-względne: co, cokolwiek, który, którykolwiek, służą do łączenia zdania podrzędnego z nadrzędnym
-nieokreślone: coś, cokolwiek, wszystko, nic wskazują nieokreśloną cechę lub osobę itd. której
mówiący nie chce lub nie umie nazwać.
-dzierżawcze: mój, twój, jego, swój, zaimki przymiotne wskazujące na związek jakieś osoby, rzeczy,
sytuacji z kimÅ› lub czymÅ›.
-osobowe: ja, ty, on
-zwrotny: się wskazanie, że wykonawca czynności sam jej podlega.
3.ODMIANA ZAIMKÓW
Ogólnie rzecz biorąc zaimki odmieniają się podobnie do wyrazów które zastępują
-rzeczowne przez przypadki nie przez liczbÄ™ i rodzaj
-przymiotne odmiana przez przypadek, liczbę, rodzaj i deprecjatywność
-liczebne przypadek i rodzaj, gdy zastępują liczebnik główny lub ułamkowy lub tylko przez przypadek
gdy zastępują liczebnik zbiorowy
-przysłowne nieodmienne
*odmiana zaimka siÄ™
M. 
D. siebie
C. sobie
B. siebie/ siÄ™
N. sobÄ…
Msc. o sobie
Supletywizm  zjawisko polegające na tym, że wraz tworzy formy odmiany w oparciu o różne
tematy, różnic miedzy tymi tematami nie da się wyjaśnić np. rok > lata, człowiek > ludzie, w odmianie
zaimków: ty > ciebie, my > nas, w stopniowaniu przymiotników: dobry > lepszy, krótki > krótszy, w
odmianie czasowników: być > jestem, są; idę > szłam
Przymiotnik  odmienia siÄ™ przez przypadek i liczbÄ™. W zdaniu forma przymiotnikowa dostosowuje
swój przypadek i liczbę do nadrzędnej formy rzeczownikowej. Dodatkowo odmienia się przez rodzaj
(męski, żeński, nijaki, męskoosobowy, niemęskoosobowy)
1.TYPY I WZORCE ODMIANY PRZYMIOTNIKÓW
- typ twardotematowy i miękkotematowy
- typ (przymiotniki z końcówką zerową) twardotematowe i miękkotematowe
Przymiotniki obcego pochodzenia są nieodmienne (występują zawsze po wyrazie określanym) np.:
suknia bordo, mundur khaki
Opisowe stopniowanie przymiotników: chory, bardziej chory, najbardziej chory; winny, bardziej
winny, najbardziej winny
Rzeczownikowe formy przymiotników: rad, wart, wesół, zdrów, pełen
Przymiotniki zakończone na głoskę funkcjonalnie miękką maja taka samą formę w M. l.poj. i
l.mn. (synkretyzm form)
Liczebnik  kategoria fleksyjna: rodzaj gramatyczny i przypadek
-Liczebniki główne  jeden, dwa dziesięć dziewiętnaście pięćdziesiąt& (rodzaj, przypadek)
-Liczebniki zbiorowe  dwoje, troje, dziesięcioro, trzydzieścioro& (przypadek)
-liczebniki ułamkowe  pół, ćwierć, półtora (przypadek i rodzaj)
-liczebniki porzÄ…dkowe, wielokrotne i wielorakie: pierwszy, drugi, trzeci, czwarty& ; jednokrotny,
dwukrotny, trzykrotny& ; dwojaki, trojaki, czworaki& (przypadek, liczbÄ™, rodzaj)
Liczebniki zbiorowe Å‚Ä…czÄ… siÄ™ z rzeczownikami:
-majÄ…cymi tylko liczbÄ™ mnogÄ…: troje skrzypiec
-oznaczającymi osoby różnej płci: dwoje ludzi
-nazywającymi osoby niedorosłe: czworo dzieci, troje kurcząt
- oko i  ucho w znaczeniu narządów ludzkich (dwoje uszu)
Czasownik - Wyrazy oznaczające czynność dokonującą się trwającą w czasie.
1.KATEGORIE FLEKSYJNE CZASONIKA
-tryb oznajmujący (czynność rzeczywista oznajmiana przez mówiącego), rozkazujący (wskazuje na
czynność żądaną lub zleconą, brakuje 1 os. l.poj.), przypuszczający (wskazuje na czynność możliwą,
lub nierzeczywista do wykonania, występuje w 2 formach: syntetycznej (łacznej) np.: napisałbyś;
analitycznej: bym napisał;), wskazuje na postawę mówiącego wobec treści wyrażanej w zdaniu
-czas -gramatyczny bezwzględny: teraz
niejszy aktualny i nieaktualny, przyszły, przeszły; -
gramatyczny, czas zdarzenia określany poprzez ustosunkowanie go względem innego zdarzenia, o
którym jest mowa w wypowiedzi i którego czas jest określony w sposób bezwzględny
-osoba 1,2,3 (osobowe i nieosobowe) oznacza stosunek osoby mówiącej do podmiotu zdania
2.KATEGORIE O FUNKCJI SKA
ADNIOWEJ
-liczba (pojedyncza, mnoga)
-rodzaj (męski, żeński, nijaki)
3.KATEGORIA O FUNKCJI SEMANTYCZNEJ
-strona czynna, bierna, zwrotna
-aspekt ma dwie wartości dokonany: czas przeszły (przeczytałam), czas przyszły (przeczytam),
imiesłów przysłówkowy uprzedni (przeczytawszy); niedokonany: czas przeszły (czytałem), czas
teraz
niejszy (czytam), czas przyszły złożony (będę czytał), imiesłów przysłówkowy współczesny
(czytajÄ…c)
Forma finitywna  forma czasownika którego wykładniki fleksyjne wyrażają przynajmniej jedna z
podstawowych kategorii fleksyjnych czasownika np. piszesz  2os. cz. teraz
niejszy
Forma niefinitywna  bezokolicznik i imiesłowy
Formy nieosobowe  imiesłowy przymiotnikowe zakończone na  wszy, -łszy; czasowniki
niefleksyjne można, trzeba, wolno)
Bezosobnik  forma bezosobowa zakończona na  no (zrobiono, wystawiono& )
4.TEMATY CZASOWNIKA
a.temat czasu teraz
niejszego
-formy trybu rozkazujÄ…cego
-formy czasu przyszłego prostego czasowników dokonanych
-imiesłów przymiotnikowy czynny
-imiesłów przymiotnikowy współczesny
Tematy czasu przeszłego
-formy trybu przypuszczajÄ…cego
-bezokoliczniki
-formy czasu przyszłego złożonego czasowników niedokonanych
-imiesłów przymiotnikowy bierny
-imiesłów przysłówkowy uprzedni
5.TYPY ODMIANY CZASOWNIKÓW
Przynależność do koniugacji ustala się na podstawie form czasu teraz
niejszego (1 os. l.poj, 2 os. l.poj,
3 os. l.mn.)
Podział koniugacji:
a.I  e-; II  i-/-y-; III  a-/-e-
b. I -Ä™, -esz; II -Ä™, -isz; III -am, -asz; IV -em, -esz
Struktura morfemowa form czasownikowych:
a.formy trybu oznajmujÄ…cego
b.formy trybu przypuszczajÄ…cego np. pis  a  Å‚  Ø  by  m
c.formy trybu rozkazujÄ…cego 2os. l.poj.  Ø; 1os. l.mn.  my; 2 os. l.mn  cie; 2os. l.poj.  ii/-yj; 1os.
l.mn.  ijmy/-yjmy; 2 os. l.mn.  ijcie/ -yjcie; te końcówki dodaje się do zakończonych na grupę
spółgłoskową
Czasownik atematyczny  czasownik pozbawiony sufiksu tematycznego np. nios  Ä™, czuj  Ä…
Czasownik tematyczny  czasownik zawierający sufiks tematyczny np. Koch  a  j  ą, kop  a  ć.
Temat rozszerzony  alternujÄ…cy z tematem podstawowym wariant rozszerzony o sufiks tematyczny
 na- bÄ…dz
 e- np. kradną, uciekną, trzeć : trą
6.SUFIKSY FORMOTWÓRCZE
a.-ł- (czas przeszły, przyszły oraz tryb przypuszczający)
b.-ąc- (temat niedokonanych imiesłowów czynnych)
c.-n-/-t-/-on-/-ęt-/ (temat imiesłowów biernych oraz form nieosobowych czasu przeszłego i trybu
przypuszczajÄ…cego)
d.-Ø-/-ij- (tryb rozkazujÄ…cy)
Czasownik nieprzechodni  czasownik nie zmieniajÄ…cy stron
Czasownik tranzytywny  czasownik występujący w różnych stronach
Formy nie odmieniające się przez osoby: brakować, dnieć, mdlić, powodzić się
Forma analityczna czasownika  formy analityczne to takie które składają się z co najmniej dwóch
wyrazów typowa forma analityczna to czas przyszły złożony np. będę czytała, analityczna jest też
strona bierna: jest budowana, oraz strona zwrotna: czyta siÄ™ i formy trybu rozkazujÄ…cego: niech czyta
Aglutynacja  sposób budowania form czasownika, charakteryzuje się tym, ze każdy morfem ma
specjalizację, oraz, że istnieją morfemy ruchome np.: tyś czytał. Są 2 typy aglutynacji czas przeszły i
tryb przypuszczający np. czt (rdzeń)  a (przyrostek tematyczny)  ł (wykładnik czasu)  a (przyrostek
rodzajowy)  by (wykładnik trybu)  m (końcówka osobowa)
7.IMIESA
OWY
-przysłówkowy uprzedni, nieodmienny tworzony tylko od czasowników dokonanych, zakończony na
 wszy po samogłoskach i  łszy po spółgłoskach: napisawszy, zgniótłszy
-przysłówkowy współczesny, nieodmienny tworzony tylko od czasowników niedokonanych
zakończony na  ąc: pisząc
-przymiotnikowy czynny, odmienny jak przymiotnik, tworzony tylko od czasowników
niedokonanych, w mianowniku liczby pojedynczej rodzaju męskiego zakończony na  ący: piszący,
myjÄ…cy
-przymiotnikowy bierny, odmienny jak przymiotnik, tworzony od czasowników obu aspektów, w
mianowniku liczby pojedynczej rodzaju męskiego zakończony na  ny, rzadziej  ty: pisany, napisany,
myty, umyty.
Czasowniki odmieniające się przez rodzaje to formy czasu przeszłego: piła, pił, robiła, robił&
Formy odmieniające się przez przypadki: imiesłów przymiotnikowy bierny i czynny
SA
OWOTWÓRSTWO
Zajmuje się wyrazami ze względu na ich znaczenie
-diachroniczne  bada pochodzenie znaczenia wyrazów np. przytomny (ten który był przy tym, co się
wokół niego dzieje)
-synchroniczne  opisujące relacje współczesne (formalne i semantyczne) jakie zachodzą miedzy
wyrazami
Wyraz  to pewna wyróżniona fonetycznie czy tez graficznie część wypowiedzi składająca się z
jednego lub więcej morfemów. To jednostka języka, znak za pomocą którego przekazujemy
informacjÄ™
Wyraz tekstowy  każdy odcinek tekstu, który nie dopuszcza wstawienia czegokolwiek w środek, ani
przestawienia swoich składników oraz otwiera przy sobie miejsce dla jednego tylko ciągu końcówek
gramatycznych.
Wyraz gramatyczny  wyraz tekstowy wraz z funkcjÄ…
Wyraz słownikowy (leksem)  abstrakcyjna jednostka systemu gramatyczno  semantycznego,
reprezentowana w tekście przez różne formy gramatyczne w przypadku leksemów odmiennych.
Przykład struktury morfemowej: Robotnicy Ida do fabryki.
-morfem robot oznaczajÄ…cy pracÄ™
-morfem nic alomorf morfemu nik oznaczającego wykonawcę czynności
-morfem y M. l.mn. rzecz. r.m. wymusił on wybór formy nic zamiast nik
-morfem id oznaczajÄ…cy poruszanie siÄ™
-morfem Ä… 3os. l.mn. cz. teraz
niejszy
-morfem do kierunek ruchu
-morfem fabryk fabryka
-morfem i D. l.poj. rzecz. r.ż.
Przykłady podziału wyrazów na morfemy:
1.dom, domek, domeczek
dom  Ø, dom  ek -Ø, dom  ecz  ek  Ø
morfemy leksykalne: dom
morfemy słowotwórcze: -ek, -ecz
morfemy fleksyjne: -Ø
2.głowa, główka
głow  a, głów  k  a
morfemy leksykalne: głow, głów
morfemy słowotwórcze: -k-
morfemy fleksyjne: -a
alternacja: o:ó
3. mózgu, móżdżek
mózg  u, móżdż  ek  Ø
morfemy leksykalne: mózg, móżdż
morfemy słowotwórcze: -ek-
morfemy fleksyjne: -Ø , -u
alternacja: g:dż
4. napisała
na  pis  a  Å‚  a
morfemy leksykalne: pis
morfemy słowotwórcze: na-
morfemy fleksyjne: -a
Flektyw: przyrostek tematu czasu przeszłego  a
Morfem czasu przeszłego: -a-
Wyraz podstawowy  wyraz od którego utworzono nowe słowo, wyrazami podstawowymi są
najczęściej rzeczowniki np. słowo jest wyrazem podstawowym dla derywatu słówko, czasowniki np.
biegać stanowi podstawę dla bieg, przymiotniki np. chytry  chytrus, przysłówki np. wczoraj 
wczorajszy. Wyrazami podstawowymi mogą być też liczebniki np. dwoje  dwójka, zaimki np. ty 
tykać (mówić na ty)
Derywat  wyraz pochodny, wyraz motywowany złożony z podstawy słowotwórczej i formantu
słowotwórczego np. domowy od dom przedszkole od przed szkołą itd.
Rodzaje derywatów
-transpozycyjne  w stosunku do swoich podstaw mają zmieniona tylko funkcję składniową, a ich
znaczenie pozostaje bez zmian np. bieganie to ot samo co biegać ale pierwsze to rzeczownik a drugie
jest czasownikiem (formant pełni funkcję syntaktyczna i strukturalną)
-mutacyjne  nowe nazwy desygnatów mają zmieniona funkcję semantyczną w stosunku do swoich
podstaw, np. książka  księgarnia (wiąże się z funkcja semantyczną zmiana znaczenia i może być ale
nie musi zmiana części mowy)
-tautologiczne - występują wówczas gdy formant pełni wyłącznie funkcję strukturalną np. głębia >
głęb  ina, wzór > wzorz  ec
-modyfikacyjne  nie zmienia się część mowy i następuje modyfikacja znaczenia wyrazu
podstawowego sÄ… to: zdrobnienia (kot/ kotek), zgrubienia (zamek/zamczysko), formy ekspresywne
(pismo/piśmidło, mięso/mięcho), derywaty związane z określeniem płci (student/ studentka),
czasowniki wskazujące na częstotliwość wykonywania czynności (pisać/pisywać, czytać/czytywać),
przymiotniki oznaczające intensywność cechy (najczęściej chodzi o przedrostek)
(ciekawy/arcyciekawy, piekny/przepiękny)
Afiks  słowotwórcza cześć wyrazu dodana do jego rdzenia, może występować przed nim (prefiks),
po nim (sufiks) wewnątrz rdzenia (interfiks) lub wokół rdzenia (circumfiks). Są stosowane w procesie
słowotwórstwa zwanym afiksacją. Dzielą się na fleksyjne (dodawane w procesie odmiany wyrazu
przez osoby lub przypadki bez zmiany kategorii gramatycznej) i derywacje (gdy poprzez dodanie
afiksu zmienia siÄ™ kategoria gramatyczna wyrazu, np. z czasownika na rzeczownik.
Podstawowe funkcje formantów:
1.gramatyczna (syntaktyczna, składniowa) wyraz pochodny należy do innych części mowy niż wyraz
podstawowy. Formant powoduje transpozycje (przeniesienie) z jednej części mowy do innej zmienia
się także funkcja składniowa wyrazu pochodnego w porównaniu z podstawowym; (formant tworzy
derywat (wyraz pochodny) o zmienionej funkcji składniowej co wiąże się ze zmiana przynależności
do części mowy, ale znaczenie pozostaje to samo: chodzić/chodzenie, uciekać/ ucieczka)
2.sematyczna (znaczeniowa) wyraz pochodny ma inne znaczenie niż podstawowy; (zmienia się
znaczenie derywatu) część mowy może się zmienić ale nie musi np. pisać/pisarz, oskarżać/ oskarżyciel
3.strukturalna zmiana struktury wyrazu, pełni każdy fragment związana wyłącznie z budowa wyrazu
(inna budowa ale znaczenie to samo) np. strona/ stronica
4.słowotórcza klasa wyrazów o wspólnym znaczeniu słowotwórczym, jej przykładem może być grupa
nazw zdrobniałych, tworzonych najróżniejszymi formantami (-ek, -ik, -ka, -ko, -unio, -unta), ale
zawsze oznaczających cos miłego, małego, przyjemnego. W skład tej kategorii mogą wchodzić
wyrazy utworzone od różnych części mowy. W obrębie kategorii nazw narzędzi mamy wyrazy
utworzone zarówno od czasowników (czerpać > czerpak, obrąbiać > obrabiarka) jak i od
rzeczowników (drut > druciarka)
Kategoria słowotwórcza  grupa wyrazów pochodnych o tym samym lub podobnym znaczeniu. W
skał tej samej kategorii słowotwórczej mogą wchodzić wyrazy utworzone od różnych części mowy za
pomocą różnych formantów
Znaczenie formantów:
1.Jednostkowe, np.  ak pusty  pustak/ jarzębina  jarzębiak/ pływać  pływak
2.Inwariantne (inwariant  stały niezmienny element językowy)
Czynność:
-anie, -enie, -cie (pisanie, krojenie, bicie)
-ka, -anka (rozgrywka, wyliczanka)
Wykonawca czynności:
-arz, -acz, -ca, -ak (malarz, palacz, odbiorca, pismak)
-iciel, -yciel, -ator  (pocieszyciel, przedstawiciel, adorator)
Cecha:
-ość (marność)
-ota, -stwo (spiekota, panieństwo)
Narzędzie:
-arka, -acz, -nica, -ałka, -ka (sprawka, zapylacz, nagrzewnica, gałka, nakrętka)
Miejsce:
-alnia, -arnia, -ownia, -isko (poczekalnia, palarnia, żwirownia, żwirowisko)
Typ słowotwórczy - tak nazywamy klasę wyrazów pochodnych które należą do tej samej kategorii,
ale zostały utworzone od tej samej części mowy i za pomocą tego samego formantu, jak malarz i
pisarz albo poczekalnia i bawialnia. Typ słowotwórczy może być:
-produktywny  to znaczy taki który służy jako wzorzec do tworzenia nowych formacji np. nazwy
maszyn  arka, nazwy zawodów  acz, przymiotniki  alny
-nieproduktywny  wówczas obejmuje wyrazy pochodne które współcześnie nie są tworzone (prośba,
groz
ba  nazwy czynności tworzone formantem  ba)
Leksykalizacja  proces zanikania pierwotnej więzi miedzy budowa słowotwórczą wyrazu i
znaczeniem etymologicznym (pierwotne znaczenie wyrazu związane z jego strukturą słowotwórczą), a
znaczeniem realnym (to w którym używamy wyrazu dzisiaj) np. piwo i piwnica.
Typy derywacji:
-paradygmatyczna  funkcje formantu pełnia końcówki fleksyjne np. WPodst. Stanisław, WPoch.
Stanisław  a(formant)
-syntaktyczna  przeniesienie wyrazu z kategorii jednej części mowy do drugiej
-ujemna (wsteczna)  formant ujemny występuje wówczas gdy odrzucamy jakiś element wyrazu
podstawowego: WPodst. dwójka, WPoch. dwója, temat słowotwórczy: dwója, formant k!
-alternacyjna  funkcje formantu pełnią oboczności (wymiany głosek) ale nie są to wymiany typowe
np. mięso (w.podst.) mięcho (w.poch.) mięcho (temat słowotw.) s:ch (formant)
-prozodyczna  funkcje formantu pełni przesunięcie akcentu np. Białystok, dobranoc
-afiksalna  przedrostki, przyrostki, wrostki
Kategorie słowotwórcze rzeczowników:
1.Rczeowniki odczasownikowe,
- derywaty składniowe- rzeczownikowe nazwy czynności, procesów i stanów: -ani  e: dodawanie, -eni
 e: palenie, -ci  e: kopnięcie (dodawanie, palenie, gryzienie, szycie, wędrówka, prezentacja)
- derywaty znaczeniowe mutacyjne:
*nazwy wykonawców czynnoÅ›ci, podmiotów procesów i stanów: -acz  Ø, -iciel  Ø, -arz  Ø, -ator 
Ø, -ak  Ø, -ec  Ø  c  a; (badacz, oskarżyciel, rejestrator, sprzedawca, piekarz)
*nazwy przedmiotów czynności: -k  a, -ank  a, -anie, -enie, -cie (wkręt, zguba, jedzenie)
*nazwy wytworów czynnoÅ›ci i efektów procesów; -in  a, -k  a, -unek  Ø  m  o, (skrzep, wydzielina,
pismo)
*nazw Å›rodków czynnoÅ›ci: -aka  a, -acz  Ø, -ak  Ø, -nik  Ø, -nic  a, -dÅ‚  o (dziurkarka, gaÅ›nica)
*nazwy miejsc: -ni  a, -alni  a, -arni  a (pralnia)
2.Rzeczowniki odprzymiotnikowe,
- derywaty skÅ‚adniowe  ość  Ø, -stw  o, -ot  a, formant żeÅ„ski  zieleÅ„  Ø/ zielony; ujemny
morfemowo fleksyjny  beż -Ø/ beżowy (Å‚atwość, przejrzystość, zuchwalstwo, odwaga)
- derywaty znaczeniowe mutacyjne
*nazw podmiotów: -(e)c  Ø, -k  a, -ak  Ø, -(e)k  Ø, -ik  Ø (Å›lepiec, surówka, ważniak, Å›miaÅ‚ek,
rozpustnik)
*nazw zjawisk: krzyw  ica, biał -aczka
3.Rzeczowniki odrzeczownikowe:
- derywaty znaczeniowe modyfikacyjne:
*nazwy zdrobniałe (deminutiva) zadanko, roczek, miasteczko
*nazwy zgrubiałe (augmentativa) psisko, ptaszysko, ogór
*nazwy żeńskie formant dodany do tematu rzeczownika męskiego sygnalizuje zmianę rodzaju
gramatycznego: sÄ…siadka, nauczycielka, robotnica
*nazwy istot młodych od nazw osobników dorosłych: -ę(-ęci-); -ątk  o. (kocię, lwiątko)
*nazwy sygnalizujące nadrzędność lub podrzędność względem treści podstawowych rzeczownika:
nad-, super-, arcy-, pod-. (nadinspektor, arcybiskup, podkomisarz, prodziekan)
4.Rzeczowniki złożone:
SEMANTYCZNY TYP ZA
OŻENIA
- złożenia egzocentryczne  żaden z członów nie jest nadrzędny, przychodzi z zewnątrz np.
cudzoziemiec> ten kto przybył z cudzej ziemi (rzeczowniki nazywające wykonawcę lub narzędzie
czynności)
- złożenia endocentryczne  jeden z członów jest nadrzędny względem drugiego np. oczodół> dół w
którym jest oko
Rzeczowniki z drugim członem rzeczownikowym:
1.rzeczownik + rzeczownik; zÅ‚.egzo. gÅ‚ow-o-nóg, nos-o-rożec-Ø, zÅ‚.endo. beczk-o-wóz, gwiazd-o-
zbiór
2.Przymiotnik+rzeczownik; zł.egzo. Prost-o-kąt, zł.endo. żyw-o-płot
3.Liczebnik + rzeczownik zł.egzo. dw-u-rzęd-ówk-a, zł.endo. dw-u-szereg
4.Czasownik + rzeczownik zł.egzo. puc-y-but, zł.endo. śp-i-wór
Rzeczowniki z drugim członem nierzeczownikowym:
1.rzeczownik + czasownik list-o-nosz
2.przysłówek + czasownik dług-o-pis
Kategorie słowotwórcze przymiotników:
1.przymiotniki odczasownikowe
-nazwy właściwości przedmiotów np. ostrzegawczy, żywa, cumownicza, pęknięty, czytający
-nazwy możliwości np. jadalny, pitny
-nazwy skłonności: płaczliwy, kochliwy, zaczepny
-nazwy ilościowe: kosztowny
-przymiotniki oceniające: życzliwy, bitny
-przymiotniki bierne: niesiony, brany, rozpoczęty
2.przymiotniki odprzymiotnikowe
-stopniowanie względne
-stopniowanie bezwzględne
3.przymiotnik złożone
*przymiotnik + przymiotnik: głuchonieme, turbośmigłowy
*rzeczownik + przymiotnik: kwasoodporny
*liczebnik+ przymiotnik: dwuwypukły, półszlachetny
*przysłówek + przymiotnik: jasnoróżowy, bladoniebieski
*przymiotnik + rzeczownik: słodkowodna, krótkonogi
*liczebnik + rzeczownik: jednoręki, dwuogniskowy
*rzeczownik+ czasownik: roślinożerny, glebotwórczy
*przysłówek+ czasownik: szybkobieżny, łatwopalny
*liczebnik+ czasownik: trójdzielny, dwukośna
4. przymiotniki odprzysłówkowe
wieczny, wczorajszy, natychmiastowe
5.przymiotniki odrzeczownikowe
liściaste, gałęziste, wyborczy, afrykańska, protestacyjny, uczniowski, lisi, krakowski, złoty,
oceaniczny, listowny
6.przymiotniki odliczebnikowe
-szeregowe: piaty, tysięczny
-wielorakie: dwojaki, pięcioraki
-wielokrotne: trzykrotny
-mnożne: podwójny, potrójny
Schematy słowotwórcze przysłówków
We wczesnej polszczyz
nie podstawą derywatów przysłówkowych są tylko przymiotniki
1.przysłóki odprzymiotnikowe
Po francusku, tanio, głupio, żółto, miło, popielato, trwale, wyraziście, z lekka, na biało
2.stopniowanie przysłówków
A
adnie, ładniej, najładniej; ślisko, bardziej ślisko, najbardziej ślisko
Kategorie słowotwórcze czasowników:
I.czasowniki odczasownikowe
1.derywaty znaczeniowe modyfikacyjne
a.derywaty przedrostkowe
-charakterystyka czasowa: poczytać, przeczekać, pośpiewać, pomarzyć, przeżyć, odczekać
-charakterystyka ilościowa: nałuskać, naznosić, powynosić, pożenić, wyłapać
-charakterystyka przestrzenna: przesadzić, przedrukować, podskoczyć, podrzucić, zastawić,
-charakterystyka stopnia intensywności akcji podstawowej: umęczyć się, wygrabić, przesolić,
przywiędnąć, poduczyć, niedowidzieć
b.derywaty fleksyjne
-dziobać > dziobnąć, mrugać > mrugnąć, krzyczeć > krzyknąć
-pisać > pisywać, być > bywać, jeść > jadać
c.derywaty postfiksalne
-czuć > czuć się, rzucić > rzucić się, zapiąć > zapiąć się
-gromadzić > gromadzić się, spotykać > spotykać się
2.derywaty znaczeniowe mutacyjne
a.derywaty przedrostkowe
-przyjechać, dopłynąć, podprowadzić, zanieść, posłać, odnieść, zbić
-odjechać, wyjść, roznieść, spłynąć
-przepłynąć, odjechać, opłynąć
b.czasowniki w których formanty oznaczają czynności wytwórcze lub niby wytwórcze
-wystrugać, ukręcić
-odcisnąć, przepisać
-wychodzić
-dodzwonić się, dogonić
-wymacać, wypatrzyć
c.czasowniki w których formanty oznaczają przekształcenie jednych przedmiotów na inne
-przeszyć
-przemeblować
-rozwałkować, przegryz
ć, uleżeć się
-ujez
dzić, zjez
dzić, uleżeć
-rozminować, odkopać, dezorganizować
-odbudować, odgrzać
d.czasowniki w których formanty oznaczają utratę lub zniknięcie przedmiotu
-wyszyć, wypisać
-przehulać, przejez
dzić
-zapić, zagryz
ć
-odpracować, odespać
e.czasowniki porównawcze
przerosnąć, przekrzyknąć
f.czasowniki nazywające czynności i procesy rozwijające się stopniowo:
rozhuśtać, rozboleć, rozchorować się, rozśpiewać się
g.czasowniki rezultatywno  afektywne
nachodzić się, spracować się, zasłuchać się
II.derywacja aspektowa
- I typu: myć > umyć, czytać > przeczytać, karmić > nakarmić
- II typu: zaprosić > zapraszać, puścić > puszczać, wygonić > wyganiać, umrzeć > umierać, opanować,
opanuje > opanowywać, opanowuje, przechować > przechowywać, odpłynąć >odpływać> odpływają
III.czasowniki odprzymiotnikowe
a.derywaty składniowe
-chory > chorować > choruje, skąpy > skąpić, wesoły > weselić się
b.derywaty znaczeniowe mutacyjne
-drewnieć, drewnieje, pienić się, kamienieć, parować
-proszkować, bratać
-szydełkować, siodłać, butelkować, nocować, zimować, fotografować
Gniazdo słowotwórcze - to rodzina słowotwórcza, czyli zbiór wyrazów pozostających względem
siebie w stosunku bezpośredniej lub pośredniej motywacji, zorganizowanych hierarchicznie wokół
centrum. Gniazdo słowotwórcze oprócz powiązań linearnych miedzy derywatami (łańcuchy
słowotwórcze) tworzą także pionowe powiązania w obrębie derywatów znajdujących się na tym
samym szczeblu (takcie derywacji)
Np. szeregi słowotwórcze sól > solić > posolić; słowo >słownik >słownikarz >słownikarstwo;
zdradzić > zdrajca > zdrajczyni
Takt  odległość dzieląca wyraz motywowany od motywującego
Słowo > słownik > słownictwo > słówko > wysłowić > słowny
Zrosty  wyrazy w których funkcje formantu pełni najczęściej akcent
-Zrosty w związku zgody  oba wyrazy maja ten sam przypadek, formę Białystok, Krasnystaw
-Zrosty w zwiÄ…zku rzÄ…du  jeden wyraz wymaga konkretnej formy drugiego wyrazu: karygodny,
czcigodny, lekceważyć, Wielkanoc
Zestawienie  luz
ne polaczenie dwóch wyrazów nazywających jeden desygnat: zielona tablica, szybki
samochód, miła koleżanka
Skrótowce głoskowe  można traktować jako derywaty, można utworzyć z pierwszych liter (PO,
UJK), głosek (PAP, PiS, PANG), sylabowce (PAFAWAG)
SKA
ADNIA
Dział gramatyki formułujący i opisujący przepisy łączenia ze sobą jednostek składniowych, aby
powstały sensowne i formalnie poprawne wypowiedzi, zgodnie z intencją komunikacyjna nadawcy.
Typy składni:
-semantyczna  zdania w danym języku powinny być poprawne pod względem znaczeniowym
-strukturalna  zdania poprawne pod względem formalnym
-szyku  zdania poprawne pod względem szyku
Grupa składniowa  (fraza) podstawowa jednostka składni będąca połączeniem leksemów, między
którymi zachodzi związek przynależności, rządu lub zgody: a. rzeczownikowa np. młodsza siostra, b.
czasownikowa np. mocno śpi, c. przyimkowa np. pod stołem, d. spójnikowa, np. ale jary, głodny jak
wilk
Zdanie  konstrukcja składniowa złożona z form leksemów, której jądro stanowi orzeczenie, każde
zdanie składa się z dwóch grup: grupy podmiotu i grupy orzeczenia
Związek  składniki zdania pozostające względem siebie w stosunku nierówno rzędnym, polegającym
na relacji: wyraz określany (nadrzędny) i wyraz określający (podrzędny)
Szereg  składniki zdania pozostające względem siebie w relacji równorzędnej
Składnik  każda forma odmiennej i nieodmiennej części mowy
Konstrukcja składniowa  połączenie co najmniej dwóch jednostek składniowych w których jedna
jest składniowo zależna od drugiej
Zdanie nierozwinięte  składa się z podmiotu i orzeczenia jednomiejscowego
Zdanie minimalne  zdanie złożone z podmiotu i orzeczenia oraz ich koniecznych określeń
Zdanie składowe  zdanie tworzące wraz z innym zdaniem zdanie złożone
Problem redukowalności członów zdania złożonego  zdania rozwinięte można zredukować do
zdań minimalnych
Wypowiedzenie  to grupa wyrazów powiązanych gramatycznie i znaczeniowo stanowiąca odrębny
komunikat
Typy wypowiedzeń
1.werbalne  maja orzeczenie wyrażone czasownikiem w formie osobowej lub nieosobowej
2.niewerbalne  nie zawierajÄ… czasownika w funkcji orzeczenia
a.dopuszczające możliwość wprowadzenia orzeczenia czasownikowego (równoważnik zdania)
b.niedopuszczające możliwości wprowadzenia czasownika
-zawiadomienia np. na etykietkach, szyldach, tytuły
-wykrzyknienia
Trzy porzÄ…dki organizacji zdania:
-linearny, oparty na szyku, czyli następstwie jednych wyrazów po innych, składniki mogą zajmować
prepozycję lub postpozycje względem innego
-strukturalny oparty na konotacji i akomodacji (Jan przeczytał moja książkę)
-semantyczny  oparty na strukturze głębokiej i powierzchownej
Czasowniki czteromiejscowe  wymienić, przekonać
Czasowniki zero miejscowe  grzmieć, świtać, dnieć, jest zimno, jest gorąco, jest upał
Czasowniki jednomiejscowe  biegać, spać, potknąć się, leżeć, stać
Czasowniki trzymiejscowe  dawać, pożyczać, kazać, prosić
Akomodacja  przystosowanie składniowe polegające na tym, że dany leksem domaga się od
drugiego leksemu pojawienia siÄ™ w odpowiedniej formie. Zjawisko to dotyczy przypadka, rodzaju,
liczby i osoby.
-akomodacja morfologiczna  wyraz podrzędny dostosowuje się do wyrazu nadrzędnego pod
względem określonej kategorii fleksyjnej np. młody chłopiec, młode dziewczyny (związek zgody);
czytam książkę, historia malarstwa (związek rządu)
-akomodacja słownikowa  wymaganie określonego wyrazu spójnika lub przyimka np. Dowiedział się
od Marii.
-akomodacja czysto składniowa 
*akomodacja aglutynacyjności (ruchome końcówki czasu przeszłego) np. Ty to zrobiłeś? > Tyś to
zrobił?
*akomodacja frazy zdaniowej (zachodzi w zdaniach złożonych, gdy w zdaniu złożonym jest
czasownik procesów mentalnych) np. Sadzę, że cię kocham.
ZDANIE POJEDYC
CZE
Podmiot
1.części mowy mogące pełnić funkcje podmiotu:
Rzeczownik, zaimek rzeczowny, bezokolicznik, zaimek wskazujÄ…cy  to , w definicjach
gramatycznych podmiotem może być każda cześć mowy wzięta w cudzysłów, podmiotem może być
również znak niejęzykowy.
2.przypadek w którym podmiot może wystąpić
Mianownik, dopełniacz (Ojca nie ma w domu), celownik (Piotrowi zrobiło się duszno), narzędnik (Z
mężami jest jak z bańkami mydlanymi)
3.typy struktury gramatycznej podmiotu
-jednowyrazowy
-wielowyrazowy
*złożony z co najmniej dwóch elementów a ich górna granica nie jest ustalona np. Mama, tata, siostra,
brat& ..
*połączenie rzeczownika i określnika, którym mogą być różne części mowy np. liczebnik
(Czterdziestu pięciu zawodników stanęło na linii startu.)
*zdanie jeśli je cytujemy ( Jeszcze Polska nie zginęła to tytuł naszego hymnu)
4. stopień wyrażenia podmiotu
-oznaczony (wyrażony)
-domyślny
-brak podmiotu np. w zdaniach oznaczajÄ…cych zjawiska zachodzÄ…ce w przyrodzie lub w formach
urzędowych
Orzeczenie
-proste  zaliczamy: formy czasu przeszłego utworzone od czasownika niedokonanego (będzie pisać) i
wyrazy onomatopeiczne
- złożone
*imienne (słowno  imienne) składa się z łącznika i orzecznika, łącznikiem mogą być czasowniki: być
stać się, zostać; zaimek  to jeśli mamy przy nim jakieś określenia a orzecznikiem jest rzeczowniki, to
określeniem tym będzie przydawka.
*szeregowe składa się z łącznika i orzecznika ale kilku
*orzeczenie w formie zwrotu frazeologicznego (Hanka wyszła za mąż za milionera)
*orzeczenie modalne (Muszę iść)
*orzeczenie kompozycjonalne (myju, myju; gadu, gadu; pucu, pucu)
*orzeczenia podwójne (On tylko śpi, śpi i śpi)
Relacje między podmiotem a orzeczeniem
-orzeczenie jest wyrazem podrzędnym tylko względem podmiotu
-dominującą rolę w zdaniu pełni orzeczenie
-podmiot można zastąpić zaimkiem
-orzeczenie wyznacza kategorie semantycznÄ… podmiotu
Przydawka - każde określenie rzeczownika
-przymiotna wyrażona przymiotnikiem lub częściami mowy pełniącymi funkcje przymiotnika
-rzeczowna występuje w dwóch wariantach: -związek zgody (przypadek, liczba i często rodzaj), -
związek rządu (brak zgody pod względem przypadka)
-przyimkowa wyraz podrzędny to przyimek, a nadrzędny to rzeczownik
-przysłówkowa wyraz nadrzędny rzeczownik, podrzędny przysłówek
-bezokolicznikowa  wyraz podrzędny to bezokolicznik
-rozwinięta  takie połączenie stałe którego nie możemy rozbić, wyrażona kilkoma elementami np.
dziewczyna o brÄ…zowych oczach
Dopełnienie  określenie czasownika
Bliższe (kiedy można przekształcić zdanie na stronę bierną) i dalsze (gdy nie można przekształcić
zdania na stronÄ™ biernÄ…)
Okolicznik  określenie czasownika, wskazuje okoliczności opiera się na znaczeniu (miejsca, czasu,
sposobu, celu, przyczyny, stopnia, warunkowy, przyzwolenia, skutku, względu, okoliczności
towarzyszÄ…cych)
Określenia predykatywne  niestandardowe części zdania określające i podmiot i orzeczenie
Modulatory  nie pełnią w zdaniach żadnej funkcji: już, jeszcze, rzeczywiście, naprawdę, nareszcie,
przecież, ewentualnie, istotnie, wciąż, tylko itp.
ZDANIE ZA
OŻONE
a.współrzędnie (jedno zdanie może istnieć bez drugiego)
-Å‚Ä…czne ··· (i)
-przeciwstawne ····· (ale)
-rozÅ‚Ä…czne < ···> (albo, czy)
-wynikowe ·····> (wiÄ™c)
-synonimiczne ······ (czyli)
b.podrzędnie (składa się ze zdań składowych, nadrzędnego z którego zadawane jest pytanie i
podrzędnego, które zawiera na to pytanie odpowiedz
)
-przydawkowe jest określeniem rzeczownika ze zdania nadrzędnego odpowiada na pyt.: jaki?, który?,
1b
czyj?, ile?, czego?, z czego? (Pies1a/ którego znalez
liśmy,2/ wrócił dziś rano2a/) 1a : :
2
-okolicznikowe jest określeniem czasownika ze zdania nadrzędnego, odpowiada
na pytania: jak?, gdzie?, kiedy?, z jakiego powodu?, w jakim celu? (Myszy harcujÄ…,1/ bo kota nie
1
czujÄ….2/)
2
-podmiotowe, pełni funkcję podmiotu w zdaniu nadrzędnym, odpowiada na pytanie kto?, co? (Kto pod
2
kim dołki kopie,1/ ten sam w nie wpada.2/)
1
-orzecznikowe, zawsze zawiera cząstkę  był taki , odpowiada na pytanie: kim?, czym?, jaki jest? (Ten
1
obraz jest taki,1/ jak sobie go wyobrażałam./2)
2
-dopełnieniowe, jest określeniem czasownika ze zdania nadrzędnego, może być połączone spójnikiem
 że , odpowiada na pytania przypadków zależnych (oprócz M. i W.) (Nie bój się,1/ że nie zdasz.2/)
1
2


Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
Bąk Gramatyka języka polskiego
Reforma języka polskiego

więcej podobnych podstron