NAUKA 4/2010 " 107-114
ANDRZEJ KDZIORA, JERZY KARG
Zagrożenia i ochrona
różnorodności biologicznej
Termin biodiversity (bioróżnorodność) został pierwszy raz użyty przez Raymonda
Dalesmana (1968) w książce, w której uzasadniał potrzebę ochrony przyrody. Przez 10
lat termin ten nie był akceptowany przez społeczność naukowców. Dopiero w 1980 roku
termin ten użyty przez Thomasa Lovejoya w przedmowie do książki Conservation Bio-
logy zostaÅ‚ wprowadzony do terminologii naukowej (Soulé & Wilcom 1980). Jest wiele
definicji bioróżnorodności, a jedną z ostatnio sformułowanych jest definicja zamieszczo-
na w Milenijnym Przeglądzie Ekosystemów (Millenium Ecosystem Assessment, MEA
2005): Bioróżnorodność jest zmiennością żywych organizmów wszystkich środowisk
występujących na Ziemi, włączając w to siedliska lądowe, morskie, inne ekosystemy
wodne oraz ekologiczne kompleksy złożone z tych siedlisk; obejmuje ona zróżnicowanie
wewnątrzgatunkowe, między gatunkami i zróżnicowanie ekosystemów. Bioróżnorod-
ność tworzy podstawę szerokiego wachlarza świadczeń ekosystemów, który w istotny
sposób kształtuje dobrobyt człowieka.
Obecnie znanych jest na świecie około 1,4 mln gatunków, a w Polsce nieco ponad
60 000 gatunków, z czego królestwo grzybów obejmuje 3630 gatunków, królestwo
roślin 16 275, pierwotniaków 1152 i królestwo zwierząt 35 368 (Andrzejewski i Weigle
2003). Ponad połowa wszystkich zarejestrowanych na Ziemi gatunków egzystuje w tro-
pikalnych lasach deszczowych, zgodnie z zasadą wzrostu gradientu różnorodności w kie-
runku równika. W ostatnich dziesiątkach lat ubiegłego wieku obserwuje się szybki spa-
dek bioróżnorodności na świecie.
Rolnictwo jest często postrzegane jako jedno z głównych zagrożeń bioróżnorodnoś-
ci. Negatywny wpływ agrotechnologii na bioróżnorodność jest dobrze znany, ale środo-
wiska ostojowe w krajobrazie rolniczym mogą równoważyć spadek bioróżnorodności
spowodowany intensyfikacją produkcji rolniczej. Celem zwiększenia produkcji, rolnicy
upraszczają strukturę upraw, eliminując gatunki niepożądane i tworząc wielkoobsza-
rowe pola, które łatwo jest uprawiać maszynowo. Miedze, zadrzewienia, oczka wodne,
środowiska trawiaste, mokradła itp. są usuwane. Upraszczanie krajobrazu, podobnie jak
zabiegi agrotechniczne, eliminują wiele gatunków zwierząt. Eliminacja refugiów, stoso-
wanie pestycydów, intensywna orka oraz pogarszanie się warunków wodnych w glebie
Prof. dr hab. Andrzej Kędziora; prof. dr hab. Jerzy Karg, Instytut Środowiska Rolniczego i Leś-
nego PAN, Poznań
108 Andrzej Kędziora, Jerzy Karg
jest zagrożeniem dla istnienia roślin i zwierząt. Problem ochrony żywych zasobów przy-
rody staje się centralnym problemem nie tylko dla naukowców, ale także dla organów
politycznych i administracyjnych oraz przedstawicieli społeczeństwa obywatelskiego,
zwłaszcza odkąd okazało się, że gatunki flory i fauny zanikają w alarmującym tempie
(Wilson, Peter 1988). Zamiana dziewiczych ekosystemów w pola uprawne i intensyfi-
kacja produkcji rolniczej doprowadziły do zubożenia bioróżnorodności (Wilson 1992;
Karg, Ryszkowski 1996; Bourdeau 2001; Loreau i in. 2002). W uznaniu wagi sprawy
politycy przyjęli na Szczycie Ziemi w Rio de Janeiro w roku 1992 Międzynarodową Kon-
wencję o Różnorodności Biologicznej (zob. COM 1999).
Gospodarka leśna zagraża różnorodności głównie poprzez stosowanie niewłaści-
wych metod (zręby zupełne, głęboka orka, usuwanie suszu), nawożenia, chemicznych
środków ochrony oraz poprzez niewłaściwe zalesiania (np. terenów zabagnionych).
W historii życia na Ziemi, która zaczęła się około 3,5 mld lat temu (gdy pojawiły się
stromatolity, a około 1,8 mld lat temu pojawiły sie pierwsze organizmy eukariotyczne),
wielokrotnie miały miejsce epizody wymierań gatunków, po których następowały okresy
wzmożonej specjacji, i w efekcie, pomimo kolejnych okresów wymiany niemal wszyst-
kich gatunków, różnorodność stale wzrastała. Obecnie znajdujemy się w trakcie kolej-
nego (szóstego) epizodu wielkich wymierań, za które odpowiedzialny jest w znacznej
mierze człowiek, a tempo obecnego wymierania gatunków jest tysiące razy szybsze niż
we wszystkich poprzednich. Szacuje się, że obecnie co 20 minut ginie gatunek, podczas
gdy tempo wymierania w przeszłości wynosiło jeden na milion gatunków rocznie.
Wśród ocalałych grup gatunków w pełni dziś rozpoznanych około 20% jest zagrożone.
Najwięcej zagrożonych gatunków stwierdzono w wodnych ekosystemach lądowych (małe
śródpolne zbiorniki wodne, oczka polodowcowe, rowy itd. Obecnie 10 do 30% gatunków
ssaków, ptaków, gadów, płazów i drzew jest zagrożonych wyginięciem (IPCC 2007).
Najważniejszymi czynnikami napędzającymi tempo spadku bioróżnorodności i po-
garszania świadczeń ekosystemów jest zmiana siedlisk, zmiana klimatu, napływ gatun-
ków inwazyjnych, nadmierne eksploatowanie zasobów żywych i zanieczyszczenie środo-
wiska (MEA 2005).
Zmiany siedlisk. Działalność człowieka zwykle niekorzystnie wpływała i wpływa
na bioróżnorodność, a szczególnie od kilku tysięcy lat, odkąd rolnictwo stało się podsta-
wowym sposobem produkcji żywności. Przez niewłaściwe użytkowanie środowiska do-
prowadzono do degradacji gleby, wody i szaty roślinnej. W ciągu wielu tysięcy lat działal-
ności człowieka powierzchnia leśna na Ziemi zmniejszyła się z 50 do 30%, a proces ten
postępuje coraz szybciej. Do roku 1990 zniknęło prawie 70% lasów, zadrzewień i zakrza-
czeń w rejonie Morza Śródziemnego. W rejonie Karaibów powierzchnia zajęta przez
rafy koralowe uległa zmniejszeniu z 50 do 10% w ciągu ostatnich 30 lat, a około 35% za-
rośli mangrowych zostało straconych w ciągu ostatnich 20 lat (MEA 2005).
Zagrożenia i ochrona różnorodności biologicznej 109
Jednym z najważniejszych przekształceń powierzchni Ziemi spowodowanych przez
człowieka jest przekształcenie ekosystemów stabilnych, takich jak lasy, pastwiska czy
zbiorniki wodne, w niestabilne, takie jak pola uprawne czy tereny zabudowane. Takie
zmiany użytkowania ziemi wpływają niekorzystnie na świadczenia ekosystemów i na bio-
różnorodność. Obecnie w Europie obserwuje się proces zalesiania nowych terenów.
Jednak w większości rejonów świata, a szczególnie w Afryce, Ameryce Południowej i Azji,
postępuje szybki proces wylesiania. Dzisiaj 40% obszarów lądowych jest wykorzysty-
wanych rolniczo, a 30% pokrywają lasy. W krajach rozwijających się 70% ludności żyje na
wsi, gdzie rolnictwo warunkuje ich istnienie (Easterling i in. 2007). W Polsce obserwuje
się wzrost obszarów upraw zbożowych. Rolnictwo zajmuje 60% obszaru kraju, a tereny
upraw zbożowych zajmują 32% powierzchni kraju (więcej niż lasy, które pokrywają 28%
powierzchni), stanowiąc 85% terenów ornych (Karg 2009, Kędziora i Karg 2010).
Tak więc uprawy zbożowe nie tylko stanowią dominujący element krajobrazu wiej-
skiego, ale wpływają na rozmieszczenie wielu organizmów i na perspektywy ich prze-
życia i migracji.
Zmiany klimatu. Obserwowane ostatnio zmiany klimatyczne, szczególnie wzrost
temperatury, już wywarły wpływ na bioróżnorodność i na ekosystemy. Stwierdzono
zmiany w rozmieszczeniu gatunków, wielkości populacji, czasie trwania reprodukcji
(skrócenie) i przypadki migracji oraz zwiększenia częstotliwości gradacji szkodników
i chorób. Wiele raf koralowych uległo znacznemu zbieleniu (choć w wielu przypadkach
odwracalnemu), kiedy temperatura powierzchni morza wzrosła o 0,5-1E ponad średnią
dla najcieplejszych miesięcy. Z końcem obecnego wieku zmiany klimatyczne i ich oddzia-
ływania mogą okazać się głównym czynnikiem spadku bioróżnorodności i pogorszenia
się świadczeń ekosystemów w skali globalnej.
Ocieplenie klimatu może w sposób bezpośredni wywoływać wymieranie gatunków.
Rosnąca temperatura może przekroczyć pewien, specyficzny dla niektórych patogenów
próg termiczny i warunki klimatyczne będą optymalne dla tych szkodników, co może
doprowadzić do ich gradacji. Spektakularnym przykładem jest wymieranie żab arlekino-
wych (Atelopus sp.) i złotych ropuch (Bufo periglenes) żyjących w Ameryce Środkowej
i Południowej. Ponad 60% tych żab wyginęło w okresie 1980-1990 (Pouns J. et al. 2006).
Powstała hipoteza, że wzrost temperatury przyczynił się do rozwoju chorób tych zwie-
rzÄ…t. Jednak ostatnie badania w regionie Monteverdi (Kostaryka) (Pounds i in. 2006)
wykazały, że zmiany klimatyczne doprowadziły do powstania w tym regionie optymal-
nego mikroklimatu dla grzybów chytride (Batrachochytrium dendrobatidis). Grzyby te
infekują płazy, powodując chorobę chytridiomycosis, polegającą na twardnieniu skóry
uniemożliwiającym oddychanie i w konsekwencji śmierć organizmu. To jest uznawane
za główną przyczynę wymierania płazów w Ameryce, wschodniej Australii, na Dominika-
nie i na Karaibach. Nie ma dzisiaj skutecznego sposobu na ograniczenie tej choroby
110 Andrzej Kędziora, Jerzy Karg
w dzikich populacjach płazów. Jest nią zagrożone 30% populacji płazów na całym świecie
(Stuart i in. 2004).
Także w Wielkopolsce badania prowadzone w okolicach Turwi wykazały, że zmiany
klimatyczne spowodowały wzrost liczebności gatunków preferujących ciepłe i suche
siedliska, a spadek tych, które wolą siedliska wilgotne (tab. 1).
Tabela 1. Rodziny owadów wykazujące rosnący lub malejący trend pojawiania się
w okresie 1984-2004 w krajobrazie Turwi w Wielkopolsce
Trend rosnÄ…cy Trend malejÄ…cy
Preferowane Preferowane
Rodzina Rodzina
siedliska siedliska
Forficulidae różne, raczej ciepłe Nymphalidae łąki
Plutellidae różne, raczej ciepłe Acridiidae Triozidae łąki
Cydnidae ciepłe Psyllidae rośliny zielne
Lygacidae ciepłe Stratiomyiidae rośliny zielne
Anthicidae bardzo ciepłe Fungivoridae wilgotne
Tettigonidae suche Psychodidae wilgotne
Dryinidae raczej suche (pasożyty) zbiorniki wodne
Cantharidae różne (drapieżniki)
Gatunki inwazyjne. Te gatunki są grozne dla rodzimej bioróżnorodności na różne
sposoby; jako konkurenci, drapieżcy, pasożyty lub przez roznoszenie chorób. Mogą one
powodować ekonomiczne i środowiskowe szkody albo niekorzystnie oddziaływać na
zdrowie ludzkie. Są jednym z najpoważniejszych zagrożeń bioróżnorodności. Rozprze-
strzenianie się gatunków inwazyjnych wzrasta wraz ze wzrostem wymiany handlowej
i podróży, włączając w to turystykę (ryc. 1).
Jest to nieunikniony efekt globalizacji. Efektem światowego wymierania niektórych
gatunków i inwazji innych jest spadek bioróżnorodności. Jednocześnie świat organiz-
mów żywych staje się coraz bardziej podatny na dominację gatunków szybko rozprzes-
trzeniających się, dobrze przystosowanych do życia w bliskości człowieka.
Pimental (2005) oszacował ekonomiczne straty spowodowane przez obce gatunki
roślin i zwierząt w Stanach Zjednoczonych, na Wyspach Brytyjskich, w Południowej
Afryce, w Indiach i w Brazylii. Stwierdził, że ponad 120 tys. obcych gatunków skoloni-
zowało te kraje, a spowodowane przez nie szkody i koszty ich kontroli wyniosły ponad
314 mld dol. Nawet jeżeli te szacunki są dyskusyjne, to jednak wskazują one na ważny
problem inwazji obcych gatunków potęgowanej przez globalizację świata.
Nadmierna eksploatacja. Poważnym zagrożeniem, szczególnie dla wielu gatun-
ków ryb, drzew i bezkręgowców, jest przeeksploatowanie ekosystemów. To jest wielkie
zagrożenie, szczególnie dla morskich ryb i bezkręgowców, drzew i zwierząt łownych.
Zagrożenia i ochrona różnorodności biologicznej 111
Ryc. 1. Wzrost liczby gatunków obcych stwierdzony w wodach wybrzeży Europy
i Ameryki Pólnocnej
Ryc. 2. Załamanie się połowów dorsza atlantyckiego
(Millennium Ecosystems Assessment, 2005)
112 Andrzej Kędziora, Jerzy Karg
Egzystencja ludzkości zawsze wymagała korzystania z przyrody dla pozyskania żywnoś-
ci, odzienia i schronienia. Ale ludzi było na świece znacznie mniej niż teraz, więc ko-
rzystanie z przyrody nie zagrażało środowisku. Niestety, dzisiaj wiele gatunków pozys-
kuje się w ilościach znacznie przekraczających możliwości samoregeneracyjne (ryc. 2).
Dla ekosystemów morskich dominującym czynnikiem zmian globalnych są nadmier-
ne połowy ryb. Zapotrzebowanie na pozyskiwanie ryb jako żywności dla rosnącej popu-
lacji ludzkiej grozi długotrwałym załamaniem się regionalnego morskiego rybołówstwa.
Obecnie ¾ Å›wiatowych Å‚owisk morskich jest albo w peÅ‚ni eksploatowane (50%), albo
przeeksploatowane (25%).
Zanieczyszczenia. Zanieczyszczenia powietrza, wody i gleby mogą wpływać na
organizmy żywe w różny sposób, od tempa wzrostu roślin, przez zmianę sposobu repro-
dukcji do, w pewnych przypadkach, wymarcia. Nadmiar zanieczyszczeń środowiska
może osłabić rodzime gatunki i zwiększyć ich podatność na inne szkodliwe dla nich
czynniki, takie jak zmiany siedliska czy przeciwstawienie siÄ™ gatunkom inwazyjnym.
Szóste wielkie wymieranie dzieje się na naszych oczach, a kryzys ten jest wynikiem suk-
cesu demograficznego człowieka, przy czym kraje najuboższe dysponują największymi
zasobami różnorodności (bogactwo lasów tropikalnych). Natomiast flora i fauna krajów
najbogatszych są stosunkowo ubogie, ale właśnie na ich ochronę zwraca się dużą uwagę
i przeznacza znaczne środki (różne programy ochronne, często obejmujące wiele pań-
stw, jak na przykład Natura 2000 w Europie), podczas gdy w krajach biednych bez-
względna eksploatacja zasobów jest wciąż niemożliwa do opanowania.
Co można zrobić?
Wilson (1999) proponuje pewne rozwiązania mające na celu próby zahamowania
spadku różnorodności biologicznej, które mają charakter uniwersalny:
1) Intensyfikacja badań ukierunkowanych na inwentaryzację gatunków. Nauce znanych
jest, jak wspomniano wyżej, nieco ponad 1,4 mln gatunków, podczas gdy całkowita
ich liczba szacowana jest na 10-100 mln.
2) Tworzenie bogactwa biologicznego. Ocena potencjału ekonomicznego ekosystemów
w celu optymalizacji ich przyszłego zagospodarowania. Najważniejsze są tutaj właś-
ciwości chemiczne organizmów (nowe farmaceutyki, repelenty, auksyny itp.). Duże
znaczenie w odkrywaniu nowych, pożytecznych związków może mieć czerpanie z lu-
dowej farmakopei. Powstają instytucje prowadzące taką działalność.
3) Upowszechnianie zasad zrównoważonego rozwoju. Powstają projekty gospodaro-
wania na obszarach puszcz tropikalnych bez wyrębu drzew, natomiast z wykorzysta-
niem wszystkich innych produktów, jakie dostarczają lasy deszczowe (Brazylia,
Peru). Istotne jest również upowszechnianie nowych, mniej szkodliwych dla utrzy-
mania wysokiego poziomu różnorodności ekstensywnych metod pozyskiwania drew-
na (rębnia smugowa).
Zagrożenia i ochrona różnorodności biologicznej 113
4) Zachowanie gatunków zagrożonych i ginących (banki nasion, hodowla ex situ).
5) Odtworzenie ekosystemów naturalnych. Powiększanie istniejących naturalnych
enklaw do rozmiarów zapewniających ich przetrwanie (istniejące programy resty-
tucji lasów, sawann, bagien).
Aby powyższe plany mogły być zrealizowane, konieczne jest oparcie się na wiedzy,
kodeksach etycznych (jeszcze nieistniejących) i właściwej polityce rządów.
W Polsce, podobnie jak w większości krajów Europy, poziom ochrony różnorod-
ności jest stosunkowo wysoki. Prowadzone są działania na wielu płaszczyznach, od pro-
gramów o zasięgu międzynarodowym, prawnej ochrony gatunków i tworzenia obszarów
chronionych (parki narodowe, krajobrazowe, rezerwaty itp.) po ochronÄ™ ex situ w ogro-
dach botanicznych i zoologicznych. Bardzo ważne są działania z zakresu inżynierii kraj-
obrazowej w krajobrazach rolniczych, dominujÄ…cych w Polsce.
Prowadzone przez Instytut Środowiska Rolniczego i Leśnego PAN w Poznaniu dłu-
goterminowe badania wykazały na przykład, że wzrost złożoności krajobrazu rolniczego,
głównie przez wprowadzanie nieproduktywnych elementów środowiska, takich jak
np. zadrzewienia, łąki, zakrzaczenia i małe oczka wodne, jest jednym z najlepszych na-
rzędzi kontroli obiegu wody, zanieczyszczeń chemicznych wód powierzchniowych i grun-
towych, a także wpływa na bogactwo flory i fauny.
Wyniki długoterminowych badań nad zgrupowaniami owadów epigeionu posłużyły
do oceny możliwości ochrony bioróżnorodności w krajobrazie rolniczym. W krajobrazie
mozaikowym z zadrzewieniami stwierdzono większą liczbę rodzin owadów. Struktura
krajobrazu wywiera wyrazny wpływ na owady osiadłe, podczas gdy na pojawiające się
okresowo nie ma wpływu. Głównym czynnikiem przeciwdziałającym zmniejszaniu bio-
różnorodności w agroekosystemach jest mozaikowość struktury krajobrazu i obecność
systemów refugialnych. Negatywny wpływ agrotechnologii na bioróżnorodność jest
dobrze znany, ale środowiska ostojowe w krajobrazie rolniczym mogą równoważyć spa-
dek bioróżnorodności spowodowany intensyfikacją produkcji rolniczej. W celu zwięk-
szenia produkcji, rolnicy upraszczają strukturę upraw, eliminując gatunki niepożądane
i tworząc wielkoobszarowe pola, które łatwo jest uprawiać maszynowo. Miedze, zadrze-
wienia, oczka wodne, środowiska trawiaste itp. są usuwane. Upraszczanie krajobrazu,
podobnie jak niektóre zabiegi agrotechniczne, eliminują wiele gatunków zwierząt. Wzbo-
gacanie krajobrazu w zadrzewienia śródpolne zwiększa między innymi bogactwo gatun-
kowe ptaków. Liczba gatunków ptaków gniazdujących w krajobrazie rolniczym i ich
zagęszczenie wzrastają wraz ze wzrostem pokrycia terenu zadrzewieniami.
Literatura
Andrzejewski R., Weigle A. (2003) Różnorodność biologiczna Polski. Narodowa Fundacja Ochro-
ny Åšrodowiska.
114 Andrzej Kędziora, Jerzy Karg
Bourdeau P. (2001) Biodiversity. [W:] Our fragile world, M. K. Tolba (red.), EOLSS Publishers,
Oxford: 299-308.
COM 1999, 22 final (1999) Direction towards sustainable agriculture. Commission of the Euro-
pean Communities. Brussels.
Dalesman R.F. (1968) A Different Kind of Country. MacMillan Company, New York.
Easterling W.E., Aggarwal P.K, Batima P. et al. (2007) Food, fibre and forest products. [W:] Cli-
mate Change 2007: Impacts, Adaptation and Vulnerability. Contribution of Working Group
II to the Fourth Assessment Report of the Intergovernmental Panel on Climate Change
red.: M.L. Parry et al. Cambridge University Press, Cambridge, UK, 273-313.
IPCC (Intergovernmental Panel on Climate Change) (2007) Climate Change 2007: The Physical
Science Basis. Summary for Policymakers. Contribution of Working Group I to the Fourth
Assessment Report of the Intergovernmental Panel on Climate Change.
Karg J., Ryszkowski L. (1996) Animals in arable land. [W:] Dynamics of an Agricultural Land-
scape (red.: L. Ryszkowski, N. French, A. Kędziora), Państwowe Wydawnictwo Rolnicze
i Leśne. Poznań, 138-172.
Karg J. (2009) Changes of biodiversity of agricultural landscape as a result of climate and land use
changes. Abstract. 10 INTECOL, Brisbane. 16-21 August 2009.
Kędziora A., Karg J. (2010) Biodiversity of agricultural landscape. [W:] Restoration of Endangered
and Extinct Animals (red. Słomski R.). Poznań University of Life Sciences: 95 -112.
Kujawa K. (1997) Relationships between the structure of mid-field woods and their breeding
bird communities. Acta Orn. 32: 175-184.
Loreau M., Naeem S., Inchaushi P. (red.) (2002) Biodiversity and Ecosystem Functioning.
Oxford University Press. Oxford.
Mackenzie A., Ball A.,Virdee S. (2007) Krótkie wykłady ekologia. PWN, Warszawa.
Millennium Ecosystem Assessment (2005). Island Press. Washington, DC.
Pimentel D. (2005) The economics of invasive. Ecological Economics 52: 273-268.
Pounds J.A., Bustamante M.R., Coloma A.L. et al. (2006) Widespread amphibian extinctions
from epidemic disease driven by global warming. Nature 439: 161-167 (12 January 2006).
Soulé M.E., Wilcox B.A. (1980) Conservation Biology: An Evolutionary-Ecological Perspective.
Sinauer Associates. Sunderland, Massachusetts.
Stuart S.N., Chanson J.S., Cox N.A. et al. (2004) Status and trends of amphibian declines and
extinctions worldwide. Science 306: 1783-1786.
Wilson E.O. (1992) The Diversity of Life. The Belknap Press, Cambridge.
Wilson E.O., Peter F.M. (red) (1988) Biodiversity. National Academy Press. Washington DC.
Wilson E. (1999) Różnorodność życia. PWN, Warszawa.
Risks to biological diversity
Essential risks to biological diversity on Earth are reviewed. In the history of our planet, several
epizodes of species die-back have been noted, yet the present process of biodiversity loss is
particular. It has been largely caused by man and much faster than in past epochs. Biodiversity
is threatened by changes of habitats, therein: agriculture, deforestation, urbanization, climate
change, invasive species, excessive exploitation of living resources, and environmental pollution.
Possibilities of protecting the biological diversity are presented, with particular focus on agro-
ecosystems.
Key words: biological diversity, nature protection, ecosystems, ecosystem services
Wyszukiwarka
Podobne podstrony:
NAUKA 4 10 183 184NAUKA 4 10 185 188NAUKA 4 10 127 136NAUKA 4 10 147 162NAUKA 4 10 11 18NAUKA 4 10 189 190NAUKA 4 10 77 86NAUKA 4 10 47 52NAUKA 4 10 97 106NAUKA 4 10 53 59NAUKA 4 10 19 22NAUKA 4 10 23 29NAUKA 4 10 61 67NAUKA 4 10 163 181NAUKA 4 10 115 125Nauka 10NAUKA 4 10 191 192więcej podobnych podstron