Bezpieczeństwo pracy i ergonomia Wykład XI Diagnoza w ergonomii Przegląd metod i technik diagnostycznych Metody i techniki diagnostyczne Podział metod i technik diagnostycznych: 1. metody badań ankietowych, 2. listy kontrolne (check-list), 3. metody badań testowych, 4. metody wskaznikowe, 5. metody punktowo-wskaznikowe, 6. atestacja, 7. certyfikacja, 8. metody analizy sieciowej, 9. metody bilansowe. 1. Metoda badań ankietowych Badania ankietowe polegają na udzielaniu pisemnych odpowiedzi na pytania (w formie swobodnych wypowiedzi) albo na wyborze niektórych z dołączonych do każdego pytania alternatyw (możliwości). 1. Metoda badań ankietowych Zalety metody: prostota; łatwość opracowania w fazie przygotowawczej; 1. Metoda badań ankietowych Wady metody: brak uniwersalnego zastosowania raz opracowanej ankiety dla wszystkich spotykanych grup i odmian stanowisk roboczych nawet w zakładzie średniej wielkości i o przeciętnej złożoności procesów produkcyjnych i technologicznych; konieczność opracowania ankiety według branż, a nawet grup technologicznych stanowisk roboczych w celu umożliwienia uzyskania dużego stopnia wypełnienia ankiety; różny stopień szczegółowości pytań oraz ich niejednoznaczność; brak systematyki zagadnień ogólnych i szczegółowych; nieporównywalność uzyskanych odpowiedzi opisowych w czasie i przestrzeni; utrudniona analiza i wnioskowanie, wynikające (oprócz innych przyczyn) ze sprzeczności wniosków stawianych przez jednego, a zwykle kilku ankietowanych itp 2. Listy kontrolne (check-list) Listy kontrolne są rozszerzoną formą ankiety, stosowaną przede wszystkim w badaniach ergonomicznych. Celem tych list jest usystematyzowanie, analiza oraz ocena różnych czynników pracy i wydajności pracy. Pytania dotyczą zarówno zagadnień: konstrukcyjnych stanowiska, maszyn, urządzeń, uciążliwości pracy oraz warunków pracy. Lista pytań kontrolnych może być pomocna przy analizie i ocenie stanowisk roboczych znacznie różniących się między sobą. Ocena stanowiska roboczego za pomocą list polega na przeprowadzeniu analizy pracy na stanowisku i odpowiedzi na wybrane pytania. 2. Listy kontrolne (check-list) Najbardziej znaną i uznaną przez II Kongres Międzynarodowego Towarzystwa Ergonomicznego jest lista opracowana przez zespół pod kierunkiem G.C. Burgera, tzw. Lista Kontrolna Ergonomicznej Analizy Układów (Ergonomie System Analysis Checklist), w skrócie ESAC. 2. Listy kontrolne (check-list) Check Ergonomics Test (CET II) powstał jako narzędzie do przeprowadzania ergonomicznej analizy i oceny istniejących stanowisk pracy oraz prototypów maszyn i innych urządzeń technicznych. W skład tej listy wchodzi: 11 pytań ogólnych (oznaczonych cyframi rzymskimi), 68 pytań podstawowych (oznaczonych literą A i kolejnymi cyframi arabskimi), 138 pytań szczegółowych typu B, 99 pytań szczegółowych typu C, 45 pytań szczegółowych typu D. 2. Listy kontrolne (check-list) Pytania w metodzie CET II podstawowe i szczegółowe podzielono na sześć grup tematycznych: 1. Przestrzeń pracy 2.2 Obciążenie psychiczne 1.1 Obciążenie fizyczne 2.3 Obciążenie psychiczne prze- 1.2 Obciążenie psychiczne pływem informacji 1.2.1 Układ wzrokowy 3. Obciążenie środowiskiem 1.2.2 Układ słuchowy 4. Organizacja pracy 1.2.3 Inne zmysły 5. Obciążenie czynnościowe 1.2.4 Drogi informacji i całkowite 2. Metody pracy 6. Wydajność układu 2.1 Obciążenie fizyczne 2. Listy kontrolne (check-list) Lista kontrolna K.F.H. MURRELLA Zawiera 11 pytań, na które powinien odpowiedzieć projektant: 1. Na czym będzie polegać rola operatora urządzenia? Czy posiadane przez niego zdolności będą wykorzystane w sposób optymalny, czy też będzie on zmuszony do podejmowania działań, których nie jest w stanie wykonać prawidłowo? Czy funkcje te można przenieść na urządzenie? 2. Jak dalece urządzenie będzie dostosowane do operatora? Czy konstrukcja urządzenia jest wynikiem tradycji, czy też była zaprojektowana już ze względu na przyszłego użytkownika? 3. Czy operator może siedzieć, czy też musi stać? Czy w każdym z tych przypadków jego postawa przy pracy będzie zadowalająca? 4. Czy jest prawdopodobne, że urządzenie będzie obsługiwane częściowo lub wyłącznie przez kobiety? Jeśli tak, to jakie kobiety powinny tu pracować? 5. Jakich informacji potrzebuje operator dla wypełnienia swoich zadań? W jakiej postaci musi otrzymywać te informacje oraz jak mogą one być najlepiej przekazywane? Czy przez kanał wzrokowy, słuchowy czy dotykiem? Który z tych sposobów przekaże informacje najszybciej i najbardziej jednoznacznie? Które przyrządy pomiarowe są najważniejsze dla skutecznej obsługi urządzenia, a które można uznać za drugorzędne? 2. Listy kontrolne (check-list) Lista kontrolna K.F.H. MURRELLA 6. Jakie urządzenia sterownicze są potrzebne i jaki system sterowania należałoby zastosować? Czy można zastosować sterowanie nożne, jeśli operator stoi? Jakiej siły będzie musiał operator używać, czy będą potrzebne urządzenia wspomagające (serwomechanizmy)? 7. Jaki system łączności między operatorami jest potrzebny? Czy łączność ta musi być słowna, a jeśli tak, to czy nie będzie ona zakłócona przez hałas? Jeśli oczekuje się tego zakłócenia, to czy można zapewnić łączność za pomocą przyrządów? 8. Jaką pracę fizyczną będzie musiał operator wykonywać? Czy będzie ona odpowiadać jego możliwościom, czy też będą potrzebne mechaniczne urządzenia pomocnicze? 9. Jakich warunków środowiska pracy należy się spodziewać? Czy będzie hałas? Czy będzie gorąco? Jakie oświetlenie będzie konieczne? 10. Czy związane z pracą wymagania fizyczne lub umysłowe mogą doprowadzać do przeciążenia operatora, a jeśli tak, to jakie kroki należałoby przedsięwziąć celem zmniejszenia obciążenia? 11. Jakie będą wymagania odnośnie do konserwacji urządzenia? Czy zostało ono zaprojektowane w ten sposób, aby błędy mogły łatwo zostać wykryte oraz aby przewidywane naprawy mogły być wykonane przy minimalnych stratach czasu? Czy jest dobry dostęp dla okresowych konserwacji? 3. Metody badań testowych Badanie testowe jest to znormalizowana procedura, prowadzona w celu uzyskania informacji o cechach badanego zjawiska. W badaniach organizacji najczęstszym narzędziem stosowanym w badaniach testowych są tzw. karty stanu organizacyjnego stanowisk roboczych. 4. Metody wskaznikowe Metody wskaznikowe mają charakter uniwersalny, oparte są na metodach matematycznych, charakteryzują się możliwością bezpośredniego przeprowadzenia porównań. W metodach wskaznikowych za podstawę oceny przyjmuje się określone wskazniki obliczone według uprzednio przyjętych wzorów matematycznych. 5. Metody punktowo - wskaznikowe Metody punktowo wskaznikowe polegają na jakościowej budowie kryteriów oceny, w których wykorzystuje się według określonego klucza zestaw ocen punktowych. Diagnostyczna metoda punktowo-wskaznikowa umożliwia nie tylko przeprowadzenie analizy diagnostycznej procesu pracy, ale pozwala również na wyrażenie poziomu organizacji stanowiska roboczego wielkością liczbową wskaznikiem. Celem metody jest poznanie, analiza i ocena stanu organizacyjnego stanowisk pracy, określenie i zlokalizowanie występujących nieprawidłowości i zakłóceń, wyznaczenie i wskazanie kierunków dalszych badań szczegółowych i umożliwienie opracowania projektu usprawnień. 6. Atestacja Atestacja należy do podstawowych procedur diagnostyczno-organizacyjnych, służących do racjonalizacji i modernizacji zakładowego systemu pracy. Polega ona na kompleksowym badaniu i ocenie stanowisk pod względem poziomu: technicznego, organizacyjnego, ekonomicznego, ergonomicznego, bhp. 6. Atestacja Syntetyczne wyniki procedury atestacyjnej, a szczególnie orzeczenia o skali bezpieczeństwa, opisuje się w dokumencie zwanym atestem. Przedmiotem atestacji są indywidualne i zespołowe stanowiska robocze. 6. Atestacja Celem atestacji jest najczęściej: zbilansowanie stanowisk pracy z zasobami pracy oraz udoskonalenie organizacji na stanowisku roboczym, ocena stopnia nowoczesności technologii i konstrukcji wyrobów, stanu technicznego maszyn i urządzeń oraz unowocześniania i poprawy poziomu technicznego wyposażenia stanowisk pracy, ocena zużycia i wykorzystania środków trwałych, podnoszenie kwalifikacji pracowników, ocena warunków i bezpieczeństwa pracy oraz ergonomii, likwidacja nieefektywnych stanowisk pracy, nie odpowiadających współczesnym wymaganiom technicznym, technologicznym i organizacyjno-ergonomicznym, ocena stanu organizacyjnego przedsiębiorstwa i usprawnianie wewnętrznych struktur organizacyjnych oraz ich funkcji, a także podniesienie poziomu organizacji pracy w przedsiębiorstwie. 7. Certyfikacja maszyn i urządzeń Problemy bezpieczeństwa i ochrony zdrowia człowieka w środowisku pracy można rozpatrywać, analizując poszczególne elementy w systemie człowiek-technika-środowisko oraz wzajemne ich powiązania. Element techniczny w tym systemie obejmuje wszelkie środki techniczne stosowane przez człowieka w procesie pracy. Należą do nich: maszyny i urządzenia produkcyjne, środki ochrony zbiorowej pracowników, środki ochrony indywidualnej pracowników. 7. Certyfikacja maszyn i urządzeń Rodzaje oceny zgodności środków technicznych dzieli się w zależności od podmiotu oceniającego na: ocenę pierwszej strony (projektanta na etapie projektowania, producenta na etapie produkcji), ocenę drugiej strony (odbiorcy środków technicznych na etapie projektowania lub/i produkcji), ocenę trzeciej strony, prowadzoną przez jednostkę niezależną na etapach projektowania lub/i produkcji. 7. Certyfikacja maszyn i urządzeń Ocena zgodności wyrobów z odpowiednimi wymaganiami, prowadzoną przez trzecią stronę przed wprowadzeniem tych wyrobów do obrotu handlowego, nosi nazwę certyfikacja. Ze względu na bezpieczeństwo i zdrowie użytkowników środków technicznych najkorzystniejszym rozwiązaniem jest ocena zgodności przez trzecią stronę. Dopuszczenie środków technicznych do obrotu handlowego bez kontroli przez niezależną stronę prowadzi często do nieprzestrzegania odpowiednich wymagań bezpieczeństwa pracy i ochrony zdrowia. Porównanie systemów oceny zgodności wyrobów obowiązujących w Polsce i w Unii Europejskiej stan prawny przed 01-05-2004 Polska Unia Europejska Podstawy prawne ustawa o badaniach i certyfikacji dyrektywy harmonizacji technicznej Zakres wyrobów określony zarządzeniem dyrektora PCBC w określony w dyrektywach harmonizacji podlegających ocenie sprawie ustalenia wykazu wyrobów technicznej zgodności podlegających certyfikacji Kryteria oceny wyrobów wymagania określone w normach PN i PN- wymagania podstawowe określone w EN, wprowadzonych do obligatoryjnego dyrektywach oraz wymagania szczegółowe stosowania oraz dodatkowe kryteria określone w normach europejskich EN stosowane przez jednostki certyfikujące nieobligatoryjnych Procedury oceny zgodności jednakowe dla wszystkich rodzajów wyrobów różne procedury dla różnych rodzajów wyrobów Kryteria dotyczące jednostek normy serii PN-ISO 45000 normy serii EN 45000 oraz wymagania dla badawczych i certyfikujących jednostek notyfikowanych określone w dyrektywach Kryteria dotyczące systemów normy serii PN-ISO 9000 normy serii EN 29000 (ISO 9000) jakości Oznakowanie wyrobów znak bezpieczeństwa: trójkąt z literą B w oznaczenia zgodności z dyrektywami: CE środku 7. Certyfikacja maszyn i urządzeń Znak bezpieczeństwa B obowiązywał do 30.04.2004 Znak bezpieczeństwa B obecnie obowiązujący Znak potwierdzenia zgodności z normami europejskimi (Conformite Europeenne) Znak budowlany B 8. Metoda analizy sieciowej Do rejestracji dotychczasowego stanu i wnioskowania przy usprawnianiu organizacji stanowisk roboczych realizujących określony proces produkcyjny wyrobu można zastosować siatki powiązań czynności wykonywanych wg zasad obowiązujących w znanych metodach analizy sieciowej (CPM, PERT, itp.). 9. Metoda bilansowa Metoda bilansowa opiera się na technice mierzenia czasu pracy (normowaniu), na podstawie którego ocenia się stan organizacji stanowisk roboczych. Jest stosowana do analizy stanu organizacyjnego stanowisk roboczych o charakterze przemysłowym. Na podstawie migawkowych obserwacji badanych stanowisk roboczych oblicza się procentowe udziały ustalonych kilkunastu elementów dyspozycyjnego czasu pracy stanowisk, co umożliwia ustalenie rezerw produkcyjnych i sformułowanie wniosków dotyczących ich wykorzystania. Metoda bilansowa w ogólny sposób obrazuje skutki istniejącego stanu (w postaci wskazników wykorzystywania czasu pracy na stanowisku roboczym) i ułatwia wstępną ocenę stanu organizacji w poszczególnych oddziałach i wydziałach zakładu. Przedmiot diagnozy ergonomicznej Przedmiotem diagnozy mogą zatem być: cechy człowieka i biologiczne skutki pracy, maszyny i urządzenia, materialne środowisko pracy, stanowiska pracy. Struktura metod oceny stanowisk pracy Ocena stanowisk pracy Metody oceny stanowisk pracy ergonomiczna organizacyjna kompleksowa Ocena stanowisk pracy Metody oceny stanowisk roboczych mogą różnić się między sobą: liczbą ocenianych parametrów narzuconą przez autorów metody; przedmiotem oceny wyróżniono tu metody uniwersalne mogące znalezć zastosowanie w ocenie różnych maszyn, urządzeń lub stanowisk roboczych i specjalistyczne, tj. przeznaczone tylko do oceny wybranych grup stanowisk roboczych; sposobem oceny ilościowy (normatywy lub wytyczne), jakościowy (lingwistyczne kryteria oceny) lub ilościowo-jakościowy; formą oceny tj. zbiór pytań, lista problemów, specjalnie opracowany arkusz oceny oparty na zbiorze kryteriów ilościowych, normatywnych; wynikiem oceny opisowy, wskaznikowy, rzutujący na możliwości przeprowadzania porównań między analizowanymi stanowiskami; obszarem oceny problemu struktura badanych parametrów: podział na stanowiska robocze, płaszczyzny w przekroju, których analizowane jest dane stanowisko i szczegółowe składniki charakteryzujące te płaszczyzny; zakresem oceny pełna, obejmująca analizę techniczną, technologiczną, organizacyjną i ergonomiczną stanowiska pracy lub częściowa, badająca wybrane aspekty. Ocena stanowisk pracy Na podstawie analizy różnych metod oceny stanowisk pracy można stwierdzić, że każda z nich, aby mogła spełnić swoje zadanie, musi zawierać: merytoryczny zakres oceny, sposób oceny, technikę zbierania informacji, mierniki oceny.