MINISTERSTWO EDUKACJI
NARODOWEJ
Magdalena Maj
Oddziaływanie przedsiębiorstwa przemysłowego na
środowisko przyrodnicze 315[01].Z1.02
Poradnik dla ucznia
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji  Państwowy Instytut Badawczy
Radom 2007
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
Recenzenci:
dr in\
. Rafał Bator
dr in\
. Paweł Religa
Opracowanie redakcyjne:
mgr in\
. Magdalena Maj
Konsultacja:
mgr in\
. Wanda Bukała
Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 315[01].Z1.02
 Oddziaływanie przedsiębiorstwa przemysłowego na środowisko przyrodnicze , zawartego
w programie nauczania dla zawodu technik bezpieczeństwa i higieny pracy.
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji  Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2007
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
1
SPIS TREÅšCI
1. Wprowadzenie 3
2. Wymagania wstępne 4
3. Cele kształcenia 5
4. Materiał nauczania 6
4.1. Redukcja zanieczyszczeń przemysłowych powietrza 6
4.1.1. Materiał nauczania 6
4.1.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 17
4.1.3. Ćwiczenia 17
4.1.4. Sprawdzian postępów 18
4.2. Oczyszczanie ścieków 19
4.2.1. Materiał nauczania 19
4.2.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 25
4.2.3. Ćwiczenia 26
4.2.4. Sprawdzian postępów 27
4.3. Odpady niebezpieczne 28
4.3.1. Materiał nauczania 28
4.3.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 36
4.3.3. Ćwiczenia 36
4.3.4. Sprawdzian postępów 38
4.4. Warunki korzystania ze środowiska przyrodniczego 39
4.4.1. Materiał nauczania 39
4.4.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 45
4.4.3. Ćwiczenia 45
4.4.4. Sprawdzian postępów 49
5. Sprawdzian osiągnięć 50
6. Literatura 55
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
2
1. WPROWADZENIE
Poradnik będzie Ci pomocny w przyswajaniu wiedzy na temat oddziaływania
przedsiębiorstwa przemysłowego na środowisko przyrodnicze.
W poradniku zamieszczono:
 wymagania wstępne  wykaz umiejętności, jakie powinieneś mieć ju\
ukształtowane,
abyś bez problemów mógł korzystać z poradnika,
 cele kształcenia  wykaz umiejętności, jakie ukształtujesz podczas pracy z poradnikiem,
 materiał nauczania  wiadomości teoretyczne niezbędne do opanowania treści jednostki
modułowej,
 zestaw pytań, abyś mógł sprawdzić, czy ju\
opanowałeś określone treści,
 ćwiczenia, które pomogą Ci zweryfikować wiadomości teoretyczne oraz ukształtować
umiejętności praktyczne,
 sprawdzian postępów,
 sprawdzian osiągnięć, przykładowy zestaw zadań. Zaliczenie testu potwierdzi opanowanie
materiału całej jednostki modułowej,
 literaturę uzupełniającą.
315[01].Z1
Materialne środowisko
pracy
315[01]Z1.01 315[01].Z1.02
Identyfikowanie czynników Oddziaływanie
środowiska pracy przedsiębiorstwa
przemysłowego na
środowisko przyrodnicze
315[01].Z1.03
Podejmowanie działań
w przypadku zagro\
eń
zdrowia i \
ycia człowieka
Schemat układu jednostek modułowych
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
3
2. WYMAGANIA WST
PNE
Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:
 czytać proste rysunki techniczne i schematy,
 wykonywać podstawowe obliczenia i działania na jednostkach,
 korzystać z ró\
nych z
ródeł informacji,
 określać wymagania dotyczące ochrony środowiska w przedsiębiorstwie produkcyjnym,
usługowym lub handlowym,
 identyfikować czynniki szkodliwe występujące w procesach przemysłowych i ich wpływ
na środowisko,
 obsługiwać komputer,
 współpracować w grupie.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
4
3. CELE KSZTAA
CENIA
W wyniku realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:
- opisać i ocenić wpływ czynników szkodliwych na lokalne środowisko przyrodnicze,
- zidentyfikować podstawowe rodzaje zanieczyszczeń środowiska, pochodzące
z prowadzonego procesu oraz wskazać metody redukcji zanieczyszczeń emitowanych do
środowiska,
- dokonać analizy regulaminów oraz instrukcji pod względem zgodności z przepisami
dotyczącymi korzystania ze środowiska przyrodniczego,
- ocenić stosowane w przedsiębiorstwie, rozwiązania ograniczające lub eliminujące emisję
zanieczyszczeń do środowiska,
- zaplanować postępowanie z odpadami niebezpiecznymi powstającymi w procesie
produkcyjnym,
- skorzystać z przepisów prawa, rozporządzeń i norm dotyczących ochrony środowiska.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
5
4. MATERIAA
NAUCZANIA
4.1. Redukcja zanieczyszczeń przemysłowych powietrza
4.1.1. Materiał nauczania
Rodzaje przemysłowych zanieczyszczeń powietrza atmosferycznego, ich wpływ na
zdrowie człowieka i środowisko zostały opisane w poradniku dla ucznia dla jednostki
modułowej 315[01].O1.02  Przestrzeganie wymagań ochrony środowiska . Zostały tam
równie\
wymienione sposoby ograniczania emisji tych zanieczyszczeń, natomiast w tym
rozdziale zostaną przedstawione techniki ochrony powietrza stosowane w przemyśle.
Zanieczyszczenia powietrza ze względu na ich transgraniczny transport są problemem
globalnym. Nagromadzenie na niektórych obszarach intensywnej działalności przemysłowej
powoduje skutki znacznie wybiegające poza granice tych obszarów. W interesie wielu państw
le\
y zatem walka z zanieczyszczeniami powietrza. Mo\
liwości osiągnięcia zadowalających
wyników w tej walce w sytuacji, gdy powa\
ne problemy ochrony środowiska muszą
konkurować z wieloma innymi niezbędnymi potrzebami społecznymi i ekonomicznymi są
uzale\
nione od przyjęcia ogólnego programu działań państw. W kwietniu 1993 r.
w szwajcarskiej Lucernie odbyła się konferencja pod hasłem  Czyste środowisko dla
Europy . Przyjęto na niej priorytety dla poszczególnych sektorów przemysłu w celu
likwidacji zanieczyszczeń. Przedstawione są one w tabeli 1.
Tabela 1. Priorytety przeciwdziałania zanieczyszczeniu [1, s. 53]
Urządzenie, zakład, produkt Emitowane
Sektor Zalecana technologia (technika)
lub typ działań zanieczyszczenia
Energetyka Bloki energetyczne, pyły Elektrofiltry lub stacje
i ciepłownictwo kotły filtrów workowatych
Przemysł Kraking katalityczny SO2 Katalizator odsiarczający
petrochemiczny Etylenownie LZO Usprawnienie wentylacji,
Urządzenia pochłaniające
Benzen (toluen), ksylen LZO Zbiorniki z pływającą pokrywą
Chemia Związki chlorowo alkaliczne rtęć Urządzenia wentylujące
nieorganiczna Nawozy azotowe pyły Płuczki
Chemia Chlorek etylu LZO Usprawnienie wentylacji
organiczna Monomer PVC, PVC LZO Kolumna odpędowa
Butadien LZO Spalanie pozostałości
Etylobenzen LZO Usprawnienie wentylacji
Styren LZO Urządzenia pochłaniające
Polistyren LZO Spalanie pozostałości
Kauczuk butadien/styren LZO Usprawnienie wentylacji
Urządzenia pochłaniające
śelazo i stal Przeładunki i składowanie pyły Natrysk wodny, systemy
surowców odprowadzania i oczyszczania gazów
(stacje filtrów workowych)
Piece koksownicze pyły Naprawy
Wytwarzanie stali pyły (gazy) Systemy odprowadzania i oczyszczania
gazów (stacje filtrów workowych,
płuczki)
Metale Przeładunki i składowanie pyły Natrysk wodny
nie\
elazne surowców
piece hutnicze pyły Systemy odprowadzania i oczyszczania
gazów (stacje filtrów workowych)
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
6
Urządzenie, zakład, produkt Emitowane
Sektor Zalecana technologia (technika)
lub typ działań zanieczyszczenia
Przemysł Masa celulozowa (pulpa) LZO Systemy odprowadzania i oczyszczania
celulozowo- gazów
papierniczy
Małe kotłownie Kotły, piece węglowe pyły, SO2 Usprawnienie izolacji termicznej, środki
i gospodarstwa kontroli kotłów, zmiana paliwa
domowe pyły Urządzenia odpylające na kotłach,
wymiana pieców węglowych
Zwalczanie zapylenia w pomieszczeniach produkcyjnych
Oddziaływanie pyłu na stanowiskach pracy mo\
emy eliminować poprzez:
- usunięcie z
ródła pylenia,
-
-
-
- zapobieganie rozprzestrzenianiu się pyłu u jego z
ródła,
-
-
-
- stosowanie indywidualnych środków ochrony osobistej.
-
-
-
y
ródło pylenia mo\
na usunąć poprzez zastosowanie innej technologii produkcji lub
zmianę materiałów pylących na inne, niepylące (np. zastąpienie piaskowania odlewów
oczyszczaniem przez trawienie, cięcie materiałów w zakładach kamieniarskich na mokro).
Tam, gdzie zmiana procesu technologicznego jest niemo\
liwa, bardzo skuteczne jest
usunięcie z
ródła zapylenia z pomieszczenia, w którym pracują ludzie. Tak postąpiono
wprowadzając czyszczenie odlewów w bębnach lub wykonując operacje malowania
w hermetycznych komorach, w których ludzi zastąpiono robotami. W wypadku hermetyzacji
nale\
y stosować wyciągi, usuwające zapylone powietrze, aby przeciwdziałać wydostawaniu
się pyłu na zewnątrz obudowy przez nieszczelności.
Jednym ze szczególnie pyłotwórczych procesów technologicznych, które powinny
podlegać hermetyzacji, jest mechaniczny transport materiałów sypkich. Zazwyczaj
hermetyzację stosuje się dla przenośników kubełkowych, zgrzebłowych oraz śrubowych.
Lepszym sposobem transportu materiałów sypkich jest jednak transport pneumatyczny.
Jeśli względy technologiczne uniemo\
liwiajÄ… zastosowanie hermetyzacji, to nale\
y
usuwać pyły u z
ródła, stosując miejscowe odciągi i nawiewy. Działanie odciągu polega na
zasysaniu powietrza do przewodu, a nawiewu na wydmuchiwaniu go z przewodu. Najlepsze
efekty uzyskuje się stosując równoczesne nawiewy i odciągi miejscowe. Właściwe
ukształtowanie współpracy tych urządzeń przedstawia rysunek 1.
Rys. 1. Zastosowanie nawiewów i odciągów [1, s. 59]
Często nawiewy i odciągi są wspomagane wentylacją pomieszczeń. To działanie
pomocnicze wpływa na zmniejszenie koncentracji pyłów, jeśli w pomieszczeniu są
przekraczane określone normami dopuszczalne stę\
enia. Jeśli nie mo\
na zastosować
wymienionych sposobów zapobiegania zapyleniu pomieszczeń, to pozostają do
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
7
wykorzystania środki ochrony osobistej. Mogą one chronić drogi oddechowe (maski
i półmaski) lub całe ciało (ubrania pyłoszczelne), lecz są bardzo niewygodne w u\
yciu.
W halach produkcyjnych, gdzie występują znaczne ilości pyłu, nale\
y unikać przeciągów
i silnych ruchów powietrza powodowanych przez wentylację. Mo\
na w ten sposób zapobiec
podnoszeniu się i porywaniu osiadłego pyłu. Z tych samych względów zalecane jest
stosowanie odkurzaczy zamiast zamiatania. Istotną rolę w zakładach odgrywa równie\

podłoga. Poniewa\
z gładkiej i suchej łatwo unosi się pył, dobrym rozwiązaniem jest
stosowanie podłogi w postaci rusztów. Pył osiadający pod rusztami mo\
e być nawil\
ony
i okresowo wymywany strumieniem wody.
Urządzenia ograniczające emisję pyłów
Pod nazwą urządzenia odpylające rozumiemy wszystkie aparaty oraz sprzęt, urządzenia
i instalacje pomocnicze, które słu\
ą do wydzielania pyłu z emitowanych gazów. Urządzenie
odpylające składa się z odpylacza, w którym następuje proces wydzielania ziaren pyłu, oraz
przewodów ssących i tłoczących, armatury, wentylatorów, dmuchaw, silników, urządzeń do
usuwania wydzielonego pyłu, pomp i instalacji wodnych, instalacji elektrycznych, instalacji
do wytwarzania wysokich napięć, instalacji kontrolno-regulacyjnych itp. Rodzaje urządzeń
pomocniczych zale\
Ä… od typu odpylacza.
Podstawowy podział odpylaczy to podział na mokre i suche. Ze względu na zjawiska,
jakie są wykorzystane do wydzielania pyłu oraz rozwiązania konstrukcyjne odpylacze dzielą
się na 12 grup. Uproszczone schematy tych odpylaczy, będące zarazem ich symbolami
umieszczanymi w schematach ideowych i dokumentacji takich instalacji przedstawiono na
rysunkach 3 14. Zastosowano przy tym następujące oznaczenia:
Rys. 2. Oznaczenia na schematach odpylaczy [1, s. 61]
Komory osadcze (rys. 3)  wykorzystano w nich działanie siły cią\
enia i dodatkowo sił
bezwładności działających na cząstki pyłu przy gwałtownej zmianie kierunku ruchu
unoszących je strug gazów.
Rys. 3. Komory osadcze: a) prosta, b) z poziomymi półkami, c) z przegrodami labiryntowymi [1, s. 61]
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
8
 Cyklony i multicyklony (rys. 4)  wykorzystano w nich siłę odśrodkową działającą na
cząstki pyłu wprawionego w ruch wirowy, poprzez wymuszanie takiego ruchu w strudze
gazu.
Rys. 4. Cyklony: a) pojedynczy, b) bateryjny, c) multicyklon ze zmianą kierunku przepływu,
d) multicyklon z przepływem osiowym, e) o zmywanych ściankach [1, s. 62]
Odpylacze wirnikowe (rys. 5)  wykorzystuje się w nich równie\
siłę odśrodkową.
W tym wypadku ruch obrotowy zanieczyszczonej strugi gazu wymuszany jest ruchem
obrotowym cylindrycznej obudowy, w środku której przepływa zanieczyszczony gaz, lub
przez Å‚opatki wirnika.
Rys. 5. Odpylacze wirnikowe z wirujÄ…cÄ… obudowÄ… [1, s. 63]
Odpylacze filtracyjne  ich działanie opiera się na wykorzystaniu sił bezwładności, sił
przyciągania elektrostatycznego i sił dyfuzji. Dzielą się na dwie grupy:
a) odpylacze z warstwÄ… filtracyjnÄ… (rys. 6)
Rys. 6. Odpylacze z warstwą filtracyjną a) z materiału
sypkiego, b) w postaci wymiennych pakietów z materiałów
celulozowych, włókienniczych lub syntetycznych [1, s. 63]
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
9
b) odpylacze z tkaninÄ… filtracyjnÄ… (rys. 7).
Rys. 7. Odpylacze z tkaniną filtracyjną: a) workowy podciśnieniowy, b) ramowy [1, s. 64]
Worki odpylaczy workowych mogą być wstrząsane mechanicznie lub oczyszczane
uderzeniowymi przepływami powietrza czyszczącego kierowanego periodycznie
w przeciwprądzie do normalnego kierunku przepływu gazów. Odpylacze tkaninowe mogą
być równie\
konstruowane z elementami filtracyjnymi w postaci ram obciÄ…ganych tkaninÄ…
filtracyjnÄ….
Odpylacze ze zwÄ™\
kÄ… Venturiego (rys. 8)  w tym rozwiÄ…zaniu jest
wykorzystywane zjawisko zmiany ciśnień przy przepływie przez zwę\
kÄ™,
któremu towarzyszy kondensacja pary wodnej na cząstkach pyłu. Cząstki
te uzyskują w ten sposób większą masę i mogą być podatniejsze na
działanie bezwładności.
Rys. 8. Odpylacz ze zwÄ™\
kÄ… Venturiego [1, s. 65]
Płuczki obrotowe (rys. 9)  wykorzystywane są w nich: siła odśrodkowa i siła
bezwładności, w połączeniu z osadzaniem kropelek wody na
ziarnach pyłu. Wirujące elementy obrotowe odgrywają
dwojakÄ… rolÄ™  powodujÄ… zawirowanie strugi gazu, potrzebne
do wydzielenia cząsteczek, oraz rozpylają ciecz, zwiększając
mo\
liwość kontaktu cząstek pyłu i kropel cieczy.
Rys. 9. PÅ‚uczka obrotowa [1, s. 65]
PÅ‚uczki wie\
owe (rys. 10)  wykorzystują siłę cią\
enia i siłę bezwładności, nasilając
efekt działania tych sił poprzez osadzanie kropel wody na cząstkach pyłu.
Rys. 10. PÅ‚uczki wie\
owe: a) z wypełnieniem, b) bez wypełnienia,
c) z zawirowaniem strugi gazu i przegrodami [1, s. 65]
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
10
 Odpylacze uderzeniowo-barbota\
owe (rys. 11)  stosowane sÄ…
w celu wyłapania cząstek o du\
ych wymiarach i przy du\
ych
przepływach gazu. Gaz przepływa w nich przez labiryntowe zamknięcie
wodne.
Rys. 11. Odpylacz uderzeniowo-barbota\
owy [1, s. 66]
Filtry olejowe (rys. 12)  są szczególnym rodzajem odpylaczy mokrych. W filtrach
kasetowych wykorzystano zjawiska związane z siłami bezwładności, siłami dyfuzji i siłami
elektrostatycznymi. Ten typ odpylaczy stosowany jest w tych przypadkach technologicznych,
które nie dopuszczają nawil\
enia odpylanego gazu. Nawil\
ony olejem element filtracyjny
wymaga okresowej wymiany. Niedogodności tej nie ma w filtrach obiegowych
(samooczyszczających). Pracują one w taki sposób, \
e elementy filtrujÄ…ce, przemieszczajÄ…c
się stale w poprzek strugi oczyszczanego gazu, są w końcowej fazie ruchu zanurzane w oleju,
w którym oczyszczają się z zatrzymanego pyłu i nawil\
ają przed powtórzeniem cyklu filtracji.
Rys. 12. Filtry olejowe: a) kasetowy, b) obiegowy [1, s. 66]
Odpylacze elektrostatyczne suche (rys. 13)  ich działanie oparte jest na działaniu sił
elektrostatycznych na cząstki pyłu w wysokonapięciowym stacjonarnym polu elektrycznym.
Rys. 13. Odpylacze elektrostatyczne suche: a) rurowy, b) płytowy o pionowym przepływie gazu, c) płytowy
o poziomym przepływie gazu, d) z rozdziałem strefy jonizacji i strefy rozdzielania pyłu [1, s. 67]
Odpylacze elektrostatyczne mokre (rys. 14)  w odpylaczach tych zastosowano wodÄ™ do
zmywania pyłu z powierzchni elektrod.
Rys. 14. Odpylacze elektrostatyczne mokre: a) rurowy, b) płytowy z poziomym przepływem gazu,
c) z rozdziałem strefy jonizacji i strefy rozdzielania pyłu [1, s. 68]
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
11
Obliczanie skuteczności odpylania
Skuteczność odpylania mo\
na określić mierząc dwie z trzech podanych wielkości:
mw  masę pyłu wprowadzonego wraz z gazem w jednostce czasu do odpylacza [kg/s],
mz  masę pyłu wydzielonego z gazu w jednostce czasu w odpylaczu i zatrzymanego
w urzÄ…dzeniu odpylajÄ…cym [kg/s],
mo  masę pyłu opuszczającego odpylacz wraz z gazem w jednostce czasu [kg/s].
Skuteczność odpylania, zdefiniowana jako stosunek masy pyłu zatrzymanego do masy
pyłu wprowadzonego, mo\
na wyrazić jako:
Je\
eli ilość gazu wprowadzonego i opuszczającego odpylacz w jednostce czasu jest taka
sama, to skuteczność odpylania mo\
na określić ze stę\
eń zapylenia gazu wprowadzanego Sgw
i opuszczajÄ…cego Sgo odpylacz:
Do obliczenia emisji pyłu E [kg/s], przy znanym unosie pyłu U [kg/s], wygodne jest
u\
ycie współczynnika emisji µ, który wyra\
ony jest wzorem:
µ = 1  ·
Emisję pyłu mo\
na wtedy wyrazić jako:
E = U Å" µ
Współczynnik emisji odpylacza jest wyra\
any równie\
często w procentach
i charakteryzuje ilość emitowanego pyłu.
Najczęściej stosowane urządzenia odpylające
Do najczęściej stosowanych urządzeń odpylających nale\
Ä…:
1. Cyklony
Są to urządzenia, w których wykorzystano zjawisko
wytrącania się ziaren pyłu pod wpływem siły odśrodkowej. W
cyklonie (rys. 15) zanieczyszczony gaz jest doprowadzany z du\
Ä…
prędkością stycznie do górnej części urządzenia. Doznaje tam
silnego ruchu wirowego, w wyniku którego ziarna pyłu są
odrzucane pod wpływem siły odśrodkowej na ścianki cyklonu. Po
wykonaniu kilku obrotów gaz jest ju\
oczyszczony i uchodzi do
góry przez centralnie umieszczony przewód wylotowy. Ziarna
pyłu zsuwają się po ściankach do dolnej części urządzenia
połączonej ze zbiornikiem pyłu.
Rys. 15. Budowa cyklonu [3, s. 118]
2. Multicyklony
Multicyklony (cyklony bateryjne) stosuje siÄ™, gdy zachodzi potrzeba odpylania du\
ych
ilości gazów. Powstają w wyniku połączenia równoległego kilku cyklonów o wspólnym
przewodzie wlotowym i wylotowym oraz wspólnym zbiorniku pyłu.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
12
W multicyklonach skuteczność odpylania zwiększono dzięki zastosowaniu baterii
kilkudziesięciu małych cyklonów o średnicy
100÷300 mm znajdujÄ…cych siÄ™ w tej samej
obudowie. Na rys. 16 przedstawiono multicyklon
Tubix firmy Wedag, będący połączeniem komory
pyłowej z typowym multicyklonem. Zapylony gaz
dopływa przez lewy otwór do komory, w której
znajdujÄ… siÄ™ proste cyklony zwrotne, zamocowane
pod katem 45o do kierunku wlotu gazu. Du\
e
ziarna pyłu, na skutek zmiany kierunku przepływu
gazu, sÄ… wytrÄ…cane w prawej komorze. Gaz
z drobnymi ziarnami przechodzi przez bateriÄ™
cyklonów, do których są one wytrącane i spadają
po pochyłej ściance do lewej komory.
Oczyszczony gaz wydostaje siÄ™ z multicyklonu
prawym otworem wylotowym.
Rys. 16. Multicyklon Tubix firmy Wedag [3, s. 119]
3. Odpylacze elektrostatyczne (elektrofiltry)
Odpylacze elektrostatyczne sÄ… urzÄ…dzeniami stosowanymi w du\
ych ciepłowniach,
elektrociepłowniach i elektrowniach cieplnych. Odznaczają się mały oporem hydraulicznym
i bardzo du\
ą sprawnością. Wyłapują do 99,9% pyłów o wymiarach podmikronowych, tj.
mniejszych od 1µm. Schemat budowy elektrofiltru przedstawia rys. 17.
Rys. 17. Schemat budowy elektrofiltru:
a  z przepływem poziomym gazu, b  z przepływem pionowym gazu [3, s. 120]
Zatrzymywanie pyłów w elektrofiltrze przebiega następująco: zapylony gaz przepływa
z małą prędkością między elektrodami. Po przyło\
eniu wysokiego napiÄ™cia (30÷80 kV)
elektrody emitujÄ…ce wydzielajÄ… du\
e ilości elektronów, które poruszają się z du\
ą prędkością
w kierunku elektrod zbiorczych. PoruszajÄ…ce siÄ™ elektrony uderzajÄ… w neutralne czÄ…stki gazu,
wytrącając z nich dalsze elektrony, które z kolei powodują wytrącanie elektronów z innych
cząstek gazu. Zjawisko to nazywa się wyładowaniem koronowym, poniewa\
wokół elektrody
emitującej powstaje świecąca korona. Pozostałe elektrony osadzają się poza strefą
wyładowania koronowego na neutralnych cząstkach gazu, ładując je ujemnie. Ujemne jony
gazowe osadzają się z kolei na zawartych w gazie ziarnach pyłu, przekazując im swój
ładunek. Naładowane ujemnie ziarna pyłu poruszają się na skutek działania pola
elektrostatycznego w kierunku dodatniej elektrody zbiorczej i osadzajÄ… na niej. Co pewien
czas elektroda zbiorcza jest wstrząsana i osadzone na niej ziarna opadają do zbiornika pyłu.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
13
Elektrofiltry, mimo \
e sÄ… bardzo drogimi, du\
ymi i skomplikowanymi urzÄ…dzeniami, sÄ…
nieodzowne przy eksploatowaniu kotłów opalanych paliwem stałym.
Urządzenia ograniczające emisję zanieczyszczeń gazowych podczas spalania paliw
W czasie spalania paliw przez zakłady energetyczne powstają nie tylko du\
e ilości pyłów,
ale tak\
e bardzo niebezpieczne dla środowiska zanieczyszczenia gazowe. Nale\
Ä… do nich: tlenki
siarki i tlenki azotu. Sposoby ograniczania emisji tych gazów do atmosfery mo\
na podzielić na
pierwotne i wtórne. Pierwsze ograniczają tworzenie się szkodliwych produktów w czasie
spalania, a drugie zatrzymujÄ… bÄ…dz
redukują powstałe ju\
produkty w obrębie z
ródła emisji.
Uzdatnianie węgla przez: oddzielenie popiołu i siarki pirytowej, zgazowanie, upłynnienie
i priolizÄ™ nale\
y do pierwotnych sposobów zmniejszania emisji popiołu i tlenków siarki.
Obni\
enie temperatury i koncentracji tlenu podczas spalania nale\
y do pierwotnych sposobów
ograniczania emisji tlenków azotu. Natomiast metody wtórne polegają na zastosowaniu
instalacji redukujÄ…cej zanieczyszczenia.
Przykładem jest sucha metoda odsiarczania spalin (rys. 18). Polega ona na
doprowadzeniu do komory spalania kotła sorbentu w postaci kamienia wapiennego [CaCO3],
kredy [CaCO3], dolomitu [CaCO3Å"MgCO3], wapna palonego [CaO] lub wapna
hydratyzowanego [Ca(OH)2].
Rys. 18. Schemat instalacji odsiarczania spalin wg suchej metody wapiennej: 1  składowisko sorbentu,
2  przenośnik taśmowy, 3  suszarka sorbentu, 4  zbiornik sorbentu, 5  młyn rurowy sorbentu,
6  sprÄ™\
arka, 7  separator, 8  zbiornik zmielonego sorbentu, 9  podajnik sorbentu,
10  przykotłowy zbiornik sorbentu, 11  dozownik sorbentu, 12  kocioł [4, s. 609]
Sorbent musi być zmielony na cząstki o średnicy mniejszej ni\
100 µm. Jest on
doprowadzony do komory spalania bezpośrednio z węglem lub powietrzem wtórnym, albo
specjalnym systemem dysz. Reakcja ma przebieg następujący:
CaCO3 CaO + CO2
CaO + SO3 CaSO4
CaO + SO2 + O2 CaSO4
Skuteczność odsiarczania zale\
y od stosunku molowego Ca/S. Przy stosunku Ca/S = 3
skuteczność odsiarczania dochodzi nawet do 50%. Ta wartość jest praktycznie wartością
maksymalną osiągalną przy stosowaniu suchego odsiarczania spalin. Ilość zu\
ytego sorbentu
w stosunku do ilości spalonego węgla dochodzi do 10%. Wprowadzenie sorbentu do komory
spalania wraz z powietrzem wtórnym daje lepszą skuteczność odsiarczania spalin ni\

wprowadzenie go z węglem. Poniewa\
reakcja odsiarczania spalin jest reakcjÄ… endotermicznÄ…,
zmniejsza ona sprawność kotła o ok. 0,5%. Zachodzi te\
konieczność czyszczenia
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
14
powierzchni ogrzewalnych kotła. Dodatek sorbentu obni\
a temperaturÄ™ rosy spalin
(tj. temperaturę, przy której zaczyna skraplać się para zawarta w spalinach), co pozwala na
zmniejszenie strat kominowych przez lepsze wykorzystanie ciepła spalin.
Sucha metoda odsiarczania spalin  przy znacznej skuteczności  jest metodą tanią.
Nakłady na nią nie przekraczają 5% nakładów na budowę elektrowni. Zwiększone koszty
eksploatacyjne to koszt wapna, zmniejszenie sprawności kotła, zwiększenie ilości odpadów
paleniskowych o ilość zu\
ytego sorbentu i koszty obsługi.
Inne metody odsiarczania spalin (mokrą i półsuchą) opisano w literaturze (pozycja 2
zgodnie z wykazem).
Obecnie jednym z kierunków działania mających na celu ograniczanie emisji
zanieczyszczeń powstających przy procesach spalania jest przechodzenie na zasilanie
elektrowni i ciepłowni gazem ziemny, który poza dwutlenkiem węgla daje znikome
zanieczyszczenie atmosfery. Dotyczy to tak\
e gospodarstw domowych, zwłaszcza na wsiach.
Natomiast do wtórnych metod pozwalających na usuwanie ze spalin wytworzonych
podczas spalania tlenków azotu nale\
y między innymi selektywna redukcja katalityczna
(SCR  Selective Catalytic Reduction). Schemat instalacji SCR tlenków azotu za pomocą
amoniaku przedstawia rysunek 19.
Rys. 19. Schemat instalacji SCR tlenków azotu za pomocą amoniaku: 1  urządzenie czyszczące,
2  katalizator, 3  wtrysk amoniaku, 4  rozładunek amoniaku, 5  zbiornik amoniaku,
6  parownik, 7  zawór regulacyjny, 8  mieszalnik, 9  dmuchawa [4, s. 622]
Metoda SCR polega na redukcji tlenków azotu za pomocą amoniaku [NH3] w obecności
katalizatora. W wyniku reakcji powstaje azot i woda:
4NO + 4NH3 + O2 4N2 + 6H2O
2NO2 + 4NH3 + O2 3N2 + 6H2O
6NO2 + 8NH3 7N2 + 12H2O
ObciÄ…\
enie katalizatora mierzy siÄ™ natÄ™\
eniem przepływu spalin (m3/h na 1m3
katalizatora). Im to obciÄ…\
enie jest mniejsze, tym skuteczność procesu odazotowania spalin
większa.
Katalizatory są wykonywane jako płytowe i jako komórkowe. Katalizator płytowy jest
wykonany ze stali szlachetnej z masą aktywną, którą stanowią tlenki tytanu, wanadu,
wolframu lub molibdenu. Ma on du\
ą odporność na erozję, du\
ą wytrzymałość mechaniczną
i cieplną, powoduje małe straty ciśnienia i ma małą skłonność do zatykania się. Mo\
e on
pracować w strefie du\
ego zapylenia, a więc przed instalacją do odpylania i odsiarczania
spalin. Katalizator komórkowy jest ceramiczny, ma identyczną masę aktywną, lecz działa
dobrze w strefie o małym zapyleniu spalin. Musi on być więc umieszczany za instalacją
odpylania i odsiarczania spalin. Wymaga to jednak  w celu zapewnienia właściwych
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
15
warunków pracy katalizatora  dodatkowego podgrzania spalin, oziębionych w instalacji do
ich odsiarczania. Praca katalizatora w strefie du\
ego zapylenia trwa 2÷3 lata, a w strefie
czystej 4÷5 lat. Skuteczność metody SCR jest najwiÄ™ksza ze wszystkich stosowanych
i dochodzi do 90%. Jest jednak najdro\
sza pod względem inwestycyjnym i eksploatacyjnym.
DrugÄ… metodÄ… odazotowania spalin jest selektywna redukcja niekatalityczna (SNCR 
Selective Non-Catalytic Reduction). Stanowi ona odmianÄ™ metody SCR, lecz bez u\
ycia
katalizatora. Skuteczność jej wynosi 50%, lecz jest tańsza pod względem inwestycyjnym
i eksploatacyjnym od poprzedniej.
Trzecim ze sposobów zmniejszania emisji tlenków azotu jest wprowadzanie do spalin
kotłowych ozonu jako utleniacza. Jeszcze inna metoda polega na napromieniowaniu gorących
spalin (o temperaturze ok. 900oC) wiązką elektronów. Powstające przy tym wolne rodniki
reagują z molekułami NOx i SO2, tworząc azotan amonu i siarczan amonu.
Metody Å‚Ä…cznego odsiarczania i odazotowania spalin
Odsiarczanie i odazotowanie spalin mo\
e być dokonane w jednym łącznym procesie.
PrzykÅ‚adowÄ… metodÄ… jest metoda SHL (Saarberg-Hölter-Lurgi), polegajÄ…ca na przepuszczaniu
odpylonych spalin przez absorber, w którym zostaje rozpylony roztwór absorpcyjny
zawierajÄ…cy mleczko wapienne, Å‚ug sodowy i chelaty \
elaza (zwiÄ…zki chemiczne
szczególnego typu, w których grupy skoordynowane są co najmniej dwukrotnie związane
z jonami centralnymi).
W absorberze tlenki azotu Å‚Ä…czÄ… siÄ™ z \
elazem, dwutlenek siarki reaguje z Å‚ugiem
sodowym, dajÄ…c siarczyn sodu. Siarczany i siarczyny sodu reagujÄ…c z mleczkiem wapiennym
dajÄ… produkt u\
yteczny  gips i u\
ywany w dalszym procesie Å‚ug sodowy. Reakcje
przebiegają wg równań:
FeChel + NO FeChel × NO
SO2 + 2NaOH Na2SO3 + H2O
FeChel ×NO + Na2SO3 FeChel + N2 + Na2SO4
Na2SO4 + Ca(OH)2 + 2H2O CaSO4 × 2H2O + 2NaOH
Na2SO3 + Ca(OH)2 + H2O CaSO3 × H2O + 2NaOH
IstotnÄ… rolÄ™ w tym procesie odgrywajÄ… wspomniane wy\
ej chelaty \
elaza, które zawiera
roztwór absorpcyjny, a głównie jego jony. Proces jest chroniony patentami. Schemat procesu
SHL przedstawia rysunek 20.
Rys. 20. Schemat odsiarczania i odazotowania spalin metodą SHL: 1  kocioł, 2  elektrofiltr,
3  wentylator, 4  podgrzewanie spalin, 5  komin, 6  chłodnia kominowa,
7  przygotowanie roztworu absorpcyjnego i odwodnienie gipsu [4, s. 625]
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
16
4.1.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Jakie znasz sposoby zwalczania zapylenia w pomieszczeniach produkcyjnych?
2. Jakie zjawiska wykorzystywane są do usuwania pyłu w komorach osadczych?
3. W jaki sposób działa odpylacz cyklonowy?
4. Jakie urzÄ…dzenie nazywamy multicyklonem?
5. W jakich odpylaczach poza cyklonowymi wykorzystuje się siłę odśrodkową?
6. Jakie zjawisko wykorzystane jest w odpylaczu ze zwÄ™\
kÄ… Venturiego?
7. W jaki sposób działa odpylacz elektrostatyczny?
8. Co nazywamy skutecznością odpylania?
9. Na czym polegają pierwotne sposoby ograniczania emisji gazów spalinowych?
10. Na czym polegają wtórne sposoby ograniczania emisji gazów spalinowych?
4.1.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Na podstawie opisu działania urządzenia odpylającego przedstawionego przez
nauczyciela rozpoznaj jego rodzaj i narysuj schemat.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) przeanalizować działania i budowę odpylaczy przedstawionych w poradniku dla ucznia,
2) zapisać nazwę rozpoznanego urządzenia odpylającego,
3) narysować jego schemat.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
- papier formatu A4,
- przybory do pisania.
Ćwiczenie 2
Oblicz skuteczność odpylania cyklonu, przez który w ciągu trzech miesięcy wydostało
się do atmosfery 1600 kg pyłu, jeśli w tym samym czasie zatrzymał on 8000 kg pyłu.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) odszukać wzór,
2) wykonać obliczenia,
3) podać wynik w %.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
- papier formatu A4,
- przybory do pisania,
- kalkulator.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
17
Ćwiczenie 3
SporzÄ…dz
schemat technologiczny jednoczesnego odpylania i odsiarczania spalin
wychodzących z kotła.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) przeanalizować sposoby odsiarczania spalin przedstawionymi w poradniku dla ucznia lub
wskazanej literaturze,
2) przeanalizować budowę i działanie urządzeń odpylających,
3) uzupełnić schemat instalacji odsiarczania o wybrane urządzenie odpylające.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
- papier formatu A4,
- przybory do pisania.
Ćwiczenie 4
Przedstaw schemat technologiczny instalacji ograniczajÄ…cej emisjÄ™ do atmosfery
szkodliwych składników z elektrowni cieplnej opalanej węglem brunatnym.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zidentyfikować czynniki szkodliwe występujące podczas spalania węgla brunatnego
w elektrowni cieplnej
2) przeanalizować sposoby ograniczania emisji tych czynników przedstawionymi
w poradniku dla ucznia,
3) narysować schemat instalacji ograniczającej emisję do atmosfery szkodliwych
składników z elektrowni.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
- papier formatu A4,
- przybory do pisania.
4.1.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz: TAK NIE
1) wymienić grupy urządzeń odpylających?
1
1

2) wyjaśnić zasadę działania cyklonu?
1
1

3) scharakteryzować budowę i działanie odpylacza elektrostatycznego?
1
1

4) wyjaśnić zasadę działania odpylacza ze zwę\
kÄ… Venturiego?
1
1

5) scharakteryzować sposoby zwalczania zapylenia w pomieszczeniach
1
1

produkcyjnych?
6) obliczyć skuteczność odpylania urządzenia odpylającego?
1
1

7) zaproponować sposób redukcji zanieczyszczeń pyłowych ze spalania
1
1

paliw energetycznych?
8) wyjaśnić schemat technologiczny instalacji odsiarczającej spaliny?
1
1

9) wyjaśnić schemat technologiczny instalacji do odazotowania spalin?
1
1

 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
18
4.2. Oczyszczanie ścieków
4.2.1. Materiał nauczania
Ze względu na rodzaj oczyszczanych ścieków wyró\
nia siÄ™:
- oczyszczalnie ścieków bytowo-gospodarczych,
-
-
-
- oczyszczalnie przemysłowe,
-
-
-
- oczyszczalnie ścieków deszczowych.
-
-
-
Ze względu na ró\
ne wymagania w stosunku do stopnia oczyszczania ścieków
w poszczególnych oczyszczalniach mo\
na wykorzystywać metody oczyszczania w bardzo
ró\
nym zakresie. W związku z tym działanie oczyszczalni mo\
e polegać na:
- wstępnym mechanicznym oczyszczaniu ścieków,
-
-
-
- pełnym mechanicznym oczyszczaniu ścieków i biologicznym unieszkodliwianiu osadów
-
-
-
ściekowych,
- pełnym mechanicznym oczyszczaniu ścieków, dalszym biologicznym oczyszczaniu
-
-
-
oraz biologicznym unieszkodliwianiu osadów ściekowych,
- pełnym mechanicznym i biologicznym oczyszczaniu ścieków, biologicznym
-
-
-
unieszkodliwianiu osadów ściekowych oraz dalszym usunięciu z oczyszczonych ścieków
substancji po\
ywkowych.
Wstępne mechaniczne oczyszczanie ścieków
Polega przede wszystkim na przeprowadzaniu ich przez kraty, piaskowniki
i odtłuszczacze, a czasami tak\
e przez komory wstępnego napowietrzania. Produktami
pozostałymi po wstępnym oczyszczaniu ścieków są tzw. skratki zatrzymywane na kratach,
piasek z piaskowników oraz tłuszcze odzyskiwane w odtłuszczaczach.
Skratki z małych oczyszczalni mo\
na bezpośrednio kompostować, w większych
natomiast poddaje siÄ™ je rozdrobnieniu na odpowiednich rozdrabniarkach i kieruje ponownie
przez kraty do dalszych urządzeń oczyszczających.
Piasek z piaskowników płucze się wodą lub oczyszczonymi ściekami i wykorzystuje do
ró\
nych celów, np. zapełniania nierówności terenu.
Tłuszcze mogą być przerabiane chemicznie i kierowane do komór fermentacyjnych lub
spalane.
Wstępnie oczyszczone ścieki mo\
na poddawać dalszej obróbce mechanicznej, usuwając
część zawiesin na odpowiednich sitach lub przez sedymentację tych zawiesin w osadnikach.
Osady po mechanicznym oczyszczaniu ścieków, po uprzednim zagęszczeniu zazwyczaj
kieruje się do komór fermentacyjnych. Przefermentowane osady zostają odwodnione
i kierowane na poletka osuszajÄ…ce. Woda osadowa jest doprowadzana z powrotem do
osadników wstępnych.
Ścieki miejskie po oczyszczeniu mechanicznym mogą być kierowane do odbiornika
bezpośrednio lub  w uzasadnionych wypadkach  po odpowiednim chlorowaniu.
W razie potrzeby ścieki poddaje się dalszemu oczyszczaniu, zazwyczaj wyłącznie
biologicznemu w warunkach aerobowych lub na zło\
ach biologicznych lub z osadem
czynnym. W obu tych metodach powstają osady, które usuwa się w osadnikach wtórnych
i unieszkodliwia  na ogół z osadami z osadników wstępnych.
Etapy oczyszczania ścieków przedstawiono na rysunku 21.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
19
Rys. 21. Etapy oczyszczania ścieków [2, s. 89]
Biologiczne oczyszczanie ścieków
Biologiczne oczyszczanie ścieków mo\
e przebiegać jedno- lub dwustopniowo, w środowisku
naturalnym gleby lub w stawach i jeziorach, bÄ…dz
te\
w środowisku sztucznie wytworzonym, to
znaczy w zło\
ach biologicznych, w komorach osadu czynnego lub w komorach fermentacyjnych.
Schematy technologiczne procesu przedstawiono na rysunkach 22 i 23.
Rys. 22. Oczyszczalnia biologiczna z procesami tlenowymi [2, s. 90]
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
20
Rys. 23. Oczyszczalnia biologiczna ze zło\
ami [2, s. 90]
Schematy technologiczne oczyszczalni ścieków
W mechanicznej oczyszczalni ścieków bytowo-gospodarczych (rys. 24) ścieki najpierw
są przepuszczane przez kraty, na których zatrzymują się większe zanieczyszczenia,
a następnie przez piaskowniki, gdzie osadzają się cię\
sze czÄ…stki zawiesin mineralnych, jak
piasek i popiół.
Rys. 24. Schemat technologiczny mechanicznej oczyszczalni ścieków bytowo-gospodarczych [2, s. 92]
Zasadniczy proces oczyszczania odbywa się w osadnikach, w których są zatrzymywane
tzw. zawiesiny opadajÄ…ce, stanowiÄ…ce przeciÄ™tnie 60÷70% ogólnej masy zawiesin. DziÄ™ki
temu BZT5 (biochemiczne pięciodobowe zapotrzebowanie tlenu) ścieków mo\
e obni\
yć się
o ok. 30%.
Po przejściu przez osadniki ścieki chloruje się w komorze kontaktowej, a następnie
odprowadza do odbiornika (w praktyce chlorowanie ścieków jest stosowane niestety rzadko).
Osad z osadnika przepompowuje siÄ™ do wydzielonej komory fermentacyjnej (WKF), gdzie
przebiega beztlenowy proces fermentacji metanowej osadu. Osad przefermentowany
odwadnia się na poletkach piaskowych lub filtrach pró\
niowych, a następnie wykorzystuje
w rolnictwie jako nawóz.
Skratki po rozdrobnieniu w rozdrabniarce poddaje siÄ™ fermentacji razem z osadem
z osadnika. Osady z piaskownika odwodnione na poletkach ociekowych sÄ… dostosowane do
wypełnienia nierówności terenu na nieu\
ytkach.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
21
W oczyszczalniach przemysłowych, oprócz podstawowych urządzeń występujących
w oczyszczalniach ścieków bytowo-gospodarczych, stosuje się ró\
nego rodzaju specjalne
urzÄ…dzenia do oczyszczania chemicznego. Na rysunku 25 przedstawiono schemat
oczyszczalni ścieków przemysłowych.
Rys. 25. Schemat technologiczny mechaniczno-chemicznej oczyszczalni ścieków przemysłowych [2, s. 99]
Schemat ten ró\
ni się od schematu przedstawionego na rysunku 24 głównie tym, \
e
pomiędzy piaskownikiem a osadnikiem znajduje się urządzenie do koagulacji lub innej
obróbki chemicznej za pomocą reagentów. Ścieki po wyjściu z piaskownika wpływają do
mieszalnika, gdzie mieszają się z roztworem koagulantu. Dzięki temu w komorze flokulacji
wytwarzajÄ… siÄ™ koloidalne zawiesiny wodorotlenku glinu czy \
elaza w postaci kłaczków
(w zale\
ności od zastosowanego koagulantu), które wią\
Ä… zanieczyszczenia zawarte
w ściekach i przyspieszają sedymentację zawiesin w osadniku. Osad w tym wypadku jest
poddawany mechanicznemu odwadnianiu bez fermentacji.
Wtedy, gdy ilość ścieków przemysłowych jest niewielka, nie stosuje się oddzielnej
oczyszczalni. Większą ich część podczyszcza się w zakładowych oczyszczalniach w stopniu
umo\
liwiających ich odprowadzenie do kanalizacji miejskiej. Wymieszanie ścieków bytowo-
komunalnych z podczyszczonymi ściekami przemysłowymi ułatwia oczyszczanie
biologiczne. Uprzednio jednak nale\
y zatrzymać te substancje, których odzyskiwanie jest
opłacalne lub które mogą być szkodliwe dla sieci kanalizacyjnej i miejskiej oczyszczalni.
Zatrzymywane lub odzyskiwane są np.: miał węglowy, smoła, oleje mineralne, papier,
celuloza, tłuszcze, fenole, benzyna, sole \
elaza. Zatrzymuje siÄ™ tak\
e inne zwiÄ…zki trujÄ…ce,
jak: sole miedzi, arsen, cyjanki, chrom, które hamują oczyszczanie biologiczne oraz
przeróbkę osadów.
Ponadto ścieki przemysłowe wpuszczane do miejskiej sieci kanalizacyjnej muszą być
pozbawione kwasów, a ich temperatura nie mo\
e być wy\
sza ni\
35oC.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
22
Unieszkodliwianie osadów
Metody przeróbki osadów mają na celu pozbawienie osadów zdolności do zagniwania,
poprawę ich stanu sanitarnego oraz zmniejszenie objętości. Stosuje się wiele metod
mechanicznych opartych na zagęszczaniu, płukaniu, filtracji i suszeniu na poletkach lub
termicznie. Z kolei metody biologiczne zmierzajÄ… do przemian substancji organicznych
osadów ściekowych. Najwa\
niejsza jest beztlenowa fermentacja metanowa.
Przyrodnicza utylizacja osadów lub usuwanie do specjalnie zaadaptowanych miejsc
stanowi integralną część łańcucha oczyszczania ścieków. Sposób unieszkodliwiania
i wykorzystanie zale\
Ä… od mo\
liwości lokalnych i terenowych. Mo\
liwości przyrodniczego
wykorzystania osadów ściekowych ograniczają: postępująca chemizacja gospodarki,
odprowadzanie niedostatecznie oczyszczonych ścieków przemysłowych do oczyszczalni
komunalnych, stosowanie w oczyszczalniach technologii nieusuwających mikroorganizmów
chorobotwórczych i paso\
ytów układu pokarmowego w stopniu dostatecznym z punktu
widzenia bezpieczeństwa epidemiologicznego.
Osady otrzymane podczas oczyszczania ścieków bytowo-gospodarczych mogą być
stosowane do:
- ukształtowania szaty roślinnej na składowiskach odpadów mineralnych i wysypiskach
-
-
-
odpadów komunalnych,
- produkcji kompostu roślinnego,
-
-
-
- roślinnego utrwalania powierzchni pylących i nara\
onych na rozmywanie przez wody
-
-
-
opadowe,
- plantacyjnej uprawy drzew i krzewów,
-
-
-
- szkółkarskiej uprawy drzew i krzewów,
-
-
-
- melioracyjnego u\
yz
niania gleb mało urodzajnych,
-
-
-
- nawo\
enia gleb i roślin w rolnictwie.
-
-
-
Stosowanie osadów ściekowych jest zabronione:
- na gruntach wykorzystywanych jako Å‚Ä…ki i pastwiska,
-
-
-
- na gruntach rolnych o nachyleniu ponad 10%,
-
-
-
- na obszarach o znacznym współczynniku przepuszczalności,
-
-
-
- na gruntach wykorzystywanych na uprawy pod przykryciem,
-
-
-
- na obszarach upraw ogrodniczych i warzywnych, prócz drzew owocowych.
-
-
-
Usuwanie fenoli
Do grupy związków podatnych na rozkład biologiczny nale\
ą fenole, które mo\
na
odzyskać stosując dwie metody: benzolowo-ługową i fenosolwanową.
W metodzie pierwszej fenole ekstrahuje siÄ™ benzolem i wiÄ…\
e Å‚ugiem sodowym.
Następnie ług fenolowy mo\
e być przetworzony na produkt u\
ytkowy na drodze destylacji.
Efektywność tej metody wynosi ok. 93%.
W drugiej metodzie stosuje się dwuizopropyloeter jako środek rozpuszczający, następnie
po ekstrakcji oddziela siÄ™ go od fenolu przez destylacjÄ™ i u\
ywa powtórnie. Efektywność tej
metody wynosi ok. 99%.
Fenole ulegają równie\
zniszczeniu pod wpływem ozonu. Dopuszczalna zawartość fenoli
w odprowadzanych ściekach wynosi 0,5 mg/dm3. Fenole zanikają w oczyszczalniach
biologicznych, je\
eli domieszka ścieków sanitarnych jest wystarczająca, aby zapewnić
dostatecznÄ… dla \
ycia biologicznego ilość po\
ywki. Jako związków od\
ywczych mo\
na
dodawać fosforanów i azotanów.
W wodach powierzchniowych fenole zostajÄ… zmineralizowane w ciÄ…gu 3÷4 dni. Proces
ten przebiega Å‚atwiej i szybciej, gdy woda rzeczna zawiera zanieczyszczenia organiczne,
stanowiÄ…ce po\
ywkÄ™ dla \
ycia biologicznego, ulega natomiast zahamowaniu poni\
ej 10oC,
a całkowicie ustaje poni\
ej 4oC.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
23
Ścieki fenolowe powodują największe trudności w pracy wodociągów miejskich
zaopatrywanych w wodÄ™ rzecznÄ…. Chlor dodawany w celu dezynfekcji wody daje z fenolem
zwiÄ…zek uniemo\
liwiajÄ…cy spo\
ywanie wody ze względu na przykry smak i zapach.
W czasie silnego mrozu naturalne biologiczne oczyszczanie zawodzi, a tak\
e sztuczne
oczyszczanie jest mniej skuteczne. Konieczne jest wówczas wspomaganie środkami
zaradczymi. Jednym z nich, stosowanych do fenoli, jest węgiel aktywny dodawany w postaci
proszku do wody surowej przed filtrami albo zastosowany w postaci ziarnistej do wykonania
zło\
a filtrów.
Usuwanie związków organicznych
Ścieki z zakładów przemysłu spo\
ywczego, np. mleczarni, gorzelni, browarów,
dro\
d\
owni, rzez
ni i cukrowni, a tak\
e z zakładów przeróbki materiałów pochodzenia
roślinnego i zwierzęcego, jak: farbiarnie, papiernie, roszarnie lnu i garbarnie, ze względu na
swój skład nadają się do oczyszczania biologicznego. Jednak sposób biologiczny
oczyszczania tych ścieków jest skuteczny dopiero po wymieszaniu ich ze ściekami
sanitarnymi lub po dodaniu do nich odpowiednich środków nawozowych, jak azotany
i fosforany. W przeciwnym razie często zawodzi, gdy\
zwiÄ…zki organiczne zawarte
w określonych ściekach przemysłowych są dla bakterii zbyt jednostronną po\
ywkÄ….
Najpewniejszym biologicznym urządzenie do oczyszczania organicznych ścieków
przemysłowych są pola filtracyjne  jeśli jest do dyspozycji odpowiednia powierzchnia
gruntów piaszczystych. Zagęszczony osad z pola filtracyjnego suszy się na poletkach lub
odwadnia mechanicznie, a następnie unieszkodliwia się jak pokazuje to rys. 26.
Rys. 26. Unieszkodliwianie osadów organicznych [2, s. 103]
Zanieczyszczenia ścieków przemysłowych mo\
na wyrazić za pomocą tzw. równowa\
nej
liczby mieszkańców  MR. Liczba ta określa, ile razy więcej zanieczyszczeń powstaje
podczas wyprodukowania określonej liczby produktu (lub podczas u\
ycia określonej ilości
surowca) w stosunku do dobowej ilości zanieczyszczeń pochodzących od jednego
mieszkańca. Ilustruje to tabela 2.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
24
Tabela 2. Równowa\
na liczba mieszkańców dla ró\
nych ścieków przemysłowych [2, s. 104]
Oczyszczanie ścieków mo\
e być znacznie ułatwione wtedy, gdy woda do celów
wodociÄ…gowych mo\
e być pobierana z rzeki nieznacznie zanieczyszczonej, a ścieki
kierowane są do innej rzeki, której wody są u\
ywane tylko do podrzędnych potrzeb, lub do
rzeki obfitej w wodÄ™.
4.2.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Na czym polega wstępne mechaniczne oczyszczanie ścieków?
2. Co to są skratki? Jakie są metody postępowania ze skratkami?
3. Jakie produkty uzyskujemy z komór fermentacyjnych? Do jakich celów mogą być one
wykorzystane?
4. Jakie są metody postępowania z tłuszczami odzyskiwanymi ze ścieków?
5. Jakie są etapy oczyszczania ścieków?
6. Jaka jest zasadnicza ró\
nica między procesem oczyszczania ścieków komunalnych
a procesem oczyszczania ścieków przemysłowych? Z czego ona wynika?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
25
7. Do czego mogą być wykorzystywane osady otrzymane z oczyszczania ścieków bytowo-
gospodarczych?
8. Jakie są metody postępowania ze ściekami pochodzącymi z przemysłu spo\
ywczego?
9. Co nazywamy równowa\
ną liczbą mieszkańców?
4.2.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Określ, które z wymienionych przez nauczyciela sposobów wykorzystania osadów
ściekowych są dozwolone, a które nie. Odpowiedzi zamieść w przygotowanej tabelce.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) przeanalizować Ustawę o odpadach z dnia 27 kwietnia 2001 roku wraz z póz
niejszymi
zmianami,
2) znalez
ć w niej artykuł dotyczący wykorzystania komunalnych osadów ściekowych,
3) ocenić, czy wymieniany przez nauczyciela sposób wykorzystania komunalnych osadów
ściekowych jest dozwolony, czy nie,
4) odpowiedzi zapisać w tabelce.
Tabela do ćwiczenia 1
Dozwolony sposób wykorzystania osadów ściekowych Zabroniony sposób wykorzystania osadów ściekowych
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
- Ustawa o odpadach z dnia 27 kwietnia 2001 roku wraz z póz
niejszymi zmianami,
- tabela do wypełnienia, długopis.
Ćwiczenie 2
Zaprojektuj proces technologiczny oczyszczania ścieków pochodzących z zakładów
przetwórstwa mięsnego.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zidentyfikować charakter zanieczyszczeń ścieków pochodzących z zakładu,
2) wybrać odpowiednią metodę oczyszczania,
3) zaprojektować proces technologiczny oczyszczania.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
- papier formatu A4,
- przybory do pisania,
- komputer z dostępem do Internetu.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
26
Ćwiczenie 3
Oblicz, jakiej wielkości miasto produkuje taką samą ilość zanieczyszczeń w ściekach, co
mleczarnia bez serowni, przerabiająca 400 ton mleka na dobę. Przyjmij gęstość mleka
1000 kg/m3.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) obliczyć objętość mleka produkowanego w ciągu doby,
2) odszukać równowa\
ną dla jednostki przerabianego mleka ilość mieszkańców,
3) dokonać obliczeń (najlepiej układając odpowiednią proporcję).
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
- papier formatu A4,
- przybory do pisania,
- kalkulator.
4.2.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz: TAK NIE
1) wymienić sposoby oczyszczania ścieków?
1
1

2) wyjaśnić procesy zachodzące podczas oczyszczania ścieków?
1
1

3) wymienić urządzenia wchodzące w skład oczyszczalni ścieków?
1
1

4) wyjaśnić wybrany schemat technologiczny oczyszczalni ścieków?
1
1

5) scharakteryzować sposoby wykorzystania produktów ubocznych z komór
1
1

fermentacyjnych?
6) scharakteryzować sposoby wykorzystania osadów ściekowych?
1
1

7) wymienić sposoby usuwania fenoli ze ścieków?
1
1

8) wymienić sposoby usuwania związków organicznych ze ścieków?
1
1

 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
27
4.3. Odpady niebezpieczne
4.3.1. Materiał nauczania
Odpady niebezpieczne stanowiÄ… ogromne zagro\
enie dla zdrowia ludzi oraz dla
środowiska. Dlatego gospodarka nimi wymaga prawidłowego prowadzenia oraz szczególnej
kontroli. Rodzaje odpadów niebezpiecznych wymienione są w załączniku do Rozporządzenia
Ministra Środowiska z dnia 27 września 2001 r. w sprawie katalogu odpadów.
Odpady niebezpieczne powstają zarówno w sektorze gospodarczym jak
i w gospodarstwach domowych. Spośród odpadów niebezpiecznych mo\
na wyró\
nić grupy
odpadów wymagające szczególnych zasad postępowania. Do odpadów tych nale\
Ä…:
- odpady zawierajÄ…ce PCB (polichlorowane bifenyle),
-
-
-
- odpady azbestowe,
-
-
-
- odpady medyczne i weterynaryjne,
-
-
-
- baterie i akumulatory,
-
-
-
- oleje smarowe.
-
-
-
Szczególne zasady gospodarowania odpadami precyzuje Ustawa o odpadach z dnia 27
kwietnia 2001 z póz
niejszymi zmianami. Zasady te dotyczÄ… wszystkich wy\
ej wymienionych
odpadów za wyjątkiem odpadów azbestowych. Szczególne zasady postępowania z odpadami
azbestowymi reguluje szereg przepisów m.in. Ustawa o zakazie stosowania wyrobów
zawierajÄ…cych azbest z dnia 19 czerwca 1997 roku, zwiÄ…zane z niÄ… rozporzÄ…dzenia
wykonawcze oraz  Program usuwania azbestu i wyrobów zawierających azbest stosowanych
na terytorium Polski . Nale\
y dodać, \
e zarówno odpady z PCB jak i odpady azbestowe
zawierającą substancje stwarzające szczególne zagro\
enie dla środowiska. Substancje te
powinny podlegać sukcesywnej eliminacji zgodnie z art. 162 Ustawy  Prawo ochrony
środowiska. Występowanie substancji zawierających PCB i azbest powinno zostać
udokumentowane, a informacje o rodzaju, ilości i miejscu występowania powinny być
przekazane do wojewody, wójta, burmistrza lub prezydenta miasta zgodnie
z rozporzÄ…dzeniami wykonawczymi.
Odpady zawierajÄ…ce PCB
Polichlorowane bifenyle (PCB) to grupa związków chemicznych zakwalifikowanych
jako szczególnie niebezpieczne. Stanowią o tym przede wszystkim dwie cechy:
kancerogenność i niemal brak mo\
liwości biodegradacji. Polichlorowane bifenyle jako trwałe
substancjÄ™ kumulujÄ… siÄ™ w organizmach \
ywych i przenoszone w łańcuchu troficznym mogą
powodować uszkodzenia wątroby, nerek, śledziony, być przyczyną chorób nowotworowych,
a nawet prowadzić do zmian genetycznych.
U\
ywanie PCB jest obecnie zabronione prawem, ale z uwagi na powszechne
zastosowanie w przeszłości jako składnika olejów elektroizolacyjnych ich obecność
w zu\
ytych i działających dotychczas urządzeniach jest ciągle problemem. Dotyczy to przede
wszystkim kondensatorów energetycznych, transformatorów, dławików, wyłączników
i innych tego typu produktów.
Zgodnie z Ustawą o wprowadzeniu ustawy Prawo ochrony środowiska, ustawy
o odpadach oraz o zmianie niektórych ustaw z dnia 27 lipca 2001 roku został nało\
ony
obowiązek usunięcia PCB ze wszystkich urządzeń go zawierających nie póz
niej ni\
do
31 grudnia 2010 roku.
Metodę postępowania określa Rozporządzenie Ministra Gospodarki z dnia 24 czerwca
2002 r. w sprawie wymagań w zakresie wykorzystywania i przemieszczania substancji
stwarzających szczególne zagro\
enie dla środowiska oraz wykorzystywania i oczyszczania
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
28
instalacji lub urządzeń, w których były lub są wykorzystywane substancje stwarzające
szczególne zagro\
enie dla środowiska. Polega ona na dekontaminacji (usunięciu
i dezaktywacji) substancji szkodliwej lub unieszkodliwieniu urządzeń zawierających
polichlorowane bifenyle. Dekontaminacja uznawana jest za skuteczną, jeśli w wyniku
pomiarów zawartości PCB po 90 dniach od napełnienia ich cieczą, niezawierającą PCB, nie
stwierdza się obecności tej substancji w ilościach powy\
ej 0,005% (wagowo).
Dodatkowym obowiązkiem jest odpowiednie oznakowanie urządzeń po dekontaminacji,
które powinno charakteryzować się trwałością i nieścieralnością. Wymagana informacja musi
zawierać następujące pozycje:
-  UrzÄ…dzenie (instalacja) po dekontaminacji ,
-
-
-
-  Ciecz zawierająca PCB została zastąpiona ,
-
-
-
- nazwa substytutu,
-
-
-
- data wymiany,
-
-
-
- stÄ™\
enie PCB w cieczy usuniętej X% wagi,
-
-
-
- stÄ™\
enie PCB w cieczy nowej X% wagi.
-
-
-
Wszystkie urzÄ…dzenia lub instalacje podlegajÄ… procedurze sprawdzania,
inwentaryzowania i odpowiedniego oznaczania. Ponadto, nale\
y przekazywać informacje do
właściwego wojewody (przedsiębiorcy) wójta, burmistrza bądz
prezydenta miasta (osoby
fizyczne). Sposób oznakowania określają Polskie Normy a podlegają jemu następujące
urzÄ…dzenia i instalacje:
- urządzenia, zespoły urządzeń, instalacje zawierające PCB w ilości większej ni\
5 dm3,
-
-
-
- zbiorniki, w których znajdują się usunięte ciecze zawierające PCB,
-
-
-
- zbiorniki, w których znajdują się elementy zanieczyszczone PCB,
-
-
-
- obszary magazynowania urządzeń i zbiorników.
-
-
-
Inwentaryzacja powinna zawierać regularnie aktualizowaną dokumentację, zawierającą:
- nazwÄ™ i adres u\
ytkownika urzÄ…dzenia lub instalacji,
-
-
-
- lokalizacjÄ™ i opis urzÄ…dzenia lub instalacji,
-
-
-
- ilość i charakterystykę PCB zawartego do przeprowadzenia lub przewidywanych do
-
-
-
przeprowadzenia w odniesieniu do urzÄ…dzenia lub instalacji,
- datÄ™ sporzÄ…dzenia dokumentu.
-
-
-
W rozporządzeniu Ministra Gospodarki z dnia 26 września 2002 r. w sprawie określenia
urządzeń, w których mogły być wykorzystywane substancje stwarzające szczególne
zagro\
enie dla środowiska wyszczególniono wszystkie typy kondensatorów
i transformatorów mogących zawierać polichlorowane bifenyle. Podane zostały podstawowe
informacje odnośnie kraju pochodzenia, producenta oraz roku produkcji urządzenia.
Ustawa o odpadach zezwala na odzysk odpadów zawierających PCB wyłącznie po
usunięciu tej substancji, która powinna być unieszkodliwiona poprzez spalenie w spalarniach
odpadów niebezpiecznych. W innych przypadkach istnieje zakaz odzysku. Oleje zawierające
PCB nie mogą być poddawane procesom rafinacji, lecz jako odpady niebezpieczne powinny
być kierowane do kontrolnego unieszkodliwienia. Wystarczy, \
e 1 tona oleju zostanie
zanieczyszczona 100 gramami PCB, by nie nadawał się on ju\
do odzysku. Gdy
zanieczyszczenie 1 tony oleju przez polichlorowane bifenyle przekracza 50% i zostanie on
przekazany do rafinerii, ska\
eniu mo\
e ulec 100000 ton produktów naftowych łącznie z całą
instalacją. Ustawa o odpadach dopuszcza następujące formy unieszkodliwienia odpadów
PCB:
- obróbka biologiczna (np. fermentacja),
-
-
-
- obróbka fizyko-chemiczna (np. parowanie, suszenie, strącanie),
-
-
-
- składowanie odpadów w pojemnikach w ziemi (np. w kopalni).
-
-
-
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
29
Odpady azbestowe
Azbest jest nazwą ogólną obejmującą włókniste minerały z grupy serpentynów
i amfiboli. Nazwa ta wywodzi się od greckiego słowa  asbestos oznaczającego
 niewygasajÄ…cy lub  niezniszczalny . Staro\
ytni Grecy stosowali go bowiem do wyrobu
knotów w lampach oliwnych. Surowcem powszechnie stosowanym stał się dopiero w XX
wieku.
Specyficzne właściwości azbestu - niepalność, wytrzymałość mechaniczna i termiczna
oraz elastyczność  sprawiły, \
e azbest znalazł szerokie zastosowanie w ró\
nego rodzaju
technologiach przemysÅ‚owych. Po nagrzaniu do 350°C odporność mechaniczna włókien
azbestu spada zaledwie o 20% (spowodowane to jest usunięciem części wody). Natomiast po
przyjęciu wody z wilgotnego otoczenia wraca do poprzedniego stanu. Dopiero temperatura
ponad 700°C powoduje caÅ‚kowite odparowanie wody i nieodwracalne zniszczenie materiaÅ‚u
(włókna tracą elastyczność i zaczynają się kruszyć).
Azbest znalazł bardzo szerokie zastosowanie w ró\
nego rodzaju technologiach
przemysłowych, budownictwie, energetyce, transporcie w postaci ponad 3000 wyrobów.
Największa ilość tego surowca (około 85% całkowitego zu\
ycia) wykorzystywana była
w produkcji materiałów budowlanych, przede wszystkim do wytwarzania dachowych
i elewacyjnych płyt azbestowo-cementowych.
Z szacunkowych ocen wynika, \
e w Polsce na dachach i fasadach budynków znajduje się
obecnie ok. 1,35 miliardów m2 płyt azbestowo-cementowych co daje blisko 15 mln ton.
Innym rodzajem wyrobów azbestowych stosowanych w budownictwie zarówno
mieszkalnym jak i przemysłowym są rury azbestowo-cementowe, których ilość szacuje się na
około 600 tys. ton.
W przemyśle energetycznym wyroby zawierające azbest stosowano w:
- kominach o du\
ej wysokości (dylatacje wypełnione sznurem azbestowym),
-
-
-
- chłodniach kominowych (płyty azbestowo-cementowe w zraszalnikach i w obudowie
-
-
-
wewnętrznej chłodni),
- chłodniach wentylatorowych w obudowie wewnętrznej chłodni oraz w rurach
-
-
-
odprowadzajÄ…cych parÄ™,
- zraszalnikach itp. (w formie izolacji cieplnej ze sznura azbestowego),
-
-
-
- w izolacjach tras ciepłowniczych (jako płaszcze azbestowo-cementowe lub azbestowo-
-
-
-
gipsowe).
Ilość płyt azbestowo-cementowych zabudowanych w chłodniach kominowych oraz
wentylatorowych szacuje się na ponad 300 tysięcy ton.
Azbest wykorzystywano tak\
e do termoizolacji i izolacji elektrycznych urządzeń
grzewczych w elektrowozach, tramwajach, wagonach kolejowych, w termoizolacji silników
pojazdów mechanicznych, w uszczelkach pod głowicę, elementach kolektorów wydechowych
oraz elementach ciernych  sprzęgłach i hamulcach. Powszechnie stosowano azbest równie\

w przemyśle lotniczym i stoczniowym, np. na statkach, szczególnie w miejscach nara\
onych
na ogień, wymagających zwiększonej odporności na wysoką temperaturę.
Z azbestu wykonane sÄ… przepony stosowane w elektrolitycznej produkcji chloru.
Ponadto, azbest występuje w hutach szkła (np. w wałach ciągnących).
Surowiec ten stosowany był na du\
ą skalę do połowy lat osiemdziesiątych, czyli do
momentu udowodnienia szkodliwego oddziaływania tego materiału na zdrowie ludzi.
Okazało się, \
e wdychanie azbestu mo\
e być przyczyną groz
nych chorób, w tym azbestozy
(pylicy azbestowej), zmian opłucnowych, międzybłonniaka opłucnej oraz raka płuc. Choroby
te mają długi okres inkubacji i mogą ujawnić się nawet po 30 latach od chwili wchłonięcia
włókien.
Pomimo szerokiego zastosowania materiały zawierające azbest nale\
Ä… do substancji
stwarzających szczególne zagro\
enie dla zdrowia ludzi i z tego powodu powinny podlegać
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
30
sukcesywnej eliminacji. Odpady azbestowe sÄ… odpadami niebezpiecznymi, a gospodarka nimi
wymaga prawidłowego prowadzenia oraz szczególnej kontroli. Szczególne zasady
postępowania z odpadami azbestowymi reguluje szereg przepisów m.in. Ustawa o zakazie
stosowania azbestu, Ustawa  Prawo ochrony środowiska, Ustawa o odpadach oraz związane
z nimi rozporzÄ…dzenia wykonawcze. Najwa\
niejszym jednak dokumentem określającym
organizacjÄ™ i przebieg wycofania azbestu z gospodarki jest  Program usuwania azbestu
i wyrobów zawierających azbest stosowanych na terytorium Polski przyjęty przez Radę
Ministrów 14 maja 2002 r. Celem programu jest:
- spowodowanie oczyszczenia terytorium Polski z azbestu oraz usunięcie stosowanych od
-
-
-
wielu lat wyrobów zawierających azbest,
- wyeliminowanie negatywnych skutków zdrowotnych u mieszkańców Polski
-
-
-
spowodowanych azbestem oraz ustalenie koniecznych do tego uwarunkowań,
- spowodowanie sukcesywnej likwidacji oddziaływania azbestu na środowisko
-
-
-
i doprowadzenie, w określonym horyzoncie czasowym, do spełnienia wymogów ochrony
środowiska,
- stworzenie odpowiednich warunków do wdro\
enia przepisów prawnych oraz norm
-
-
-
postępowania z wyrobami zawierającymi azbest stosowanymi w Unii Europejskiej.
Zadaniem programu jest określenie warunków sukcesywnego usuwania wyrobów
zawierających azbest. W programie zawarte zostały:
- ilości wyrobów oraz ich rozmieszczenie terytorialne w Polsce,
-
-
-
- obliczenia ilości i wielkości niezbędnych składowisk odpadów wraz z kosztami
-
-
-
inwestycji i ich eksploatacji,
- dochody i wydatki bud\
etu państwa z tytułu prac związanych z usuwaniem wyrobów
-
-
-
zawierajÄ…cych azbest,
- szacunki innych dochodów i wydatków,
-
-
-
- potrzeby kredytowe,
-
-
-
- propozycje nowych uregulowań i nowelizacji przepisów odnoszących się do
-
-
-
problematyki azbestu,
- propozycje zało\
eń organizacyjnych i monitoringu programu w układzie centralnym
-
-
-
i terytorialnym.
Zgodnie z tym programem przyjmuje siÄ™ oczyszczenie terytorium Polski z azbestu
i usunięcie stosowanych od wielu lat wyrobów azbestowych. Jako docelowy przyjęto 30 to
letni okres realizacji tego programu. Jedyną metodą unieszkodliwiania odpadów azbestowych
jest ich składowanie, dlatego przewiduje się wybudowanie 84 składowisk odpadów
azbestowych. Ponadto, program usuwania azbestu przewiduje:
- opracowywanie programów usuwania wyrobów zawierających azbest na poziomie
-
-
-
wojewódzkim, powiatowym i gminnym,
- rozpowszechnianie informacji dotyczÄ…cych zagro\
eń powodowanych przez azbest,
-
-
-
- monitoring powietrza w szczególnie zagro\
onych miejscach publicznych oraz
-
-
-
oczyszczenie takich miejsc,
- monitoring usuwania oraz prawidłowego postępowania z wyrobami zawierającymi
-
-
-
azbest.
Wdro\
enie do praktyki gospodarczej zało\
eń  Programu usuwania azbestu i wyrobów
azbestowych stosowanych na terytorium Polski rodzi szanse prawidłowego gospodarowania
odpadami azbestowymi zwłaszcza, dlatego, \
e program zakłada zaanga\
owanie w proces jego
realizacji samorządów lokalnych ze wskazaniem jednoznacznej odpowiedzialności za
poszczególne zadania w programie.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
31
Odpady medyczne
Odpady medyczne to substancje stałe, ciekłe i gazowe powstające przy leczeniu,
diagnozowaniu oraz profilaktyce, w działalności medycznej prowadzonej w obiektach
lecznictwa zamkniętego, otwartego oraz w obiektach badawczych i eksperymentalnych.
Odpady medyczne powstają w ró\
nych jednostkach opieki zdrowotnej, takich jak:
szpitale, sanatoria, ośrodki leczenia odwykowego, zakłady pielęgnacyjno-opiekuńcze, zakłady
leczniczo-wychowawcze, szpitale uzdrowiskowe, hospicja, przychodnie, ośrodki zdrowia,
poradnie, punkty lekarskie, praktyki lekarskie.
Dotychczasowy stan gospodarki odpadami medycznymi w kraju jest niezadowalajÄ…cy.
Często zdarza się, \
e odpady medyczne bez odpowiedniego zabezpieczenia trafiajÄ… na
wysypiska odpadów komunalnych lub spalane są w kotłowniach szpitalnych. Problematyka
prawidłowego usuwania i unieszkodliwiania odpadów medycznych stanowi aktualnie jeden
z istotnych problemów dostrzeganych przez słu\
by sanitarno-epidemiologiczne i ochrony
środowiska głównie z uwagi na rozproszenie miejsc powstawania tych odpadów.
Zgodnie z ustawÄ… z dnia 27 kwietnia o odpadach odpady medyczne to odpady powstajÄ…ce
w związku z udzieleniem świadczeń zdrowotnych oraz prowadzeniem badań i doświadczeń
naukowych w zakresie medycyny. Klasyfikacja odpadów medycznych znajduje się
w Rozporządzeniu Ministra Środowiska w sprawie katalogu odpadów z dnia 27 września
2001 r.
Odpady medyczne zostały sklasyfikowane przez Głównego Inspektora Sanitarnego.
Zgodnie z tÄ… klasyfikacjÄ… dzielimy je na cztery grupy:
1. Odpady bytowo-gospodarcze do których nale\
Ä…:
 odpady bytowo-gospodarcze z pomieszczeń biurowych, administracyjnych,
zaplecza warsztatowego i słu\
b technicznych,
 odpady bytowe z oddziałów niezabiegowych,
 odpady z kuchni i resztki posiłków z oddziałów niezakaz
nych.
Odpady te mogą być składowane na składowiskach komunalnych.
2. Odpady specyficzne przeznaczone do unieszkodliwiania to odpady, które ze względu na
bezpośredni kontakt z chorymi stanowią zagro\
enie infekcyjne dla ludzi i środowiska.
Z tego te\
względu wymagane jest izolowanie tych odpadów od otoczenia ju\
w miejscu
ich powstawania. Do odpadów tych zaliczamy:
 odpady specyficzne zaka\
one drobnoustrojami (zu\
yte materiały opatrunkowe,
strzykawki, igły, materiały laboratoryjne i medyczne, odpady z sal operacyjnych,
oddziałów chirurgicznych, oddziałów zakaz
nych, amputowane części ciała, zwłoki
zwierząt doświadczalnych, odpady posekcyjne itp.),
 leki cytostatyczne i sprzęt u\
ywany przy ich podawaniu,
 opakowania po lekach oraz leki przeterminowane.
3. Odpady specjalne to:
 odpady radioaktywne,
 zu\
yte diagnostyki izotopowe,
 substancje toksyczne,
 zu\
yte oleje,
 substancje chemiczne nienadające się do spalania ze względów bhp,
 zu\
yte rozpuszczalniki i odczynniki chemiczne,
 odpady srebronośne,
 zu\
yte baterie,
 uszkodzone termometry rtęciowe i zu\
yte świetlówki.
4. Odpady wtórne  pozostałości po przeróbce termicznej odpadów specyficznych:
 popiół,
 zeszklony \
u\
el,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
32
 wy\
arzone elementy metalowe,
 pyły i szlamy pochodzące z urządzeń odpylających.
Spośród tych czterech grup tylko pierwsza nie stwarza zagro\
enia dla środowiska,
natomiast pozostałe trzy grupy są sklasyfikowane jako odpady niebezpieczne. Odpady te
wymagajÄ… odizolowania od otoczenia ju\
w miejscu ich powstawania, specjalnych metod
gromadzenia, transportu, usuwania i unieszkodliwiania. Metody unieszkodliwiania odpadów
medycznych i weterynaryjnych muszą spełniać trzy podstawowe warunki:
- likwidacjÄ™ zagro\
enia infekcyjnego wszystkich typów wchodzących w skład
-
-
-
specyficznych odpadów szpitalnych,
- neutralizację niebezpiecznych związków chemicznych pochodzących z niezu\
ytych lub
-
-
-
przeterminowanych lekarstw i odczynników chemicznych,
- spopielenie (lub grzebanie) odpadów zawierających tkankę, a powstały z tego procesu
-
-
-
odpad nie powinien być identyfikowalny w formie.
RozporzÄ…dzenie Ministra Zdrowia z dnia 23 grudnia 2002 r. w sprawie dopuszczalnych
sposobów i warunków unieszkodliwiania odpadów medycznych i weterynaryjnych określa, \
e
odpady medyczne i weterynaryjne mogą być unieszkodliwiane w jeden z następujących
sposobów:
1) termiczne przekształcanie odpadów w instalacjach lub urządzeniach zlokalizowanych na
lÄ…dzie,
2) przez autoklawowanie,
3) dezynfekcjÄ… termicznÄ…,
4) działaniem mikrofalami,
5) obróbka fizyczno-chemiczna inna ni\
wymieniona w pkt. 2 4
Utylizacja zwierząt padłych i odpadów pochodzenia zwierzęcego jest jednym
z przykładów recyklingu. Podstawowe zadanie utylizacji  to szybkie i bezpieczne
unieszkodliwienie zwierząt padłych i odpadów pochodzenia zwierzęcego w aspekcie ochrony
zdrowia ludzi, zwierząt i środowiska. Spełnia ona rolę:
1. Sanitarno-higieniczną  niezbędny element zwalczania i profilaktyki chorób zaraz
liwych
zwierząt oraz epidemiologiczne i epizootyczne działanie prewencyjne. Istotą procesów
utylizacyjnych jest eliminacja w trakcie sterylizacji wszystkich patogenów, w tym
równie\
prionów.
2. Proekologiczną  ochrona środowiska przyrodniczego przed zaka\
eniem drobnoustrojami
chorobotwórczymi i ska\
eniami.
3. Ekonomiczną  produkcja wysokowartościowego, przetworzonego białka zwierzęcego
i tłuszczu wykorzystywanych w \
ywieniu zwierzÄ…t.
W krajach Unii Europejskiej zbiera się rocznie ok. 14 15 mln ton odpadów pochodzenia
zwierzęcego (zwierzęta padłe i odpady zwierzęce pochodzące z przemysłu mięsnego), które
są bezpiecznie przetwarzane w zakładach utylizacyjnych. Produktem przetwarzania jest
mączka zwierzęca i tłuszcz.
Zale\
nie od tego, jakie odpady zakład przetwarza (wysokiego lub niskiego ryzyka)
mo\
na go określać jako zakład utylizacyjny lub zakład niskiego ryzyka (przetwórczy,
specjalny). Wraz z wprowadzeniem w \
ycie w paz
dzierniku 2000 r. wymagań w zakresie
segregacji i postępowania z materiałami szczególnego ryzyka (Specified Risk Material 
SRM) nale\
y uwzględnić równie\
zakłady tzw. szczególnego ryzyka. Zadaniem tych
zakładów jest przetwarzanie wyłącznie SRM i przekazywanie powstałych produktów do
spalenia. Największymi producentami w Europie są Niemcy i Francja. W Niemczech, we
Francji, Czechach, a tak\
e w Polsce działa równie\
potentat w utylizacji na rynku
europejskim  koncern Rethmann. Na rynku francuskim i polskim występuje pod nazwą
SARIA. Ocenia siÄ™, \
e produkcja firmy Rethmann (Saria) to ok. 20% produkcji europejskiej
bran\
y utylizacyjnej.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
33
Odpady lamp wyładowczych
Na początku lat 60 ubiegłego stulecia, jako z
ródeł światła, zaczęto na świecie coraz
częściej u\
ywać lamp wyładowczych, takich jak: świetlówki, lampy rtęciowe, lampy sodowe
i metalohalogenkowe, promienniki ultrafioletu, w których energia elektryczna zamieniana jest
na świetlną na skutek wyładowania elektrycznego w parach rtęci. Dzięki małym stratom
energetycznym i dobrym parametrom stosuje siÄ™ je masowo do dzisiaj. W Polsce zu\
ywa siÄ™
około 20 mln lamp rtęciowych rocznie. Niestety, zu\
yte z
ródła światła były, i często są do tej
pory, w niekontrolowany sposób wyrzucane na składowiska odpadów, które nie zawsze są
wykonane w sposób zabezpieczający przed wnikaniem rtęci do środowiska. Nagminne jest
te\
rozbijanie zu\
ytych lamp w śmietnikach w pobli\
u miejsc zamieszkania. Szacuje siÄ™, \
e
w wyniku takiego postępowania ze wszystkimi typami lamp zawierającymi rtęć, do
środowiska trafia około 1,5 ton rtęci rocznie, a od 1945 r. na wysypiska komunalne oraz tzw.
 dzikie składowiska trafiło ponad 400 mln ton świetlówek zawierających około 30 ton rtęci.
Do bilansu tego nale\
y doliczyć 30% strat powstałych przy produkcji tych lamp. Odpad,
który powstaje przy produkcji lamp wyładowczych, jest to stłuczka szklana zawierająca około
300 mg rtęci w 1 kg stłuczki.
Ustawa z dnia 11 maja 2001 r. o obowiązkach przedsiębiorców w zakresie
gospodarowania niektórymi odpadami oraz o opłacie produktowej i depozytowej, zwana
potocznie ustawą  produktową , nakazuje konieczność podejmowania działań mających na
celu zapobieganie oraz redukcję ilości odpadów w gospodarstwach domowych i podmiotach
gospodarczych. Ustawa ta określa obowiązki importerów oraz wytwórców produktów
(przedsiębiorców) wprowadzających na rynek krajowy produkty w opakowaniach oraz
niektóre produkty i urządzenia m. in. lampy wyładowcze.
Od stycznia 2002 roku wszyscy przedsiębiorcy, w tym importerzy, wprowadzający na
rynek lampy wyładowcze, z wyłączeniem świetlówek kompaktowych są zobowiązani do
osiągnięcia odpowiednich poziomów ich odzysku i recyklingu. W przypadku nie osiągnięcia
zakładanego poziomu odzysku lub recyklingu producent zobowiązany jest do ponoszenia
opłaty produktowej. Opłatę produktową oblicza się jako iloczyn stawki opłaty i ró\
nicy
pomiędzy wymaganym a osiągniętym poziomem odzysku i recyklingu przeliczonej na
wielkość wyra\
oną w masie albo ilości produktów lub opakowań z wyłączeniem
akumulatorów ołowiowych.
Maksymalne stawki opłat produktowych, w tym dla lamp wyładowczych, ogłaszane są
w Monitorze Polskim we wrześniu ka\
dego roku i obowiązują w roku następnym.
Szczegółowe stawki opłat produktowych określane są natomiast w drodze rozporządzenia,
z uwzględnieniem negatywnego oddziaływania na środowisko odpadów opakowaniowych
i pou\
ytkowych, kosztami ich zagospodarowania lub wzrostem średniorocznego wskaz
nika
cen towarów i usług konsumpcyjnych ogółem, przyjętego w ustawie bud\
etowej za rok
poprzedni.
Zgodnie z ustawą o odpadach, odpady lamp wyładowczych nale\
ą do odpadów
niebezpiecznych. Pomimo, i\
w ustawie nie ujęto w sposób szczególny zasad gospodarowania
zu\
ytymi z
ródłami światła zawierającymi rtęć, odpady te powinny być unieszkodliwiane
oddzielnie od innych rodzajów odpadów.
Posiadacze odpadów w postaci zu\
ytych z
ródeł światła zawierających rtęć, powstałych
w wyniku prowadzonej przez nich działalności gospodarczej, powinni prowadzić ich
selektywną zbiórkę umo\
liwiającą póz
niejszy odzysk lub unieszkodliwianie. Ci, których
ustawa nazywa posiadaczami odpadów mogą się ich pozbywać wyłącznie na rzecz
podmiotów, które uzyskały zezwolenie na prowadzenie działań w zakresie gospodarki
odpadami, w tym na prowadzenie działalności związanej ze zbieraniem, transportem
i odzyskiem odpadów niebezpiecznych. Zlecając usługę unieszkodliwienia lamp
wyładowczych trzeba sprawdzić, czy firma ma takie zezwolenie, bo niewykluczone, \
e
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
34
przekazane jej odpady niebezpieczne, np. z rtęcią, trafią po prostu na wysypisko i to za
pieniÄ…dze zleceniodawcy. Ka\
dy odbiór odpadów lamp wyładowczych z zakładu, powinien
być potwierdzony dokumentem obrotu odpadami niebezpiecznymi zwanym kartą przekazania
odpadu.
Posiadacze odpadów w postaci zu\
ytych z
ródeł światła zawierających rtęć, którzy nie są
osobami fizycznymi lub jednostkami organizacyjnymi, niebędącymi przedsiębiorcami,
powinni zwracać te odpady do punktów ich zbiórki.
Zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Gospodarki w sprawie rodzajów odpadów, których
zbieranie lub transport nie wymagają zezwolenia na prowadzenie działalności, oraz
podstawowych wymagań dla zbierania i transportu tych odpadów, jeśli zbieranie odpadów
odbywa się w placówkach handlowych prowadzących sprzeda\
wyrobów przemysłowych
objętych ustawą  produktową to wówczas zbieranie i transport nie wymaga zezwolenia.
Jedynie magazynowanie i transport odpadów sklasyfikowanych jako niebezpieczne wymagają
pojemników odpornych, szczelnych, uniemo\
liwiajÄ…cych przypadkowe przedostanie siÄ™
odpadów do środowiska. Transport takich odpadów z miejsc ich powstawania do miejsc
odzysku lub unieszkodliwiania, zgodnie z Art. 11 pkt 4 Ustawy o odpadach, powinien
odbywać się zgodnie z przepisami o transporcie materiałów niebezpiecznych.
Odzysk i unieszkodliwianie lamp wyładowczych
Do opracowania metod unieszkodliwiania odpadów z rtęcią i jej związkami wykorzystuje
się właściwości fizyczne i chemiczne tego pierwiastka. Technologie unieszkodliwiania
omawianych odpadów mo\
na podzielić na dwie zasadnicze grupy:  suchą i  mokrą .
W technologii  suchej , na \
adnym z jej etapów nie zachodzi konieczność korzystania
z wody, nie powstają ścieki technologiczne i nie występuje zagro\
enie dla wód
powierzchniowych czy podziemnych. Większość tego typu technologii oparta jest na
oddestylowaniu rtęci w pró\
ni, w podwy\
szonej temperaturze, a następnie odzysk rtęci
z gazów odlotowych. Przykładem tej technologii jest proces utylizacji lamp rtęciowych
szwedzkiej firmy MRT systemu AB. Linia ta mo\
e słu\
yć tak\
e do pozyskania rtęci z innych
odpadów oraz z innych wyrobów zawierających rtęć np.: z termometrów, baterii, amalgamatu
dentystycznego. Proces technologiczny odbywa się w dwóch urządzeniach: kruszarko-
przesiewarce i dwóch typach destylatorów. Zu\
yte lampy w zakładzie utylizacji rozdrabniane
są za pomocą kruszarko-przesiewarki, która rozdziela pokruszony materiał na trzy frakcje:
stłuczkę szklaną, części metalowe i pył fluorescencyjny (luminofor), w którym zawarte jest
95 97% rtęci. Stłuczka szklana i części metalowe zawierają minimalne ilości rtęci mogą być
ponownie wykorzystane lub bezpiecznie składowane. Natomiast luminofor poddawany jest
procesowi destylacji w temperaturze do 600oC. Następnie powietrze z parami rtęci zasysane
z komory pompą pró\
niowÄ… przechodzi kolejno przez komorÄ™ dopalania (temperatura 850oC)
i dwie połączone szeregowo komory chłodnicze, w których następuje skroplenie
i wydzielenie rtęci metalicznej. W ostatniej fazie powietrze przechodzi przez filtr węglowy
w celu doczyszczenia powietrza i usunięcia pozostałych zanieczyszczeń.
Technologie  mokre polegają na przeprowadzeniu rtęci w postać nierozpuszczalną za
pomocą reakcji chemicznej prowadzącej do związania rtęci znajdującej się w odpadach
w siarczek rtęci (HgS) przez dodanie związków chemicznych, np.: podchlorynu sodu,
tiosiarczanu potasu lub nadmanganianu potasu.
W kraju problem zu\
ytych lamp wyładowczych rozwiązywany jest poprzez
organizowaną zbiórkę i unieszkodliwianie przez szereg firm. Firmy zajmujące się utylizacją
mają zawarte umowy z wieloma przedsiębiorstwami, urzędami, słu\
bÄ… zdrowia, kolejÄ…,
wojskiem, supermarketami, od których własnym transportem w specjalnych pojemnikach
odbierają niebezpieczne odpady. Po odzyskaniu z nich surowców zostają one sprzedane
przedsiębiorstwom, z którymi podpisano wcześniej stosowne umowy. Niebezpieczne odpady
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
35
zawierające rtęć muszą być przewo\
one w specjalnych atestowanych pojemnikach, które
mogą słu\
yć tak\
e do składowania na wydzielonych składowiskach. Firmy zajmujące się
utylizacją odpadów starają się we własnym zakresie transportować je od zleceniodawcy,
głównie dla zagwarantowania bezpieczeństwa. Np. świetlówki nie powinny być przewo\
one
w pozycji le\
ącej, która ułatwia ich stłuczenie i wydostanie się z nich rtęci do środowiska.
Odpowiednie pojemniki umo\
liwiają więc ich transport w pozycji pionowej.
Oleje przepracowane
Gospodarka olejami przepracowanymi została opisana w poradniku dla ucznia dla
jednostki modułowej 315[01].O1.02:  Przestrzeganie wymagań ochrony środowiska .
4.3.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Jakie odpady zaliczamy do odpadów niebezpiecznych?
2. W jakich przypadkach dopuszcza się odzysk odpadów zawierających PCB?
3. Jakie są dopuszczalne formy unieszkodliwiania odpadów PCB?
4. W jakich dziedzinach gospodarki azbest znalazł zastosowanie?
5. Dlaczego zaprzestano w latach 80-tych ubiegłego wieku stosowania azbestu?
6. Jakie są główne zało\
enia programu usuwania azbestu z terytorium Polski?
7. Jakie odpady zaliczamy do odpadów medycznych?
8. Dlaczego odpady medyczne zaliczamy do odpadów niebezpiecznych?
9. Jakie są sposoby unieszkodliwiania odpadów medycznych i weterynaryjnych?
10. W jaki sposób utylizuje się odpady pochodzenia zwierzęcego?
11. Dlaczego lampy wyładowcze zaliczane są do odpadów niebezpiecznych?
12. Co to jest  ustawa produktowa ?
13. Jakie są obowiązki przedsiębiorców wprowadzających na rynek lampy wyładowcze
w zakresie odzysku i recyklingu?
14. Jakie są metody unieszkodliwiania odpadów zawierających rtęć?
4.3.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Opracuj instrukcjÄ™ gospodarki odpadami niebezpiecznymi dla hipermarketu
o powierzchni 2 200 m2.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) przeanalizować:
- UstawÄ™ o opakowaniach i odpadach opakowaniowych z dnia 11 maja 2001 roku
z póz
niejszymi zmianami,
- Ustawę o obowiązkach przedsiębiorców w zakresie gospodarowania niektórymi
odpadami oraz o opłacie produktowej i opłacie depozytowej z dnia 11 maja 2001
roku z póz
niejszymi zmianami,
- RozporzÄ…dzenie Ministra Åšrodowiska z dnia 24 maja 2005 r. w sprawie rocznych
poziomów odzysku i recyklingu odpadów opakowaniowych i pou\
ytkowych,
2) przeanalizować jakiego rodzaju odpady niebezpieczne pochodzą z towarów zawartych
w ofercie handlowej hipermarketu,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
36
3) zaproponować działania przedsiębiorstwa handlowego mające na celu zgodne
z przepisami prawnymi postępowanie z odpadami niebezpiecznymi (w tym kampanię
reklamową uświadamiającą klientom konieczność ochrony środowiska przed
niebezpiecznymi substancjami).
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
- Ustawa o opakowaniach i odpadach opakowaniowych z dnia 11 maja 2001 roku
z póz
niejszymi zmianami,
- Ustawa o obowiązkach przedsiębiorców w zakresie gospodarowania niektórymi
odpadami oraz o opłacie produktowej i opłacie depozytowej z dnia 11 maja 2001 roku
z póz
niejszymi zmianami,
- RozporzÄ…dzenie Ministra Åšrodowiska z dnia 24 maja 2005 r. w sprawie rocznych
poziomów odzysku i recyklingu odpadów opakowaniowych i pou\
ytkowych.
Ćwiczenie 2
Jesteś producentem oświetlenia, który wyprodukował w 2006 roku 40000 lamp
metalohalogenkowych, z czego wprowadził na rynek krajowy 30000, a wyeksportował 10000
lamp. W tym samym roku przekazał do odzysku 7500 lamp, a do recyklingu  9000.
SporzÄ…dz
sprawozdanie o wysokości nale\
nej opłaty produktowej.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) przeanalizować:
 RozporzÄ…dzenie Ministra Åšrodowiska z dnia 26 listopada 2006 r. w sprawie wzoru
rocznego sprawozdania o wysokości nale\
nej opłaty produktowej,
 Ustawę o zmianie ustawy o obowiązkach przedsiębiorców w zakresie
gospodarowania niektórymi odpadami oraz o opłacie produktowej i opłacie
depozytowej z dnia 21 stycznia 2005 r,
 RozporzÄ…dzenie Ministra Åšrodowiska z dnia 24 maja 2005 r. w sprawie rocznych
poziomów odzysku i recyklingu odpadów opakowaniowych i pou\
ytkowych,
 RozporzÄ…dzenie Ministra Åšrodowiska z dnia 9 sierpnia 2005 r. w sprawie stawek
opłat produktowych.
2) wypełnić tabelę, dokonując obliczeń.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
- RozporzÄ…dzenie Ministra Åšrodowiska z dnia 26 listopada 2006 r. w sprawie wzoru
rocznego sprawozdania o wysokości nale\
nej opłaty produktowej,
- Ustawa o zmianie ustawy o obowiązkach przedsiębiorców w zakresie gospodarowania
niektórymi odpadami oraz o opłacie produktowej i opłacie depozytowej z dnia 21
stycznia 2005 r,
- RozporzÄ…dzenie Ministra Åšrodowiska z dnia 24 maja 2005 r. w sprawie rocznych
poziomów odzysku i recyklingu odpadów opakowaniowych i pou\
ytkowych,
- Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 sierpnia 2005 r. w sprawie stawek opłat
produktowych,
- tabela do wypełnienia,
- kalkulator.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
37
Tabela do ćwiczenia 2 [14]
4.3.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz: TAK NIE
1) wymienić rodzaje odpadów niebezpiecznych?
1
1

2) scharakteryzować sposoby unieszkodliwiania odpadów zawierających
1
1

PCB?
3) wyjaśnić powody, dla których zaprzestano stosowania azbestu?
1
1

4) scharakteryzować główne zało\
enia programu usuwania azbestu?
1
1

5) scharakteryzować sposoby unieszkodliwiania odpadów medycznych?
1
1

6) opracować instrukcję gospodarki odpadami niebezpiecznymi?
1
1

7) sporządzić sprawozdanie i obliczyć nale\
ną opłatę produktową?
1
1

8) scharakteryzować sposoby postępowania ze zu\
ytymi lampami
1
1

wyładowawczymi?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
38
4.4. Warunki korzystania ze środowiska przyrodniczego
4.4.1. Materiał nauczania
W 2001 roku zostało uchwalonych szereg ustaw dotyczących ochrony środowiska:
- Ustawa Prawo ochrony środowiska (Dz.U.2001.62.627  ustawa z dnia 27 kwietnia
-
-
-
2001 r.),
- Ustawa o odpadach (Dz.U.2001.62.628  Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r.),
-
-
-
- Ustawa o wprowadzeniu ustawy - Prawo ochrony środowiska, ustawy o odpadach oraz
-
-
-
o zmianie niektórych ustaw (Dz.U.2001.100.1085  Ustawa z dnia 27 lipca 2001 r.),
- Ustawa Prawo wodne (Dz.U.2001.115.1229  Ustawa z dnia 18 lipca 2001 r.),
-
-
-
- Ustawa o opakowaniach i odpadach opakowaniowych (Dz.U.2001.63.638  Ustawa
-
-
-
z dnia 11 maja 2001 r.),
- Ustawa o obowiązkach przedsiębiorców w zakresie gospodarowania niektórymi
-
-
-
odpadami oraz o opłacie produktowej i opłacie depozytowej (Dz.U.2001.63.639  ustawa
z dnia 11 maja 2001 r.).
Zastąpiły one obowiązujące wcześniej ustawy, w tym Ustawę o ochronie i kształtowaniu
środowiska z 31 stycznia 1980 roku. Zasady, na których opierają się nowe przepisy nie
zostały zmienione, to jednak ich znaczenie formalne jest inne ni\
pod rzÄ…dami  starej
ustawy. Nowe rozwiązania prawne zostały przygotowywane pod kątem zapewnienia
zgodności polskiego prawa ekologicznego z prawem Unii Europejskiej. Pozostawiono jednak
specyficzne polskie wymagania prawne, które w wielu przypadkach są znacznie ostrzejsze ni\

standardy unijne.
Znaczenie spraw ochrony środowiska we współczesnym świecie jest ogromne. Po
pierwsze  większość zasobów to zasoby wyczerpywane nieodnawialne. Ju\
obecnie
obserwuje się okresowo występujące niepokoje w gospodarce światowej związane
z trudnościami w uzyskaniu określonych surowców. Sformułowana ponad 20 lat temu zasada
zrównowa\
onego rozwoju ma zapobiec marnotrawstwu i przyczynić się do zwiększenia
bezpieczeństwa surowcowego przyszłych pokoleń. Po drugie  ludzie chcą \
yć w poczuciu
bezpieczeństwa. Dymiące kominy przestały być synonimem postępu. Bezpieczeństwo
ekologiczne jest tym czynnikiem, który warunkuje przyzwolenie na prowadzenie działań
w środowisku. Po trzecie  bycie przyjaznym dla środowiska (a zatem i dla ludzi) jest dobrze
postrzegane na rynkach międzynarodowych. Ten, kto nie chroni środowiska mo\
e oczywiście
obni\
yć cenę swojego wyrobu (gdy\
w cenę tę nie wejdą koszty działań proekologicznych),
ale mo\
e nie znalez
ć nabywcy. Po czwarte  ochrona środowiska rozumiana jako
zapobieganie powstawaniu zagro\
eń, jest ściśle związana z oszczędnością surowców
i materiałów oraz energii. A zatem chroniąc środowisko obni\
amy koszty produkcji.
Aby sprawy ochrony środowiska w przedsiębiorstwie funkcjonowały racjonalnie
i efektywnie konieczna jest znajomość i przestrzeganie przynajmniej kilkunastu ustaw
i znaczącej ilości rozporządzeń.
Oprócz wymienionych, a tak\
e i innych ustaw, sprawne funkcjonowanie systemu
ochrony środowiska reguluje prawie 200 rozporządzeń. Nale\
y pamiętać tak\
e o konieczności
uwzględniania w zało\
eniach do systemu ochrony środowiska w przedsiębiorstwie wymagań
określonych w programach ochrony środowiska oraz planach gospodarki odpadami, które
powinny posiadać wszystkie jednostki administracyjne w kraju. Szczególne znaczenie mają tu
gminne programy ochrony środowiska i gminne plany gospodarki odpadami. Programy
i plany mają szczególne znaczenie dla przedsiębiorców, poniewa\
organ administracji będzie
odmawiał wydania wymaganego prawem pozwolenia lub zezwolenia, je\
eli warunki
korzystania ze środowiska przez przedsiębiorcę będą sprzeczne z odpowiednim programem
lub planem.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
39
Powszechne korzystanie ze środowiska przysługuje z mocy ustawy ka\
demu i obejmuje
korzystanie ze środowiska, bez u\
ycia instalacji, w celu zaspokojenia potrzeb osobistych oraz
gospodarstwa domowego, w tym wypoczynku oraz uprawiania sportu.
Korzystanie ze środowiska wykraczające poza ramy korzystania powszechnego mo\
e
być, w drodze ustawy, obwarowane obowiązkiem uzyskania pozwolenia, ustalającego
w szczególności zakres i warunki tego korzystania, wydanego przez właściwy organ ochrony
środowiska. Pozwolenie jest konieczne dla eksploatacji instalacji powodującej:
1) wprowadzanie gazów lub pyłów do powietrza,
2) wprowadzanie ścieków do wód lub do ziemi,
3) wytwarzanie odpadów,
4) emitowanie hałasu,
5) emitowanie pól elektromagnetycznych.
Ustawa Prawo ochrony środowiska wprowadziła następujące rodzaje pozwoleń
ekologicznych:
1) zintegrowane,
2) na wprowadzanie gazów lub pyłów do powietrza,
3) wodnoprawne na wprowadzanie ścieków do wód lub do ziemi,
4) na wytwarzanie odpadów,
5) na emitowanie hałasu do środowiska,
6) na emitowanie pól elektromagnetycznych.
Je\
eli konieczne jest uzyskanie pozwolenia zintegrowanego, wówczas nie są
obowiązkowe inne rodzaje pozwoleń. Pozwolenia są wydawane przez organ ochrony
środowiska (starostę lub wojewodę) na wniosek zainteresowanego, który powinien zawierać
wiele ogólnych i szczegółowych informacji oraz danych.
Na przykład  Wniosek o wydanie pozwolenia na wprowadzanie gazów lub pyłów do
powietrza powinien zawierać:
1) oznaczenie prowadzÄ…cego instalacjÄ™, jego adres zamieszkania lub siedziby,
2) adres zakładu, na którego terenie prowadzona jest eksploatacja instalacji,
3) informacjÄ™ o tytule prawnym do instalacji,
4) informacje o: rodzaju instalacji, stosowanych urzÄ…dzeniach i technologiach oraz
charakterystykÄ™ technicznÄ… z
ródeł powstawania i miejsc emisji,
5) ocenÄ™ stanu technicznego instalacji,
6) informację o rodzaju prowadzonej działalności,
7) opis mo\
liwych wariantów funkcjonowania instalacji,
8) bilans masowy i rodzaje wykorzystywanych materiałów, surowców i paliw, wraz ze
schematem technologicznym,
9) informacjÄ™ o energii wykorzystywanej lub wytwarzanej przez instalacjÄ™,
10) wielkość i z
ródła powstawania albo miejsca emisji  aktualnych i proponowanych 
w trakcie normalnej eksploatacji instalacji oraz w warunkach odbiegajÄ…cych od
normalnych, w szczególności takich jak: rozruch, awaria, wyłączenia,
11) informacjÄ™ o planowanych okresach funkcjonowania instalacji w warunkach
odbiegajÄ…cych od normalnych,
12) informację o istniejącym lub przewidywanym oddziaływaniu emisji na środowisko,
13) wyniki pomiarów wielkości emisji z istniejącej instalacji,
14) zmiany wielkości emisji, jakie nastąpiły po wydaniu ostatniego pozwolenia dla istniejącej
instalacji,
15) planowane działania, w tym przewidywane środki techniczne mające na celu
zapobieganie lub ograniczanie emisji,
16) proponowane procedury monitorowania procesów technologicznych, w szczególności
pomiaru lub ewidencjonowania wielkości emisji,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
40
17) przewidywany sposób zakończenia eksploatacji instalacji niestwarzający zagro\
enia dla
środowiska,
18) czas, na jaki wydane ma być pozwolenie.
Je\
eli wniosek, dotyczy instalacji nowo uruchamianych lub w sposób istotny
zmienianych, powinien on zawierać informacje o spełnianiu wymogów, przy których
określaniu uwzględnia się w szczególności:
1) stosowanie substancji o małym potencjale zagro\
eń,
2) efektywne wytwarzanie oraz wykorzystanie energii,
3) zapewnienie racjonalnego zu\
ycia wody i innych surowców oraz materiałów i paliw,
4) stosowanie technologii bezodpadowych i małoodpadowych oraz mo\
liwość odzysku
powstających odpadów,
5) rodzaj, zasięg oraz wielkość emisji,
6) wykorzystywanie porównywalnych procesów i metod, które zostały skutecznie
zastosowane w skali przemysłowej,
7) wykorzystanie analizy cyklu \
ycia produktów,
8) postęp naukowo-techniczny.
Do wniosku o wydanie pozwolenia nale\
y dołączyć:
1) dokument potwierdzajÄ…cy, \
e wnioskodawca jest uprawniony do występowania
w obrocie prawnym, je\
eli prowadzÄ…cy instalacjÄ™ nie jest osobÄ… fizycznÄ…,
2) wypis i wyrys z miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego, je\
eli został
sporzÄ…dzony, oraz decyzjÄ™ o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu, je\
eli jej
uzyskanie było wymagane,
3) streszczenie wniosku sporządzone w języku niespecjalistycznym,
4) dowód wniesionej opłaty skarbowej. (Zwolnione od opłaty skarbowej są m.in. jednostki
bud\
etowe, jednostki samorzÄ…du terytorialnego oraz organizacje po\
ytku publicznego).
Obowiązki podmiotów korzystających ze środowiska
Od 1998 r. podmiot korzystający ze środowiska ustala we własnym zakresie wysokość
nale\
nej opłaty i wnosi ją na rachunek właściwego urzędu marszałkowskiego. Zgodnie z art.
3 pkt 20) Prawa ochrony środowiska, podmiotem korzystającym ze środowiska jest:
- przedsiębiorca w rozumieniu ustawy Prawo działalności gospodarczej,
-
-
-
- osoba prowadząca działalność wytwórczą w rolnictwie w zakresie upraw rolnych, chowu
-
-
-
lub hodowli zwierząt, ogrodnictwa, warzywnictwa, leśnictwa i rybactwa śródlądowego,
- osoby wykonujące zawód medyczny w ramach indywidualnej praktyki lub indywidualnej
-
-
-
specjalistycznej praktyki,
- jednostka organizacyjna niebędąca przedsiębiorcą,
-
-
-
- osoba fizyczna korzystająca ze środowiska w zakresie, w jakim korzystanie ze
-
-
-
środowiska wymaga pozwolenia.
Od 2002 r. opłaty wnoszone są za:
- wprowadzanie gazów lub pyłów do powietrza,
-
-
-
- pobór wód,
-
-
-
- wprowadzanie ścieków do wód lub do ziemi (w tym równie\
wód opadowych lub
-
-
-
roztopowych, ujętych w systemy kanalizacyjne),
- składowanie odpadów, w tym równie\
magazynowanie (gromadzenie) odpadów, je\
eli
-
-
-
podmiot nie posiada zezwoleń na wytwarzanie odpadów.
W ka\
dym roku ustalane są wysokości kwot wolnych od opłaty.
Aktualne przepisy prawa w zakresie ochrony środowiska naturalnego, zawarte w Prawie
ochrony środowiska i Ustawie o odpadach oraz aktach prawnych związanych z tymi
ustawami i przepisach szczególnych  zmuszają przy pomocy czynników ekonomicznych
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
41
ka\
dy podmiot zobowiązany do wnoszenia opłat z tytułu korzystania ze środowiska do
regulacji stanu prawnego. SÅ‚u\
ą temu między innymi:
- zwy\
ki opłat za  powietrze ,  wodę i  ścieki z tytułu braku odpowiednich pozwoleń
-
-
-
w wysokości 100% nale\
nej opłaty (przed 2003 r.  500%),
- podwy\
szone opłaty za  odpady , zarówno za składowanie jak i magazynowanie bez
-
-
-
odpowiednich decyzji, składowanie w miejscach na ten cel nie przeznaczonych oraz
pozbycie się odpadów niezgodne z przepisami prawa  naliczane za ka\
dÄ… dobÄ™
składowania (magazynowania),
- mo\
liwość egzekwowania opłat za korzystanie ze środowiska za lata poprzednie razem
-
-
-
ze wszystkimi zwy\
kami i nale\
nymi odsetkami przez marszałka województwa,
- administracyjne kary pieniÄ™\
ne wymierzane w drodze decyzji przez wojewódzkiego
-
-
-
inspektora ochrony środowiska za przekroczenia określonych w pozwoleniach wartości
dopuszczalnych w zakresie korzystania ze środowiska oraz naruszenie warunków
decyzji, w tym tak\
e za przekroczenie dopuszczalnego poziomu hałasu emitowanego do
środowiska.
Opłata produktowa
Opłatę produktową wnosi przedsiębiorca, który:
- wprowadza na terytorium kraju produkty w opakowaniach (np. produkuje opakowane
-
-
-
produkty spo\
ywcze, opakowany sprzęt elektroniczny, itp.),
- wprowadza na terytorium kraju:
-
-
-
 ogniwa, baterie, akumulatory (np. akumulatory do telefonów komórkowych),
 oleje techniczne (np. oleje smarowe, oleje samochodowe),
 lampy wyładowcze (np. świetlówki),
 opony (opony nowe i bie\
nikowane),
- prowadzi jednostkÄ™ handlu detalicznego o powierzchni handlowej powy\
ej 500 m2 lub
-
-
-
kilka jednostek handlu detalicznego, o Å‚Ä…cznej powierzchni handlowej powy\
ej 5000 m2
i sprzedaje produkty tam pakowane (np. market, w którym zakupy pakowane są w torby
plastikowe lub papierowe),
- pakuje produkty wytworzone przez innego przedsiębiorcę (np. firma pakująca płody
-
-
-
rolne wyprodukowane przez rolników),
- zleca innemu przedsiębiorcy wytworzenie produktu lub produktu w opakowaniu, je\
eli
-
-
-
jego oznaczenie (znak towarowy) znajduje siÄ™ na produkcie,
- importuje lub dokonuje wewnątrzwspólnotowego nabycia (równie\
na potrzeby własne):
-
-
-
 towarów w opakowaniach,
 ogniw, baterii, akumulatorów, lamp wyładowczych lub opon, towarów, których
częściami składowymi są ogniwa, baterie, akumulatory, oleje techniczne, lampy
wyładowcze, opony (np. importer sprzętu elektronicznego zawierającego
akumulatory).
Zasady naliczania opłat za wprowadzania gazów lub pyłów do powietrza
1. Naliczanie opłat za środki transportu
Opłatę wylicza się mno\
ąc ilość zu\
ytego paliwa wyra\
onÄ… w Mg (tonach) przez
jednostkową stawkę opłat określoną w tabeli D załącznika nr 1 Rozporządzenia Rady
Ministrów z dnia 20 grudnia 2005 r. w sprawie opłat za korzystanie ze środowiska lub
obwieszczenia ze stawkami.
Gdy ilość spalonego paliwa podana jest w litrach nale\
y ją przeliczyć ja na tony wg
przeliczników które powinna zawierać faktura ze stacji paliw lub zamienniki uwzględniające,
\
e gęstość:
 benzyny silnikowej wynosi 0,755 kg/l,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
42
 oleju napędowego wynosi 0,84 kg/l,
 gazu płynnego wynosi 0,5 kg/l.
2. Naliczanie opłat za przeładunek paliw na stacjach paliw benzyn silnikowych
Opłatę za przeładunek benzyn silnikowych wylicza się mno\
ąc ilość przeładowanego
paliwa (benzyny) wyra\
oną w Mg (tonach) przez jednostkową stawkę opłat zawartą w tabeli
B załącznika nr 1 rozporządzenia lub obwieszczenia ze stawkami.
W przypadku stosowania rozwiązań technicznych o udokumentowanej skuteczności
redukcji w % (posiadanie urządzeń odpylających), do obliczenia opłaty stosuje się
współczynnik: (100  ·) / 100, gdzie: ·  skuteczność redukcji w [%].
W przypadku przeładunku oleju napędowego lub gazu płynnego opłatę ustala się
wyliczając emisję poszczególnych zanieczyszczeń emitujących się podczas przeładunku tych
paliw z zastosowaniem właściwych wskaz
ników oraz przy u\
yciu stawek jednostkowych
zawartych w tabeli A załącznika nr 1 rozporządzenia lub obwieszczenia ze stawkami.
3. Naliczanie opłat za energetyczne spalanie paliw w kotłowniach
W przypadku z
ródeł energetycznych o nominalnej mocy:
 do 5 MW opalanych węglem kamiennym lub olejem,
 do 10 MW opalanych koksem, drewnem lub paliwem gazowym.
Podczas wyliczania opłaty mo\
na zastosować stawkę ryczałtową za jednostkę spalonego
paliwa [zł/Mg] zgodnie z tabelą C załącznika nr 1 rozporządzenia lub obwieszczenia ze
stawkami i wymna\
ając ją przez ilość spalonego paliwa [Mg] wg wzoru:
opłata = zu\
ycie paliwa [Mg] x jednostkowa stawka obowiÄ…zujÄ…ca w danym roku
lub liczyć opłatę jak dla z
ródeł o mocy powy\
ej 5 MW (dla węgla i oleju) oraz 10 MW (dla
koksu, drewna i gazu) stosując do wyliczeń wzory i wskaz
niki ustalone przez Ministerstwo
Åšrodowiska (wzory opisane ni\
ej) i wyliczając poszczególne zanieczyszczenia emitujące się
podczas polania danego rodzaju opału.
W przypadku z
ródeł energetycznych o łącznej nominalnej mocy:
 powy\
ej 5 MW opalanych węglem kamiennym, lub olejem,
 powy\
ej 10 MW opalanych koksem, drewnem lub paliwem gazowym.
Stosuje się wyliczenie opłaty wg wzorów i wskaz
ników podanych w  Materiałach
informacyjno  instrukta\
owych Ministerstwa Ochrony Środowiska, zasobów naturalnych
i Leśnictwa seria 1/96 Warszawa, kwiecień 1996 lub wg wskaz
ników określonych
w operatach, decyzjach o dopuszczalnej emisji i pozwoleniach.
Do obliczenia ilości gazów lub pyłów wprowadzanych do powietrza z energetycznego
spalania węgla i koksu stosuje się następujące wzory:
 emisja pyłów ze spalania paliw: E = B · w · Ar · (100  K
) : (100  k)
 emisja sadzy: E = B · w · Ar
 emisja dwutlenku siarki (SO2): E = B · w · S
 emisja dwutlenku azotu (NOx), dwutlenku węgla (CO2), tlenku węgla (CO), Benzo-a-pirenu:
E = B · w
gdzie:
E  emisja poszczególnych zanieczyszczeń [kg],
B  zu\
ycie paliwa [Mg],
w  wskaz
nik unosu [kg/Mg],
K
 skuteczność redukcji urządzenia odpylającego [%],
k  zawartość części palnych w unoszonym pyle [%],
Ar  zwartość popiołu [%],
S  zwartość siarki [%].
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
43
 Do obliczenia ilości gazów lub pyłów wprowadzanych do powietrza z energetycznego
spalania paliw ciekłych i gazowych stosuje się następujący wzór:
 emisja pyÅ‚u, SO2, CO, CO2, NOx : E = B · w
gdzie:
E  emisja poszczególnych zanieczyszczeń [kg],
B  zu\
ycie paliwa w [m3] oleju lub w [106m3] gazu,
w  wskaz
nik unosu w [kg/m3] oleju lub w [kg/106m3] gazu.
4. Naliczanie opłat za wprowadzanie gazów lub pyłów do powietrza z procesów
technologicznych tj. spawanie, malowanie itp.
Do obliczeń wykorzystuje się:
- wskaz
niki unosu / emisji,
-
-
-
- wskaz
niki pomiarowe obliczone na podstawie pomiarów unosu / emisji na z
ródle lub
-
-
-
emitorze,
- wartość emisji i czasu pracy z
ródła / emitora,
-
-
-
- inne metody.
-
-
-
a) obliczanie ładunku zanieczyszczeń za pomocą wskaz
nika unosu / emisji
E = B · Wsk.
gdzie:
E  emisja w [kg],
B  zu\
ycie surowca w kwartale [Mg],
Wsk.  wskaz
nik unosu/emisji [kg/Mg].
b) obliczanie ładunku zanieczyszczeń za pomocą wskaz
nika pomiarowego
Wskaz
nik unosu/emisji mo\
na wyznaczyć na podstawie przeprowadzonych pomiarów
unosu/emisji na z
ródle. A
adunek mo\
emy wyliczyć na podstawie emisji zanieczyszczeń
i czasu pracy z
ródła wg. wzoru:
E [kg/kwartaÅ‚] = czas pracy [h/kwartaÅ‚] · emisja [kg/h]
Naliczanie opłat za wprowadzanie gazów lub pyłów do powietrza z tytułu chowu lub
hodowli drobiu
Jest to nowy rodzaju opłaty wprowadzony z dniem 1 stycznia 2005 roku. Opłatę za ten
rodzaj wprowadzania gazów lub pyłów oblicza się wg. wzoru:
O = q · k · t · 10-4
gdzie:
O  opłata za gazy lub pyły wprowadzane do powietrza z chowu lub hodowli drobiu [zł],
q  jednostkowa stawka opłaty określona w tabeli E załącznika nr 1 rozporządzenia ze stawkami
[zł./100 stanowisk i rok],
k  liczba stanowisk w budynku inwentarskim faktycznie wykorzystana w procesie produkcyjnym
t  faktyczny czas utrzymania drobiu wyra\
ony jako procentowa cześć roku,
10-4  mno\
nik uwzględniający to, \
e jednostkowa stawka opłaty określona w tabeli E odniesiona
jest do 100 stanowisk dla drobiu, a czas utrzymania wyra\
ony jest jako procentowa część
roku.
Stanowisko odpowiada miejscu przeznaczonemu dla jednej sztuki drobiu w pomieszczeniu
inwentarskim. Jednostkowa stawka dotyczy faktycznej obsady ptaków i faktycznego czasu
utrzymania drobiu.
Zasady naliczania opłat za pobór wody i wprowadzanie ścieków do wód lub do ziemi
Opłaty za pobór wody oblicza się zgodnie z ż9 Rozporządzenia Rady Ministrów z dnia
20 grudnia 2005 r. w sprawie opłat za korzystanie ze środowiska. Opłaty za pobór ścieków do
wód lub do ziemi oblicza siÄ™ zgodnie z ż3 ÷ ż7 tego\
rozporzÄ…dzenia.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
44
Naliczanie opłaty produktowej
Opłata produktowa jest iloczynem stawki opłaty i ró\
nicy między wymaganym
a osiągniętym poziomem recyklingu, pomno\
onym przez masę opakowań. Oblicza się ją
według następującego wzoru:
p - o
N =W Å" Å" s
100
gdzie:
N  opłata produktowa nale\
na w danej kategorii odpadów opakowaniowych [zł],
W  masa opakowań wprowadzonych na rynek [kg],
p  wymagany poziom recyklingu dla danej kategorii [%],
o  osiągnięty poziom recyklingu [%],
s  stawka opłaty produktowej ustalona przez ministerstwa: Środowiska, Gospodarki
i Finansów na dany rok [zł/kg].
Je\
eli (p  o) ma wartość ujemną, opłata produktowa wynosi zero.
4.4.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Jakie sÄ… powody, \
e ochrona środowiska nabrała we współczesnym świecie ogromnego
znaczenia?
2. Jakie sÄ… najwa\
niejsze akty prawne dotyczące ochrony środowiska?
3. Co było powodem zmiany 2001 roku ustaw dotyczących ochrony środowiska?
4. W jakich przypadkach wymagane jest pozwolenia na korzystanie ze środowiska?
5. Co to jest  pozwolenie wodnoprawne ?
6. Kto wydaje pozwolenia na korzystanie ze środowiska?
7. Kogo nazywamy podmiotem korzystającym ze środowiska?
8. Jakie są obowiązki podmiotów korzystających ze środowiska?
9. Kto nalicza opłaty za korzystanie ze środowiska?
10. Kiedy podwy\
sza się opłaty za korzystanie ze środowiska?
11. Kto ma obowiązek wnoszenia  opłaty produktowej ?
4.4.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
SporzÄ…dz
wniosek o wydanie pozwolenia na wprowadzanie gazów i pyłów do powietrza
przez elektrowniÄ™ o mocy 1600 MW (2 kotÅ‚y × 500 MW, 3 kotÅ‚y × 200 MW) opalanej
węglem kamiennym.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) przeanalizować sposób sporządzania wniosku, którego opis znajduje się w poradniku dla
ucznia,
2) przeanalizować wnioski o wydanie podobnych pozwoleń,
3) zidentyfikować czynniki szkodliwe występujące podczas spalania węgla kamiennego
w elektrowni cieplnej,
4) zaplanować sposoby ograniczania emisji tych czynników,
5) sporządzić wniosek.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
45
 Wyposa\
enie stanowiska pracy:
- Ustawa Prawo ochrony środowiska z dnia 27 kwietnia 2001 r. z póz
niejszymi zmianami,
- przykładowe wnioski o wydanie pozwolenia na wprowadzanie gazów i pyłów do
powietrza.
Ćwiczenie 2
Zakład w I kwartale 2006 roku pobrał wodę podziemną w ilości 6000 m3 z własnej studni
głębinowej na potrzeby produkcji, w której woda wchodzi w skład produktów
\
ywnościowych. Cała ilość pobranej wody w celu zapewnienia jej odpowiedniej jakości
podlega procesom uzdatniania przy zastosowaniu następującego ciągu technologicznego:
dezynfekcja, od\
elazianie i odmanganianie. Zakład nie posiada pozwolenia wodnoprawnego
na pobór wody. Dokonaj naliczenia opłaty i wypełnij formularz wg wzoru zamieszczonego
w Rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 15 grudnia 2005 r. w sprawie wzorów
wykazów zawierających informacje i dane o zakresie korzystania ze środowiska oraz
o wysokości nale\
nych opłat i sposobu przedstawiania tych informacji i danych.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) przeanalizować zasady naliczania opłaty podanymi w ż9 Rozporządzeniu Rady
Ministrów z dnia 20 grudnia 2005 r. w sprawie opłat za korzystanie ze środowiska,
2) uwzględnić brak pozwolenia, powodujący podwy\
szenie opłaty (wysokość podwy\
szenia
zawarta w Ustawie z dnia 18 maja 2005 r. o zmianie ustawy  Prawo ochrony środowiska
oraz niektórych innych ustaw),
3) dokonać obliczeń i wypełnić formularz.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
- akty prawne,
- druk formularza,
- kalkulator.
Ćwiczenie 3
Zakład zlokalizowany w Szczecinie (RZGW Szczecin wsk. 1) w II kwartale 2006 roku
pobrał 10 000 m3 wody powierzchniowej na cele socjalno-bytowe i uzdatnił ją za pomocą
cedzenia na kratach (wsk. 2,8), filtracjÄ™ pospiesznÄ… (wsk. 2) oraz wymianÄ™ jonowÄ… (wsk. 0,6).
Zakład posiada pozwolenie wodnoprawne. Oblicz nale\
ną opłatę. (Kwota wolna od opłaty
w 2006 r. wynosiła 400 zł.).
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) przeanalizować zasady naliczania opłaty podanymi w ż9 Rozporządzeniu Rady
Ministrów z dnia 20 grudnia 2005 r. w sprawie opłat za korzystanie ze środowiska,
2) dokonać obliczeń, uwzględniając kwotę wolną od opłaty.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
- akty prawne,
- druk formularza,
- kalkulator.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
46
Ćwiczenie 4
Podmiot korzystający ze środowiska odprowadza ścieki socjalno bytowe z terenu osiedla.
Åšcieki oczyszczane sÄ… w oczyszczalni mechaniczno-biologicznej i kolektorem odprowadzane
są do rzeki. Podmiot posiada pozwolenie na odprowadzanie ścieków.
W II kwartale 2006 roku podmiot odprowadził 40 000 m3 ścieków o następujących
wskaz
nikach zanieczyszczeń: BZT5  15 mg/dm3, ChZTChr  20 mg/dm3 , zawiesina ogólna
30 mg/dm3, fenole lotne  0,05 mg/dm3. Oblicz nale\
ną opłatę.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) przeanalizować zasady naliczania opÅ‚aty podanymi w ż3÷ż7 RozporzÄ…dzeniu Rady
Ministrów z dnia 20 grudnia 2006 r. w sprawie opłat za korzystanie ze środowiska,
2) obliczyć ilość substancji (ładunki brutto) w ściekach:
 BZT5,
 ChZTChr,
 zawiesiny ogólnej,
3) obliczyć opłaty za ka\
dą z substancji i wybrać największą,
4) obliczyć ilość fenoli lotnych i opłatę za nie,
5) obliczyć opłatę całkowitą (do najwy\
szej opłaty z punktu 3 dodać opłatę za fenole lotne).
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
- akty prawne,
- kalkulator.
Ćwiczenie 5
Zakład odprowadza do rzeki wody chłodnicze o temperaturze 33oC odrębnym
kolektorem. W II kwartale 2006 roku ilość wprowadzonej wody wyniosła 100 000 m3. Brak
pozwolenia wodnoprawnego. Oblicz wysokość nale\
nej opłaty.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) przeanalizować zasady naliczania opłaty podanymi w ż4 Rozporządzeniu Rady
Ministrów z dnia 20 grudnia 2005 r. w sprawie opłat za korzystanie ze środowiska,
2) obliczyć nale\
ną opłatę, uwzględniając brak pozwolenia.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
- akty prawne,
- kalkulator.
Ćwiczenie 6
Firma transportowa posiada samochody ciÄ™\
arowe o dopuszczalnej masie całkowitej
powy\
ej 3,5 Mg bez dokumentu potwierdzającego spełnienie wymagań  EURO 1, 2 lub 3 ,
które spaliły w I kw. 2006 r. 6500 l oleju napędowego. Obliczyć wysokość opłaty. Gęstość
oleju napędowego przyjąć 0,84 kg/l
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
47
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) przeanalizować zasady naliczania opłaty podanymi w poradniku dla ucznia,
2) obliczyć nale\
ną opłatę.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
- Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 20 grudnia 2005 r. w sprawie opłat za
korzystanie ze środowiska,
- kalkulator.
Ćwiczenie 7
Zakład posiada kotłownię (kocioł z rusztem mechanicznym) o wydajności cieplnej
2,2 MW. W I kwartale 2006 roku spalono 200 Mg węgla kamiennego. Kotłownia wyposa\
ona
jest w cyklon o skuteczności odpylania 80%. Parametry węgla: zawartość siarki 1%, zawartość
popiołu 15%, zawartość części palnych 25%. Obliczyć wysokość nale\
nej opłaty.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) przeanalizować zasady naliczania opłaty podanymi w poradniku dla ucznia,
2) wyliczyć emisję poszczególnych zanieczyszczeń,
3) obliczyć opłatę zgodnie z obowiązującymi stawkami.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
- Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 20 grudnia 2005 r. w sprawie opłat za
korzystanie ze środowiska,
- kalkulator.
Ćwiczenie 8
Zakład wprowadził w 2006 roku na rynek 1 tonę opakowań z tworzyw sztucznych, które
nie zostały poddane recyklingowi. Oblicz nale\
ną opłatę produktową.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) przeanalizować zasady naliczania opłaty podanymi w poradniku dla ucznia,
2) znalez
ć wymagany poziom recyklingu w Rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 24
maja 2005 r. w sprawie rocznych poziomów odzysku i recyklingu odpadów
opakowaniowych i pou\
ytkowych,
3) odszukać stawkę opłaty produktowej w Rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia
9 sierpnia 2005 r. w sprawie stawek opłat produktowych,
4) dokonać obliczenia.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
- RozporzÄ…dzenie Ministra Åšrodowiska z dnia 24 maja 2005 r. w sprawie rocznych
poziomów odzysku i recyklingu odpadów opakowaniowych i pou\
ytkowych,
- Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 sierpnia 2005 r. w sprawie stawek opłat
produktowych,
- kalkulator.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
48
4.4.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz: TAK NIE
1) sporządzić wniosek o wydanie pozwolenia na korzystanie ze środowiska?
1
1

2) przedstawić informację i obliczyć opłatę za wprowadzanie gazów
1
1

i pyłów do środowiska?
3) obliczyć opłatę za wprowadzanie ścieków do wód lub do ziemi?
1
1

4) obliczyć opłatę za wytwarzanie odpadów?
1
1

5) obliczyć opłatę za pobór wód powierzchniowych?
1
1

6) obliczyć opłatę za pobór wód podziemnych?
1
1

7) skorzystać z aktów prawnych do wykonania obliczeń opłat z tytułu
1
1

korzystania ze środowiska?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
49
5. SPRAWDZIAN OSI
GNI
Ć
INSTRUKCJA DLA UCZNIA
1. Przeczytaj uwa\
nie instrukcjÄ™.
2. Podpisz imieniem i nazwiskiem kartÄ™ odpowiedzi.
3. Zapoznaj się z zestawem zadań testowych.
4. Test zawiera 20 zadań. Do ka\
dego zadania dołączone są 4 mo\
liwości odpowiedzi.
Tylko jedna jest prawidłowa.
5. Udzielaj odpowiedzi na załączonej karcie odpowiedzi, stawiając w odpowiedniej rubryce
znak X. W przypadku pomyłki nale\
y błędną odpowiedz
zaznaczyć kółkiem, a następnie
ponownie zakreślić odpowiedz
prawidłową.
6. Pracuj samodzielnie, bo tylko wtedy będziesz miał satysfakcję z wykonanego zadania.
7. Jeśli udzielenie odpowiedzi będzie Ci sprawiało trudność, wtedy odłó\
jego rozwiÄ…zanie
na póz
niej i wróć do niego, gdy zostanie Ci wolny czas.
8. Na rozwiÄ…zanie testu masz 30 minut.
Powodzenia!
ZESTAW ZADAC
TESTOWYCH
1. W wyniku spalania paliw w elektrowniach cieplnych nie powstajÄ…
a) pyły.
b) freony.
c) tlenki azotu.
d) tlenki siarki.
2. Sposobem usunięcia z
ródła pylenia na stanowisku pracy jest
a) zastąpienie piaskowania odlewów czyszczeniem przez trawienie.
b) stosowanie odciągów miejscowych.
c) stosowanie nawiewów miejscowych.
d) stosowanie odpylaczy.
3. W komorach osadczych wykorzystuje się działanie
a) siły odśrodkowej i siły bezwładności.
b) tylko siły odśrodkowej.
c) siły cią\
enia i sił bezwładności.
d) tylko siły cią\
enia.
4. Przedstawiony obok rysunek jest schematem
a) cyklonu.
b) elektrofiltru.
c) komory osadczej.
d) odpylacza wirnikowego.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
50
5. Siłę odśrodkową wykorzystuje się w
a) cyklonach i komorach osadczych.
b) cyklonach i odpylaczach wirnikowych.
c) odpylaczach wirnikowych i odpylaczach filtracyjnych.
d) komorach osadczych i odpylaczach wirnikowych.
6. Maksymalna skuteczność odpylania odpylaczy elektrostatycznych wynosi
a) poni\
ej 80%.
b) 85%.
c) 90%.
d) prawie 100%.
7. Skuteczność odpylania urządzenia odpylającego to
a) masa pyłu zatrzymanego przez odpylacz w jednostce czasu.
b) masa pyłu opuszczającego odpylacz wraz z gazem w jednostce czasu.
c) stosunek masy pyłu zatrzymanego przez odpylacz w jednostce czasu do masy pyłu
wprowadzonego do odpylacza w tym samym czasie.
d) stosunek masy pyłu zatrzymanego przez odpylacz w jednostce czasu do masy pyłu
opuszczajÄ…cego odpylacz wraz z gazem w tym samym czasie.
8. Je\
eli do odpylacza wprowadzono wraz z gazem 200 kg pyłu i w tym samym czasie
przez odpylacz wydostało się do atmosfery 40 kg pyłu, to skuteczność odpylania wynosi
a) 80%.
b) 20%.
c) 25%.
d) 75%.
9. Współczynnik emisji pyłu dla przykładu podanego w zadaniu 8 wynosi
a) 80%.
b) 20%.
c) 25%.
d) 75%.
10. Wtórną metodą ograniczania emisji tlenków siarki powstających w czasie spalania paliw
przez zakłady energetyczne jest
a) stosowanie węgla brunatnego.
b) uzdatnianie węgla przez oddzielenie siarki.
c) zastosowanie instalacji odsiarczania spalin.
d) \
adna z tych metod nie jest metodą wtórną.
11. Temperatura ścieków przemysłowych wpuszczanych do miejskiej sieci kanalizacyjnej
nie mo\
e przekroczyć
a) 20oC.
b) 25oC.
c) 30oC.
d) 35oC.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
51
12. Osady otrzymane podczas oczyszczania ścieków bytowo-gospodarczych mogą być
stosowane
a) na gruntach wykorzystywanych jako Å‚Ä…ki i pastwiska.
b) do nawo\
enia gleb i roślin w rolnictwie.
c) na obszarach o znacznym współczynniku przepuszczalności.
d) na obszarach upraw ogrodniczych i warzywnych.
13. Ustawa o odpadach
a) zezwala na odzysk odpadów zawierających PCB wyłącznie po usunięciu tej
substancji.
b) zezwala na poddawanie olejów zawierających PCB wyłącznie procesom rafinacji.
c) zezwala na odzysk odpadów zawierających PCB, jeśli zawartość tej substancji nie
przekracza 2%.
d) zezwala na odzysk odpadów zawierających PCB, jeśli zawartość tej substancji nie
przekracza 2%.
14. Ustawa o odpadach nie dopuszcza unieszkodliwiania odpadów PCB przez
a) rafinacjÄ™.
b) obróbkę biologiczną.
c) obróbkę fizyko-chemiczną.
d) składowanie odpadów w pojemnikach w ziemi.
15. Odpady medyczne i weterynaryjne nie mogą być unieszkodliwiane przez
a) działanie mikrofalami.
b) kompostowanie.
c) autoklawowanie.
d) dezynfekcjÄ™ termicznÄ….
16. Zu\
yte lampy wyładowcze nale\
ą do odpadów niebezpiecznych ze względu na to, \
e
zawierajÄ…
a) gazy szlachetne.
b) wolfram.
c) szkło.
d) rtęć.
17. Opłaty za korzystanie ze środowiska nie są wnoszone za
a) pobór wód.
b) emitowanie hałasu.
c) wprowadzanie gazów do powietrza.
d) składowanie odpadów.
18. Wysokość nale\
nej opłaty za korzystanie ze środowiska ustala
a) podmiot korzystający ze środowiska zobowiązany do uiszczenia zapłaty.
b) UrzÄ…d Skarbowy.
c) UrzÄ…d Gminy.
d) Inspektorat Åšrodowiska.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
52
19. Przedsiębiorstwo handlowe wprowadziło w 2007 roku na rynek 1 tonę opakowań
z tworzyw sztucznych, a przekazało do recyklingu 150 kg. Wymagany poziom
recyklingu wynosi 25%, a stawka dla opakowań z tworzyw sztucznych 2,64 zł/kg.
Wysokość opłaty nale\
nej produktowej wynosi
a) 2640 zł.
b) 264 zł.
c) 369 zł.
d) 0 zł.
20. Zakład nieposiadający pozwolenia wodnoprwnego odprowadził w III kwartale 2006 r. do
rzeki 200 000 m3 wody chłodniczej o temperaturze 30oC. Jednostkowa stawka opłaty dla
wprowadzanej wody o temp 26÷32oC wynosi 0,53 zÅ‚/1000 m3. Nale\
na opłata wynosi
a) 106 zł.
b) 212 zł.
c) 318 zł.
d) 424 zł.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
53
KARTA ODPOWIEDZI
ImiÄ™ i nazwisko ...............................................................................
Oddziaływanie przedsiębiorstwa przemysłowego na środowisko
przyrodnicze
Zakreśl poprawną odpowiedz
.
Nr
Odpowiedz
Punkty
zadania
1 a b c d
2 a b c d
3 a b c d
4 a b c d
5 a b c d
6 a b c d
7 a b c d
8 a b c d
9 a b c d
10 a b c d
11 a b c d
12 a b c d
13 a b c d
14 a b c d
15 a b c d
16 a b c d
17 a b c d
18 a b c d
19 a b c d
20 a b c d
Razem:
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
54
6. LITERATURA
1. Grochowicz E., Korytkowski J.: Ochrona powietrza. WSiP, Warszawa 1996
2. Grochowicz E., Korytkowski J.: Ochrona przyrody i wód. WSiP, Warszawa 1996
3. Krygier K., Klinke T., Sewerynik J.: Ogrzewnictwo, wentylacja, klimatyzacja. WSiP,
Warszawa 1991
4. Laudyn D., Pawlik M., Strzelczyk F.: Elektrownie. WNT, Warszawa 2000
Akty prawne:
5. Ustawa o opakowaniach i odpadach opakowaniowych z dnia 11 maja 2001 roku
z póz
niejszymi zmianami
6. Ustawa o obowiązkach przedsiębiorców w zakresie gospodarowania niektórymi
odpadami oraz o opłacie produktowej i opłacie depozytowej z dnia 11 maja 2001 roku
z póz
niejszymi zmianami
7. Ustawa Prawo ochrony środowiska z dnia 27 kwietnia 2001 roku z póz
niejszymi
zmianami
8. RozporzÄ…dzenie Ministra Åšrodowiska z dnia 24 maja 2005 r. w sprawie rocznych
poziomów odzysku i recyklingu odpadów opakowaniowych i pou\
ytkowych
9. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 27 września 2001 r. w sprawie katalogu
odpadów
10. Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 20 grudnia 2005 r. w sprawie opłat za
korzystanie ze środowiska
11. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 sierpnia 2005 r. w sprawie stawek opłat
produktowych
12. RozporzÄ…dzenie Ministra Åšrodowiska z dnia 24 maja 2005 r. w sprawie rocznych
poziomów odzysku i recyklingu odpadów opakowaniowych i pou\
ytkowych
13. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 15 grudnia 2005 r. w sprawie wzorów
wykazów zawierających informacje i dane o zakresie korzystania ze środowiska oraz
o wysokości nale\
nych opłat i sposobu przedstawiania tych informacji i danych
14. RozporzÄ…dzenie Ministra Åšrodowiska z dnia 26 listopada 2006 r. w sprawie wzoru
rocznego sprawozdania o wysokości nale\
nej opłaty produktowej
15. Internet
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
55


Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
technik bezpieczenstwa i higieny pracy15[01] o2 02 u
Technik?zpieczenstwa i higieny pracy15[01] Z1 02 n
Technik?zpieczenstwa i higieny pracy15[01] Z2 02 u
Technik?zpieczenstwa i higieny pracy15[01] Z1 01 n
Technik?zpieczenstwa i higieny pracy15[01] O3 02 n
Technik?zpieczenstwa i higieny pracy15[01] Z2 02 n
Technik?zpieczenstwa i higieny pracy15[01] O1 02 n
Technik?zpieczenstwa i higieny pracy15[01] O1 02 u
Technik?zpieczenstwa i higieny pracy15[01] Z3 02 n
Technik?zpieczenstwa i higieny pracy15[01] Z1 01 u
Technik?zpieczenstwa i higieny pracy15[01] Z1 03 n
Technik?zpieczenstwa i higieny pracy15[01] Z1 03 u
Technik?zpieczenstwa i higieny pracy15[01] O2 02 n

więcej podobnych podstron