WODA-ŚRODOWISKO-OBSZARY WIEJSKIE 2003: t. 3 z. 2 (8) WATER-ENVIRONMENT-RURAL AREAS s. 11 30 www.imuz.edu.pl Instytut Melioracji i Użytków Zielonych w Falentach, 2003 OBSZARY TRWAAEJ ZIELENI NOWA FORMACJA STRUKTURALNA W OBSZARACH WIEJSKICH Stanisław DRUPKA Instytut Melioracji i Użytków Zielonych w Falentach, Zakład Studiów Regionalnych Rozwoju Obsza- rów Wiejskich Słowa kluczowe: infrastruktura cywilizacyjna, kanały ekologiczne, mikroklimat pól, oazy bioróżno- rodności, ochrona przeciwpowodziowa, produkcja alternatywna, retencja wodna, rezerwy te- renowe, samowystarczalność żywnościowa, sport i turystyka, ziemie opuszczane S t r e s z c z e n i e Coraz więcej terenów uprzednio i dotychczas użytkowanych rolniczo zostaje zwalnianych z tej funkcji. Pozostają obszary opuszczone , marginalne lub odłogowane. Jest to znaczący potencjał ziem w Polsce, który będzie się jeszcze powiększał w najbliższych dziesięcioleciach do określonych granic, prawdopodobnie do około 3 3,5 mln ha. W przeciwieństwie do głoszonych obecnie przeważ- nie negatywnych opinii o tym zjawisku, proponuje się w niniejszym opracowaniu ocenę pozytywną zaistniałych procesów zwalniania ziem z reguły najsłabszych lub chemicznie skażonych z działal- ności rolniczo-uprawowej, zwłaszcza do celów żywnościowych. Proponuje się postrzegać to zjawisko jako wielką szansę wszechstronnego i wielofunkcyjnego rozwoju ośrodków wiejskich, wiejsko- -miejskich, a także i samych obszarów związanych z tymi ośrodkami. Wielorakie potrzeby, jakie będzie można zaspokoić w cywilizacyjnym rozwoju naszego kraju są przedstawione w opracowaniu, a opuszczane przez rolnictwo tereny wraz z lasami, użytkami zielonymi, parkami, użytkami ekolo- gicznymi itp. nazwano obszarami trwałej zieleni (OTZ). WSTP Każda działalność człowieka, zarówno w sferze społecznej, gospodarczej, usługowej czy ekologicznej, wymaga przestrzeni (terenu, obszaru itp.). W ciągu Adres do korespondencji: prof. dr hab. inż. Stanisław Drupka, Instytut Melioracji i Użytków Zielo- nych w Falentach, Zakład Studiów Regionalnych Rozwoju Obszarów Wiejskich, 05-090 Raszyn; tel. +48 (22) 720-05-31, e-mail: S.Drupka@imuz.edu.pl 12 Woda-Środowisko-Obszary Wiejskie t. 3 z. 2 (8) wielu dziesięcioleci ostatnich czasów sytuacja własnościowa wszystkich terenów (prywatne, państwowe, spółdzielcze, komunalne itp.) była dość stabilna. W efekcie trwał zastój rozwojowy. W ostatnich latach rozpoczął się jednak jeszcze słaby i ostrożny, ale już nieco dynamiczny wieloaspektowy i wielokierunkowy proces zmian, mający wiele oznak rozwoju. Początkowo, zgodnie z polską tradycją (jako kraju na wskroś rolniczego), każ- dy hektar opuszczony lub wyłączony z produkcji rolnej uważany był za stracony i do niczego nieprzydatny. Stopniowo jednak pojawiło się nieuniknione zapotrze- bowanie na miejsce działań związanych z różnymi sferami życia: gospodarczą, społeczną, usługową itp. Równocześnie też wystąpiła potrzeba ekonomizacji pro- dukcji rolnej i rolniczego użytkowania ziemi (np. mała wydajność i potrzeba na- kładów na ulepszanie, wadliwe ukształtowanie terenów, zbytnie oddalenie od go- spodarstwa itp.). Z powodów głównie politycznych nastąpiło również ograniczenie eksportu płodów rolnych i pojawiła się względna ich nadprodukcja, przejawiająca się trudnościami ze zbytem np. zbóż, wieprzowiny, przetworów mlecznych czy owoców [JANKOWSKA-HUFLEJT, ZASTAWNY, 2002]. Powstała sytuacja, w której chodzi o pogodzenie w sposób świadomy i zorga- nizowany dwu wymienionych trendów i zjawisk, tj. zwalniania części ziem z rolni- czej produkcji i równocześnie ich stopniowego zagospodarowywania na różne cele pozarolnicze, m.in. rozwój małych form produkcji pozarolniczej, rozwój usług, odnowa sił biologicznych ludności (sport, turystyka), zwiększenie atrakcyjności obszarów na rynku inwestycyjnym i turystycznym, budowa infrastruktury tech- nicznej (drogi, centra logistyczne itp.) i sanitacyjnej (np. oczyszczalnie ścieków), budownictwo mieszkalne i użyteczności publicznej (np. szkoły), a także m.in. me- lioracje biologiczne terenów uprawowych czy rozwój retencji wodnej i komplek- sowej gospodarki wodnej, a w rejonach o małej lesistości także częściowe zale- sienie. Wszystkie tereny (małe i duże) nie służące bezpośrednio polowej produkcji rolnej nazwano obszarami trwałej zieleni (OTZ), których część stanowi obsza- rowe rezerwy rozwojowe (ORR) ośrodków i obszarów wiejskich. CHARAKTERYSTYKA OBSZARÓW TRWAAEJ ZIELENI (OTZ) Samoczynne, naturalne lub wspomagane przez człowieka wchodzenie i utrzy- mywanie się roślinności (sukcesja) czyli trwałej zieleni na każdym skrawku ziemi zwalnianym np. z rolniczego lub podobnego użytkowania jest zjawiskiem charakterystycznym na odkrytych terenach Polski i wynika z właściwości umiar- kowanego klimatu. Roślinność ma tu na ogół dogodne warunki rozwoju (energia słoneczna, składniki odżywcze i wilgoć w glebie) i zagospodarowuje każdy skrawek odkrytej gleby, a także odkrytych, płytkich wód stojących i płynących. S. Drupka: Obszary trwałej zieleni nowa formacja strukturalna ... 13 W siedliskach o przeciętnych warunkach wodno-glebowych najpierw wchodzi zwykle niska jednoroczna i wieloletnia roślinność zielna oraz trawy. Następnie, z upływem lat, i w warunkach braku ingerencji człowieka, zasiedlają się również trwałe rośliny wysokie, typu krzewów i drzew. Zorganizowana działalność człowieka może ukierunkować wymienione proce- sy na zamierzone potrzeby i cele. Wiąże się to zwłaszcza z problematyką wielo- funkcyjnego i socjo-cywilizacyjnego rozwoju wsi i obszarów wiejskich. Rozwój obszarów trwałej zieleni , ich społeczno-gospodarcze wykorzystanie mieści się również w zakresie programowym powstającego międzynarodowego (UE) projek- tu sieci pt.: Network of Excellence Landscape Tomorrow ( Sieć doskonałości krajobraz jutra ), do którego IMUZ zgłosił swój udział [Landscape Tomorrow, 2002]. Obszary trwałej zieleni (OTZ) czyli obszary, o których mowa w niniejszym opracowaniu nie są tożsame z dotychczas znanymi trwałymi użytkami zielonymi (TUZ), ponieważ ta nazwa oznacza wyłącznie powierzchnie łąk i pastwisk użytkowa- nych głównie do produkcji pasz dla przeżuwaczy, nie są to tereny zieleni , które w potocznej nomenklaturze oznaczają parki miejskie i rezydencjalne, a także parki w ośrodkach rekreacyjnych, sanatoryj- nych itp., nie są to również tzw. użytki ekologiczne, powołane Ustawą o ochronie przy- rody (Dz. U. nr 114 z 12 grudnia 1991 r. poz. 492) i opisane m.in. przez JAGA [2002], JAGA i KOSTUCHA [2001]. Funkcje i elementy OTZ są szersze i bardziej różnorodne od wszystkich wy- mienionych użytków i obiektów zieleni, które równocześnie mieszczą się w zakre- sie tego szerokiego pojęcia. OTZ nie są także tożsame z pojęciem obszarów roślinności trwałej , opisa- nym przez ROSNERA [1999], który stwierdza: Zjawiskom erozyjnym przeciwdzia- ła duży udział roślinności trwałej łąki, pastwiska, lasy, zadrzewienia itp. w strukturze użytkowania gruntów . I dalej: Obszary roślinności trwałej uważane są powszechnie za czynnik stabilizujący procesy zmian środowiska naturalnego. Trwała szata roślinna stanowi barierę ochronną gleby, zmniejszając jej rozmywanie i wywiewanie . Według tej opinii obszary trwałej roślinności (użytki zielone oraz tereny zalesione) pełnią tylko funkcje ochrony gleb przed erozją wodną i wietrzną w obszarach problemowych pod kątem widzenia środowiska naturalne- go . Nie wiążą się natomiast z całokształtem rozwoju i przekształcania wsi i obsza- rów wiejskich pod względem społecznym, gospodarczym i ekologicznym, co jest przedmiotem niniejszej pracy. Do obszarów trwałej zieleni w strukturze obszarów wiejskich (rys. 1) propo- nuje się zaliczać: a) r ó ż n o r o d n e l a s y, z a g a j n i k i i z a l e s i e n i a, których po- wierzchnia według aktualnych przewidywań będzie się nieco powiększać (do 14 Woda-Środowisko-Obszary Wiejskie t. 3 z. 2 (8) określonych granic m.in. w zależności od zapotrzebowania na ziemie upraw- ne, ich jakości oraz innych pozaleśnych celów) w wyniku nowych drzewia- stych nasadzeń w terenach o niedostatecznej lesistości (np. pas niżu środkowej Polski), zwłaszcza na glebach bardzo lekkich, mało przydatnych do celów pro- dukcyjnych w rolnictwie, zarówno obecnie, jak i w dającej się przewidzieć przyszłości; b) t r w a ł e u ż y t k i z i e l o n e (TUZ), których powierzchnia w najbliższych dziesiątkach lat prawdopodobnie utrzyma się w wymiarze zbliżonym do obec- nego, z wyjątkiem niektórych enklaw, zwłaszcza na glebach organicznych, które będą poddane renaturyzacji w celu zachowania lub przywrócenia cen- nych, unikalnych siedlisk chronionej przyrody, a także z wyjątkiem tych, które ze względów organizacyjno-gospodarczych (np. zbyt odległe od zagrody) lub nieekonomiczności produkcji zwierzęcej, przejdą do kategorii ziem opuszczo- nych, wyłączonych z rolniczego użytkowania; c) z i e m i e m a r g i n a l n e i o d ł o g i, rolniczo mało przydatne ze względu na niską urodzajność lub położenie; do tej grupy ziem (zwolnionych z normal- nej, tj. żywnościowej lub surowcowej produkcji rolnej) można również zali- czyć fragmenty terenów z glebami chemicznie zatrutymi lub skażonymi w po- bliżu zakładów przemysłowych oraz wzdłuż ciągów komunikacyjnych o du- żym nasileniu ruchu samochodowego; d) u ż y t k i e k o l o g i c z n e, przede wszystkim typu bagiennego, ale także urwiska, zapadliska, osuwiska oraz różne inne deformacje powierzchni terenu nie nadające się ani do rolniczego ani leśnego użytkowania; również pasy przy- rzeczne i przyjeziorne nie objęte rolniczym użytkowaniem, wydmy, np. przy- morskie, itp. [RICHLING, SOLON, 1994]; e) p a r k i n a r o d o w e i r e z e r w a t y p r z y r o d y, które według obec- nych ocen [PTASZYCKA-JACKOWSKA, BARANOWSKA-JANOTA, 1998] mogą być jeszcze dodatkowo powoływane, a już istniejące powiększane; f) p a r k i w i e j s k i e, p r z y p a ł a c o w e, r e z y d e n c j a l n e, w o ś r o- d k a c h r e k r e a c y j n y c h oraz inne podobne; g) t e r e n y w i e j s k i e c z a s o w o n i e z a g o s p o d a r o w a n e; h) istniejące częściowo t e r e n y u l g i p o w o d z i o w e j (lub tzw. suche zbiorniki) do planowego wyprowadzania wody z międzywala (przez obniżone, umocnione przed rozmyciem odcinki wałów) podczas skrajnych wezbrań w rzekach, zagrażających przelaniem się wody przez wały, ich przerwaniem i zalaniem terenów w sposób niekontrolowany; obiekty te, nazywane zwykle (nieprawidłowo) polderami, mogą być częściowo użytkowane rolniczo, np. do produkcji traw lub niskiej wikliny, ale muszą być pozostawione bez zabudowy mieszkalnej i gospodarczej, a także nie mogą być zalesiane. Odnośnie do niektórych terenów, które należą lub będą należeć do kategorii obszarów trwałej zieleni można podkreślić, że w swojej wcześniejszej historii były one często nieprzydatne rolniczo. Zmeliorowano je i uzdatniono do produkcji rol- S. Drupka: Obszary trwałej zieleni nowa formacja strukturalna ... 15 nej ze względu na wielkie zapotrzebowanie na żywność i inne rolnicze produkty (zwłaszcza w 2. połowie XX wieku), a zarazem niską powszechnie wydajność ziemi. W celu uzyskania dużej produkcji globalnej należało wówczas rozszerzać powierzchnię upraw nawet na ziemie mało przydatne do tego celu. W zmienionych obecnie warunkach ustrojowych, gospodarczych i geopoli- tycznych w naszym kraju zmieniły się również czynniki decydujące o rozmiarach i ekonomice rolniczej produkcji. Duże znaczenie ma również znaczny wzrost wy- dajności produkcji rolnej gleb i roślin, a także poprawa jakości plonów oraz ich wartości odżywczej i przetwórczej. Wymienione okoliczności oraz kształtujące się obecnie tendencje i przedkłada- ne na tym tle propozycje dotyczące OTZ są zgodne z globalnymi, światowymi trendami w gospodarowaniu obszarami wiejskimi [CARLEY, SPAPENS, 2000; KAO- DZICSKI, 1999; POHORYLES, 1985; Proc. ..., 2002; WEIZSCKER, 1999]. Propozycje te uwzględniają także potrzebę: stwarzania odpowiednich warunków do kreowania konkurencyjności stopnio- wo kształtującego się nowego polskiego rolnictwa (unowocześnianego poprzez niezbędną restrukturyzację i modernizację) w skali Europy i szerzej [KAO- DZICSKI, 1999; POHORYLES, 1985]; podnoszenia atrakcyjności polskich ziem do celów turystycznych i społeczno- gospodarczych, np. budownictwa osiedlowego, rekreacyjnego i przemysłowo- -usługowego, między innymi ze środków inwestycji zagranicznych; kreowania krajobrazu przyszłości (Landscape Tomorrow). W tym miejscu należy wyraznie podkreślić, że podstawowa dotychczas rola obszarów wiejskich, jaką była produkcja rolna (ustawa o ochronie ziem rolnych) będzie się zmniejszać (w wielu rejonach już się zmniejsza) na rzecz zasygnalizo- wanych tu różnorodnych celów i funkcji ogólnorozwojowych [CARLEY, SPAPENS, 2000]. Rolnictwo jak i cała sfera życia społeczno-gospodarczego będą podlegały działaniu czynników globalizacyjnych (konkurencja w skali świata). Przedkładane propozycje uwzględniają potrzebę i możliwość spełniania wymagań tego nowego zjawiska, którego skutki już są w Polsce coraz bardziej odczuwane. Przykładowo w rolnictwie i w obszarach wiejskich w postaci pewnego nadmiaru produkcji rol- nej, zwłaszcza zbóż [Strategia ..., 2000], które mogą być taniej niż w Polsce i o lepszej jakości produkowane na wielkich obszarach urodzajnych gleb i w wa- runkach urodzajnego klimatu np. w Kanadzie, USA, stopniowo na Ukrainie, na Węgrzech itp. [RUNOWSKI, 1996]. Uwzględniane są także coraz silniejsze przejawy zmian klimatycznych, które zapewne nie zanikną, lecz się utrzymają w przewidy- walnej praktycznej przyszłości. Podkreślenia wymaga również fakt, że w razie zaistnienia różnych wyższych konieczności część tych ziem może być przywrócona do produkcji rolnej (oczywi- ście z wyjątkiem zalesionych i lasów) być może z większą jeszcze zdolnością plonotwórczą niż przed wprowadzeniem ich w sferę obszarów trwałej zieleni, a to w wyniku pozytywnych procesów, jakie nastąpiły przykładowo w fazie odłogowania. 16 Woda-Środowisko-Obszary Wiejskie t. 3 z. 2 (8) PRZEWIDYWANY SCENARIUSZ DZIAAANIA W ZAKRESIE ROZWOJU I WYKORZYSTANIA OTZ Przewidywane działania związane z rozwojem i wykorzystaniem obszarów trwałej zieleni można przedstawić wg poniższych punktów. 1) Zdefiniowanie OTZ tereny w obszarach wiejskich pokryte różną (wysoką, niską) roślinnością, które nie są lub nie będą użytkowane rolniczo (z wyjątkiem łąk i pastwisk) i które nie podlegają lub przestaną podlegać ustawie o ochronie ziemi rolnej; dotyczy to również lasów i terenów nowozalesionych. 2) Identyfikacja stanu obecnego, historyczna postać i ewolucja obszarów trwałej zieleni na ziemiach Polski zarys aktualnego i przyszłego kształtowania ww. obszarów, jako tendencji obiektywnej, wymuszanej trendami ekonomicznymi, społecznymi, restrukturyzacyjnymi i wymogami ekorozwoju [CARLEY, SPA- PENS, 2000; WEIZSCKER i in., 1999], a także klimatyczno-biologicznymi po- trzebami rolniczych terenów, zwłaszcza ziem uprawnych (Identyfikacja może nastąpić stopniowo, w wyniku odpowiednich prac studialnych i ewidencyj- nych). 3) Przyjęcie i weryfikacja (uzasadnienie) założenia, że w Polsce w aktywnej pro- dukcyjnej uprawie pozostaną głównie tereny o glebach średniej, dobrej i bar- dzo dobrej urodzajności, sprawne agrotechnicznie i nie wymagające dużych, specjalnych nakładów na ich ulepszenie (w tym na melioracje wodne), poza obszarowymi melioracjami biologicznymi typu oaz oraz wiatro- i wodochron- nych pasów zadrzewień, a także melioracji przeciwerozyjnych (Założenie to wymaga teoretyczno-studialnej podbudowy ekonomicznej i strukturalnej). W ramach prezentowanej koncepcji zakłada się również, że w najbliższym ćwierćwieczu na wymienionych glebach nastąpi co najmniej podwojenie plonów i efektów ekonomicznych w stosunku do obecnych średnich statystycznych. Aktu- alne dane są bowiem zaniżone m.in. przez istotnie mniejsze plony uzyskiwane na glebach słabych. 4) Identyfikacja rzeczywistej powierzchni ziemi, która będzie potrzebna do pro- dukcji rolniczej w kraju. Przewiduje się, że w efekcie wymienionych dotych- czas działań i procesów, a także w wyniku zweryfikowania rzeczywistych po- trzeb w zakresie powierzchni ziem uprawnych w Polsce (m.in. z powodu przy- szłego limitowania produkcji rolnej po wstąpieniu do UE) następować będzie wyłączanie z produkcyjnej uprawy gleb wadliwych pod względem ich struktu- ry i gospodarki wodnej, wymagających określonych nakładów na ich ulepsza- nie (np. kosztownego nawadniania gleb bardzo lekkich piaszczystych) i na specjalne zabiegi agrotechniczne w przypadku gleb zbyt ciężkich w uprawie. Zakłada się zatem, że znaczna część gleb (ziem) przejdzie stopniowo (w per- spektywie 15 25 lat) do kategorii tzw. gleb marginalnych, opuszczonych i odło- gowanych ze względów ekonomicznych. Ich właściciele lub użytkownicy nie wy- trzymają bowiem krajowej, europejskiej, czy wreszcie globalnej konkurencji bez S. Drupka: Obszary trwałej zieleni nowa formacja strukturalna ... 17 specjalnej pomocy ze strony państwa, czy ewentualnie Unii Europejskiej. Pomoc taka prawdopodobnie nie będzie udzielana, gdyż w sytuacji dodatniego bilansu żywności i rolniczych surowców w kraju i w Europie oraz przewidywanej limito- wanej (kwotowanej) produkcji rolnej w UE nie będzie po prostu uzasadniona. Specjalne dotacje z budżetu państwa są w swej istocie wyrównywaniem szans wła- ścicieli ziem słabych, w stosunku do właścicieli dobrych gleb i dużych areałów. A w obecnej gospodarce rynkowej i przy zarysowujących się tendencjach nadpro- dukcji produktów rolnych w naszej strefie ekonomiczno-gospodarczej nie ma już ekonomicznej i politycznej potrzeby (i nie zanosi się na to, aby powstała w przewi- dywalnym czasie) ulepszania każdego skrawka ziemi (jak to się działo w byłej PRL 1945 1989), aby wydawał jakikolwiek plon, jak również nieaktualne jest już hasło każdy kłos na wagę złota . Uwzględniając wszystkie wymienione okoliczności (a także inne prawdopo- dobnie jeszcze tu nie określone) można przyjąć, że w rolniczym użytkowaniu go- spodarczym pozostanie nie więcej niż około 80% ziem rolniczo użytkowanych w końcu dekady lat 80., kiedy łączna powierzchnia UR wynosiła w zaokrągleniu 18,6 mln ha, w tym 4,2 mln ha trwałych użytków zielonych oraz 14,4 mln ha grun- tów ornych. Stanowiło to nieco ponad 58% w strukturze użytkowania ziemi w kraju. Użytki zielone zajmowały około 22% UR lub około 12 13% powierzchni kraju. Produkcja zbóż wynosiła i nadal wynosi około 26 mln ton, w warunkach gdy zboża kłosowe zajmowały i zajmują 50 55% powierzchni w strukturze zasiewów. Statystycznie przeciętny plon ziarna wynosi zatem około 3,5 3,6 tha 1"). Próba uzasadnienia przewidywanego zmniejszenia powierzchni ziem użytkowa- nych rolniczo Plony ziarna zbóż oraz ich udział w powierzchni zasiewów są dobrymi i wymiernymi wskaznikami poziomu rolnictwa w Polsce i w strefie europejskiej. Dlatego wykorzystano je w tym opracowaniu do ogólnej charakterystyki przemian w krajowym rolnictwie, w tym do oceny zmian w użytkowaniu ziemi. Wracając zatem do założenia, że powierzchnia użytków rolnych zmniejszy się w naj- bliższych dekadach lat do około 80% powierzchni UR w końcu lat 80. ubiegłego wieku, czyli o 20%, uzyskany za około 15 25 lat obszar rolniczy będzie wynosił około 15 mln ha. Z rolnictwa ubędzie więc (z możliwością przeznaczenia na inne cele społeczne i gospo- darcze) około 3,6 mln ha. Powierzchnia trwałych użytków zielonych ukształtuje się (wg obecnie obserwowanych trendów) na poziomie 3,5 mln ha, więc na grunty orne przypadnie 11,5 mln ha (15,0 mln ha 3,5 mln ha UZ). Przyjmując, że w przyszłych większych powierzchniowo gospodarstwach (następować będzie koncentracja ziemi) udział zbóż przekroczy 50% w strukturze zasiewów, np. 55 60%, czyli powierzchnia ich zasiewów wyniesie około 6,3 mln ha. Uzyskanie w kraju glo- balnego plonu ziarna 26 mln ton rocznie będzie wymagało jednostkowego plonu 4,1 4,2 t z ha. (Plony te w krajach UE wynoszą obecnie 5,5 6,0 tha 1). ") Przyjęte założenia, podobnie jak w poprzednim punkcie, wymagają oczywiście weryfikacji w dro- dze odpowiednich prac studialno-badawczych. 18 Woda-Środowisko-Obszary Wiejskie t. 3 z. 2 (8) Uwzględniając wcześniejsze założenia, że w rolniczym użytkowaniu pozostaną tylko gleby średnio urodzajne i lepsze, oraz że wzrastać będzie systematycznie poziom czynni- ków plonotwórczych (odmiany, jakość materiału siewnego, ochrona, nawożenie i ogólna agrotechnika) osiąganie wyliczonych wartości średnich plonów w Polsce wydaje się w pełni realne. A taki poziom plonów zapewnia bezpieczeństwo żywnościowe kraju. Biorąc pod uwagę trendy (w krajach zachodnich i w USA) ograniczania produkcji cu- kru-sacharozy uzyskiwanego z buraków cukrowych i zastępowania go izoglukozą nowym produktem ze zbóż można przyjąć założenie, że ta tendencja pojawi się na dużą skalę również w Polsce. Wówczas zwiększy się dodatkowo zapotrzebowanie na zboża, lecz za- pewne zmniejszy się obszar uprawy buraka cukrowego (obecnie ok. 600 700 tys. ha). Dzięki temu powierzchnia uprawy zbóż i ich udział w strukturze zasiewów może zwięk- szyć się, np. o co najmniej 60% ziem zwalnianych z produkcji buraka cukrowego. Przewiduje się również, że zmaleje o co najmniej 300 tys. ha areał uprawy ziemniaka (z obecnych ok. 1,3 mln ha do np. 1,0 mln ha). Ta rezerwa rolniczej powierzchni także może zwiększyć udział zbóż w strukturze zasiewów do ok. 65% średnio w kraju. Można również zakładać inne rozwiązania, np. produkcję etanolu z buraków cukro- wych jako dodatku do paliw płynnych. Zatem zmniejszenie ogólnej powierzchni użytków rolnych w Polsce o około 20% w stosunku do stanu z końca lat 80. (czyli o około 3,6 mln ha) nie zagrozi bezpieczeństwu żywnościowemu i eksportowi nadwyżek na obecnym poziomie, a zarazem pozwoli uzyskać rezerwy ziem (gruntów) mniej wartościowych rolniczo na inne ważne cele społeczne (np. budownictwo mieszkaniowe, usługowe) i gospodarcze, infrastrukturę techniczną itp. (tzw. rezerwy rozwojowe ziem) oraz alternatywne uprawy i plantacje energetyczne. Podobne przeobrażenia w użytkowaniu ziem dokonywały się w rozwiniętych , uprze- mysłowionych krajach i dokonują się obecnie w krajach rozwijających się. Najbardziej typowym przykładem są aktualnie Chiny, mające w ostatnich latach najwyższe w świecie wskazniki rozwoju gospodarczego (8 10%), i w których wcześniej dominowała gospodar- ka rolna [CARLEY, SPAPENS, 2000]. Wcześniej już ten proces wystąpił i nadal się rozwija nawet w Izraelu, gdzie sprawa utrzymania i uprawy ziemi miała pierwotnie charakter pa- triotyczno-religijny lub narodowo-religijny [POHORYLES, 1985]. Przewidywany 80-procentowy wskaznik ziem, które pozostaną w rolniczym użytko- waniu, jest pewną wartością przeciętną w skali kraju. Są bowiem regiony, na przykład góry i pogórza karpackie i sudeckie, a także określone tereny nazwane tu umownie jako poba- gienne, gdzie wskaznik ziem rolniczych będzie mniejszy niż 80%, a także regiony o do- brych glebach i dobrych tradycjach rozwiniętego rolnictwa, gdzie udział ziem użytkowa- nych rolniczo w obszarach wiejskich może być większy, zwłaszcza po dokonaniu w przy- szłości modernizacji i unowocześnienia rolnictwa (dotyczy to np. Kujaw, Wielkopolski, Dolnego Śląska, zachodniego Mazowsza, Warmii i Mazur, niektórych okolic południowej Lubelszczyzny, Ziemi Szczecińsko-Gorzowskiej itp.). 5) Ziemie, które wypadły z rolniczego użytkowania i będą jeszcze wyłączane nie powinny być i nie będą po prostu opuszczone. Powinny być racjonalnie i planowo urządzane i wielofunkcyjnie wykorzystywane do różnych celów nie- związanych z produkcją żywności. Chociaż w przypadku zaistnienia sprzyjają- cych warunków (np. zwiększenie z różnych przyczyn zapotrzebowania na pro- S. Drupka: Obszary trwałej zieleni nowa formacja strukturalna ... 19 dukty rolne) lub też konieczności z powodu określonych zagrożeń również powrót do produkcji rolniczej. Należy również podkreślić, że zalesianie wymienionych terenów nie jest jedy- ną możliwą i jedynie słuszną alternatywą rozwojową, jak to się często obecnie twierdzi. Polska nie może się zamienić w kraj puszczański z epoki królów Piastów, lecz będzie się nadal rozwijać w kierunku jeszcze wyższej cywilizacji, a do tego niezbędne są rezerwy obszarów zwalnianych przez rolnictwo żywnościowe. ROZWINICIE KONCEPCJI NOWYCH FUNKCJI I PRZEZNACZENIA ZIEM ZWALNIANYCH Z ROLNICTWA Wszystkie ziemie, które już nie są, lub są słabo rolniczo użytkowane, oraz te które przestaną być użytkowane w wyniku różnych przemian i procesów (ekono- micznych, integracyjnych (UE), społecznych, np. utrata właściciela, klimatycznych i losowych) i znajdą się w kategorii obszarów trwałej zieleni (OTZ) powinny być wykorzystane w ramach przestrzennego zagospodarowania regionów i kraju. Przy- kładowo można je wykorzystać do: 1) zwiększenia lesistości niektórych okolic kraju (np. do około 30% średnio w kraju); 2) tworzenia oaz chronionej przyrody, enklaw i kanałów bioróżnorodności, z uwzględnieniem tzw. ścieżek ekologicznych dla zwierząt; 3) tworzenia mikroklimatycznych pasów zadrzewień wiatro- i wodochronnych na terenach rolnictwa wysokoprodukcyjnego oraz rolnictwa ekologicznego. Zadrzewienia śródpolne, łąki i oczka wodne są biogeochemicznymi barierami ogra- niczającymi migracje różnych związków chemicznych czy materiałów z pól uprawnych do wód powierzchniowych i wgłębnych. Nie ma bowiem już żadnych wątpliwości, że procesy samooczyszczania się wody zależą od struktury ekosystemów tworzących określony obszar (pól uprawnych, lasów, zadrzewień, łąk i zbiorników wodnych). Współczesne, eko- logiczne rozumienie ochrony środowiska wymaga nie tylko eliminacji zródeł zagrożeń na drodze technicznej. Konieczne jest również zwiększenie odporności układów przyrodni- czych na degradację przez stymulacje naturalnych procesów uzdatniania i neutralizacji zanieczyszczeń oraz zwiększenie efektywności procesów samooczyszczania się środowi- ska, retencji wodnej i regeneracji zasobów próchnicy. Kompleksowy program ochrony środowiska wymaga zarówno działań w zakresie budowy sprawnych i efektywnych oczyszczalni, jak i ekologicznego zagospodarowania zlewni w taki sposób, aby rozwiązania techniczne i naturalne procesy oczyszczania wzajemnie się wspomagały w możliwie jak największym stopniu [Kształtowanie ..., 2003]. Pasy zadrzewień mogą wpływać na zmniej- szenie użycia pestycydów do walki ze szkodnikami roślin, poprawiać mikroklimat i zmniejszać ewapotranspirację, wpływać na zwiększenie wodnej retencji glebowej i po- wierzchniowej (np. oczka wodne), a także powodować oczyszczanie (w procesach biolo- gicznych) zasobów retencyjnych z rolniczych i wiejskich zanieczyszczeń obszarowych i punktowych. 20 Woda-Środowisko-Obszary Wiejskie t. 3 z. 2 (8) 4) tworzenia terenów rekreacyjnych i sportowych, w tym dla agroturystyki, z uwzględnieniem naturalnych i sztucznych zorganizowanych kąpielisk, a tak- że pól golfowych itp.; 5) zakładania plantacji roślinnych do uprawy i zbioru biomasy lub bioproduk- tów przeznaczonych na alternatywne, odnawialne paliwa czy zródła energii, np. plantacje wierzby energetycznej do spalania zamiast gazu lub węgla; 6) zwiększania powierzchniowej i gruntowej retencji wodnej [MIODUSZEWSKI, 2003; Kształtowanie ..., 2003] (wodna renaturyzacja określonych terenów, tj. częściowe przywrócenie stanu uwodnienia gruntowego i powierzchniowego zbliżonego do warunków, panujących przed zmeliorowaniem danego terenu); 7) tworzenia awaryjnych terenów ulgi powodziowej przy określonych odcin- kach obwałowanych rzek, stwarzających zagrożenia dla ludności oraz ważnej infrastruktury komunikacyjnej lub gospodarczej jako nowej formy ochrony przeciwpowodziowej gęsto zaludnionych osiedli i terenów intensywnie zago- spodarowanych; tereny ulgi byłyby ograniczone groblami (max. 1,5 1,8 m wy- sokości) w celu zapobieżenia zbyt rozległemu rozlaniu się wód powodzio- wych, a wyprowadzanie wody z międzywala odbywałoby się przez obniżone, specjalnie przygotowane odcinki wałów; 8) tworzenia rezerw terenów pod budownictwo mieszkalne i produkcyjno- -usługowo-gospodarcze, a także dla umożliwienia przeniesienia zabudowań rolniczych, mieszkalnych i gospodarczych z terenów zagrożonych powtarza- jącymi się ostatnio zalewami powodziowymi w wyniku zaistniałych zmian klimatycznych; Podobnie jak w pkt. 7 (awaryjne tereny ulgi powodziowej) niezbędne i celowe jest również zabezpieczenie terenów pod rozbudowę infrastruktury komunikacyjnej, jak drogi, lotniska, lądowiska (w tym sportowe), wielkie składy, centra logistyczne itp. Dodatkowo warto jeszcze raz podkreślić, że konieczny i nieuchronny wzrost gospodarczy w Polsce (realizowany w formie i dzięki powstawaniu średnich i małych firm jako zakładów wy- twórczych i usługowych) wywoła znaczne zapotrzebowanie na wolne tereny [CARLEY, SPAPENS, 2000]. Istniejące dotychczas w osiedlach już nie wystarczą, nie wystarczą też same wydzierżawiane skomputeryzowane lokale biurowe. Rolnictwo stanie się rzeczywi- ście jedną z gałęzi gospodarki i musi się podzielić terenami z innymi działami gospodarki (przestanie być dominantą w użytkowaniu ziemi) i życia społecznego; 9) zapewnienia miejsca do tworzenia roślinnych stref ochronnych wokół miejsc ujęć wody pitnej podziemnej lub powierzchniowej; 10) zapewnienia miejsca pod budowę oczyszczalni ścieków, zwłaszcza komunal- nych i ewentualnego ich biologicznego neutralizowania (np. przez plantacje wierzby energetycznej), w tym oczywiście ścieków wiejskich; 11) zapewnienia miejsc składowania, segregacji i ewentualnie neutralizowania stałych odpadów z miast i osiedli wiejskich; 12) zarezerwowania wolnych pasów terenowych do prowadzenia napowierzch- niowych lub podziemnych zespołowych lub wielkoobszarowych kolektorów S. Drupka: Obszary trwałej zieleni nowa formacja strukturalna ... 21 do hydraulicznego transportu wody do celów nawodnieniowych lub podob- nych. Tereny, które będą wykorzystane do celów przedstawionych w kilku ostatnich punktach przestaną być częściowo, a nawet może w całości elementami OTZ. Wymieniono je jednak, aby wykazać jak wielkie powstaje zapotrzebowanie na tereny zwalniane z działalności czysto rolniczej uprawowej w miarę dokonują- cego się rozwoju społeczno-gospodarczego i cywilizacyjnego naszego kraju. Obra- zuje to zarazem proces jak Polska z kraju o przewadze gospodarki rolnej będzie się przekształcać w kraj wszechstronnie rozwinięty, w sposób zrównoważony, z pełną możliwością zapewnienia bezpieczeństwa żywnościowego. Wypada jeszcze podkreślić, że chodzi o tereny, których aktualna, tj. w rolni- czym użytkowaniu (mało urodzajne słabe gleby, tereny chemicznie zatrute), war- tość rynkowa jest mała, natomiast znacznie wzrośnie nawet kilkakrotnie gdy będą wykorzystane do prezentowanych tu (lub innych podobnych) celów, zwłasz- cza gospodarczych, w budownictwie mieszkalnym, infrastrukturalnym itp. Równo- cześnie przykłady i analogie z niektórymi krajami w świecie (np. Chinami) wska- zują [CARLEY, SPAPENS, 2000; POHORYLES, 1985; WEIZSCKER, 1999], że racjo- nalne użytkowanie gleb dobrych i bardzo dobrych, z wykorzystaniem wielkiego postępu biologicznego i technologicznego, oraz zapewnienie przyjaznego uprawom mikroklimatu przez melioracje biologiczne (m. in. pasy zadrzewień, oazy i kanały ekologiczne itp.) może spowodować w ciągu najbliższego półwiecza skokowy wzrost wydajności upraw i wielkości plonów. Zapewni to wystarczalność żywno- ściową kraju nawet przy systematycznym wzroście liczby ludności (na razie wskaznik przyrostu ma wartość zerową, a nawet ujemną). Statystyki światowe podają, że w skali globalnej na jednego mieszkańca przypada 0,27 ha ziemi upraw- nej z tendencją malejącą tego wskaznika (w Polsce około 0,46 ha). W Europie, w tym w Polsce, wydajność plonów upraw rosła szybciej niż liczba ludności. Przykłady te powinny rozwiać wszelkie wątpliwości i obawy, że w Polsce za- braknie własnej żywności, gdy ziemie wadliwe i mało urodzajne przeznaczy się na inne cele rozwojowe. W celu zwiększenia przejrzystości proponowanego wykorzy- stania i istniejącego użytkowania poszczególnych elementów OTZ przedstawiono je w tabeli 1. PODSUMOWANIE I WNIOSKI Nowa kategoria strukturalna w obszarach wiejskich obszary trwałej zieleni (OTZ) obejmuje m.in. ziemie opuszczane przez produkcyjne rolnictwo. Obszary te powinny być wykorzystane w wielofunkcyjnym, cywilizacyjnym rozwoju wsi, ośrodków i obszarów wiejskich, gdyż proces opuszczania lub zwalniania ziemi z rolnictwa uprawowego będzie nieuchronny, zwłaszcza w określonych granicach, tj. do ok. 3,0 3,5 mln ha, kiedy do celów produkcji żywności pozostałoby ok. 15 mln ha. 22 Woda-Środowisko-Obszary Wiejskie t. 3 z. 2 (8) Tabela 1. Elementy obszarów trwałej zieleni (OTZ) i ich podstawowe funkcje lub przewidywane przeznaczenie (S. Drupka) Table 1. Elements of Permanent Greenness Lands (PGL) and their basic functions or prospective destination (S. Drupka) Elementy OTZ Funkcja lub przeznaczenie Elements of PGL Function or destination 1 2 I. Lasy i zagajniki (obecnie Funkcja: Function: ok. 28,5% w strukturze " gospodarcza economic użytkowania ziemi w " pozysk drewna do różnych celów timber for various purposes Polsce) pożytki leśne (zbieractwo) forest goods (mushroom and wild beries picking) I. Forests and thickets (now 28.5% of the land use myślistwo hunting in Poland) " rekreacyjno-turystyczna tourism and recreation " zdrowotna health " poprawiająca i stabilizująca mikroklimat improvement and stabilization of the microclimate stabilizacja wilgotności i temperatury powietrza, stabilization of humidity and air temperature zmniejszanie siły wiatru w okolicy decreasing wind velocity in surroundings " retencyjna (wyrównywanie przepływu w ciekach wodnych) retentional (equilibration of the water flow in streams) " wzbogacająca bioróżnorodność flory i fauny (ostoje, ochrona) the increase of biodiversity (refuges, protection) II. Trwałe użytki zielone Funkcja: Function: (łąki i pastwiska) ok. 20 " gospodarcza (produkcja i pozyskiwanie paszy dla przeżuwaczy) 22% użytków rolnych lub economic (fodder production for ruminants) 13,3% w strukturze użyt- " krajobrazowa (wzbogacanie estetyki krajobrazu obszarów wiej- kowania ziemi w Polsce skich) landscape (increasing the visual values of rural landscapes) II. Permanent grasslands " ochronna tworzenie częściowej bariery przed zanieczyszczeniami (meadows and pastures) obszarowymi z rolnictwa) c. 20 22% of croplands protective (partial barriers against surface contamination from agri- or 13.3% of the land use in culture) Poland " środowisko bioróżnorodności przyrodniczej environmental biodiversity III. Ziemie marginalne Przewidywane przeznaczenie: Prospective destination: i opuszczone przejściowo " trwałe zalesienie (do około 30% powierzchni) obszarów wiejskich, lub na stałe, nieużytkowa- permanent afforestation of rural areas (up to 30% of area) ne rolniczo, albo aktualnie " zakładanie plantacji roślinnych do produkcji alternatywnego, od- rolniczo nieprzydatne nawialnego paliwa (np. plantacje wierzby energetycznej), nawad- (oddalone od zabudowań), nianych i użyznianych odpływami z wiejskich oczyszczalni ście- także ziemie skażone przez ków (przyjmowanie biogenów) S. Drupka: Obszary trwałej zieleni nowa formacja strukturalna ... 23 cd. tab. 1 1 2 przemysł lub komunikację plantations of renewable fuel (energetic willow) watered and fertil- (spaliny) ized from rural sewage treatment plants (nutrients acceptation and accumulation) III. Marginal and aban- " tworzenie pasów zadrzewień i żywopłotów ekologiczno-mikro- doned lands transitory or klimatycznych na terenach wysokowydajnego rolnictwa, permanently not used or construction of woodlots and ecological-microclimatic hedgerows presently useless for agri- on the grounds of highly effective agriculture culture (remote from vil- " tworzenie kanałów, baz (remiz) i ostoi ekologicznych na rolni- lages) and lands contami- czych terenach nated by the industry or formation of corridors and ecological refuges on agricultural gro- transport (combustions) unds " wzbogacanie powierzchniowej i podziemnej retencji wodnej na obszarach wiejskich wraz z budową małych elektrowni wodnych na piętrzeniach increasing surface and ground water retention in rural areas toget- her with the construction of small electric power plants on lifted st- reams " tworzenie terenowych awaryjnych zbiorników ulgi powodziowej, construction of reservoirs of flood water relief " tworzenie obiektów sportowo-rekreacyjnych, np. urządzanie boisk, otwartych pływalni, pól golfowych, sportowych lotnisk lub lądo- wisk itp., creation of sport and recreation of objects: playing fields, swim- ming pools, golf grounds, sport airports and landing grounds etc. IV. Użytki ekologiczne Funkcja: Function: typu bagiennego, pasy " utrzymanie i wzbogacanie naturalnej bioróżnorodności w obsza- i enklawy przyrzeczne rach wiejskich, zwłaszcza użytkowanych rolniczo i przyjeziorne, tereny maintenance and enrichment of biodiversity in rural areas, particu- wydmowe, powierzchnio- larly those used in agriculture we obiekty geologiczne, " naukowa jako obiektu badań przyrody ożywionej i nieożywionej takie jak urwiska, usuwi- scientific as objects of natural studies ska, głębokie uskoki, " turystyczno-ekologiczno-edukacyjna głębokie wąwozy, jary itp. tourist-ecological-educational IV. Lands of ecological " krajobrazowa landscape use: wetlands, riparian " gospodarcza, np. pozyskiwanie trzciny na cele budowlane lub zones, dunes, surface izolacyjne, pozyskiwanie wikliny (dotyczy pasów przy rzekach, geological objects like stawach, jeziorach) cliffs, rock-falls, deep economic (harvesting reed for building and isolation, osier harve- steeps, ravines, small sting (from riparian zones) canyons etc. " kontrolowana rekreacja i kontrolowane formy zbieractwa controlled recreation and collection of wild beries and mushrooms " awaryjne tereny ulgi powodziwej emergency lands of flood relief V. Parki narodowe i różne Funkcja: Function: formy rezerwatów przyrody " podobna jak w grupie IV (użytki ekologiczne) 24 Woda-Środowisko-Obszary Wiejskie t. 3 z. 2 (8) cd. tab. 1 1 2 V. National parks and as in group IV various natural preserves VI. Parki wiejskie, przypa- Funkcja i przeznaczenie: Function and destination: łacowe, rezydencjalne, " rekreacyjno-turystyczna recreation and tourism skupione ośrodki rekreacji " krajobrazowa (estetyka krajobrazu) landscape (aestethics) społecznej itp. " kulturalna (imprezy, wystawy, festiwale, np. kultury wiejskiej, itp.) cultural (entertainments, exhibitions, festivals of rural traditions VI. Rural, palace and etc.) residential parks, centers of recreation etc. " sportowa (np. korty tenisowe, boiska do siatkówki, koszykówki) sport (e.g. tennis courts, playing grounds for volleyball, basketball) VII. Tereny wiejskie cza- Przeznaczenie: Destination: sowo niezagospodarowane " cenna rezerwa powierzchni pod budowę osiedlowo-komunalną, (zwolnione z funkcji rolni- przemysłową i usługową (nowe osiedla, centra handlowo-usługo- czo-produkcyjnych ze we, wiejskie domy kultury) oraz rekreacyjno-sportową (wiejskie względu na ich małą przy- boiska sportowe, otwarte i kryte baseny kąpielowe i inne obiekty datność do tych celów) służące podnoszeniu zdrowotności ludności wiejskiej i celom wy- chowawczym w odniesieniu do młodzieży) VII. Temporarily unman- valuable ground reserves for residential or industrial buildings, for aged rural grounds (re- services sector (new residential quarters, supermarkets, cultural leased from productive centres) and for recreation and sport (rural playing grounds, functions due to their small swimming pools and other objects of rural welfare and youth edu- usefulness) cation) " rezerwa terenów niezbędnych do przenoszenia części osiedli poło- żonych nisko w dolinach rzek i stale zagrożonych powtarzającymi się ostatnio powodziami reserves of grounds for the transfer of settlements situated in the river valleys and recently threatened by frequent floods VIII. Istniejące tereny ulgi Przeznaczenie: Destination: powodziowej przylegające " tereny do zorganizowanego, awaryjnego wprowadzania wody do obwałowań rzeki (ob- powodziowej (przez umocnione, obniżone przelewy w górnej czę- szary ekstensywnie zago- ści wałów) w sytuacjach zagrożenia przelaniem się wody przez wał spodarowane z niską ro- i jego zniszczeniem, a tym samym zagrożenia niekontrolowanym ślinnością typu traw, wi- zalaniem obszarów gęsto zaludnionych lub uprzemysłowionych, kliny plecionkarskiej itp.) albo wreszcie uzbrojonych w ważną techniczną infrastrukturę; (te- reny te w zasadzie powinny być otoczone groblami do wysokości 1,5 1,8 m, mogą być użytkowane rolniczo, np. produkcja traw na paszę lub inne rośliny na ryzyko użytkownika, nie mogą być jed- nak ani zabudowane, ani zalesione. Nie powinny być też własno- ścią prywatną, lecz społeczną, np. samorządową. Po ustaniu powo- dzi woda z terenów ulgi może być ponownie wprowadzona do rze- ki za pomocą śluzy dennej w wale z samoczynną klapą zwrotną itp.) S. Drupka: Obszary trwałej zieleni nowa formacja strukturalna ... 25 cd. tab. 1 1 2 VIII. Existing flood relief terrains for organised emergency spill of flood waters (through re- areas adjoining river em- inforced and lowered spillways in upper parts of embankments) at bankments (extensively a risk of water flow over embankments, their destruction and thus managed with low vegeta- an uncontrolled flooding of urbanized or industrial areas (these ter- tion like grasses and osier) rains should be surrounded by dikes up to 1.5 1.8 m high agri- cultural use (e.g. grass production for fodder) and for other plants at a risk of the user. These grounds should not be built up non af- forested. They also should not be a private property but rather be- long to the commune. After flood cessation water from the relief areas might be again directed to the river through the bottom sluice with automatic back valve or by others methods) Zalesianie ziem zwalnianych z rolnictwa nie jest jedyną alternatywą ich wyko- rzystania, ponieważ nowy, społeczny, gospodarczy, techniczny i sanitacyjny, czyli ogólnie cywilizacyjny rozwój ośrodków wiejskich wymaga znacznych wolnych powierzchni do tego celu. Niezbędne są też tereny do lepszego zorganizowania gospodarki wodnej na tych obszarach, w tym powiększania zasobów wody oraz ich ochrony przed zanieczyszczeniami obszarowymi i punktowymi. Inne korzyści możliwe do uzyskania w perspektywie 10 20 lat dzięki zwalnia- niu przez rolnictwo ziem np. słabych, wadliwych, skażonych, czy po prostu nie- ekonomiczych w użytkowaniu to: " ekologizacja warunków produkcji rolnej, m.in. przez zmniejszenie nasilenia agresji szkodników roślin (i zmniejszenie zużycia toksyn do walki z nimi), przez zwiększenie obszarów lęgowych dla naturalnych sprzymierzeńców rol- nika w walce ze szkodnikami (pasy leśno-krzewiaste, remizy i oazy bioróżno- rodności, kanały ekologiczne itp.); " wzbogacanie i racjonalizowanie krajobrazu i mikroklimatu terenów rolni- czych, również dzięki wymienionym już biologiczno-krajobrazowym urządze- niom oraz w wyniku zwiększenia lesistości niektórych terenów; " utworzenie rezerw terenowych niezbędnych do: rozwoju budownictwa mieszkalnego, usługowego (np. handel) czy pro- dukcyjnego (małe zakłady wytwórcze i przetwórcze); tworzenia infrastruktury technicznej, ośrodków sportowych i rekreacji społecznej (boiska, pływalnie, pola golfowe, pola i trasy jazdy konnej, lą- dowiska samolotowe i szybowcowe itp.); budowy oczyszczalni ścieków i pól neutralizacji osadów ściekowych, od- padów itp.; rozwoju komunikacji drogowej, też wymagającej wolnych terenów; 26 Woda-Środowisko-Obszary Wiejskie t. 3 z. 2 (8) uprawy stałych lub sezonowych plantacji roślinnych jako zródła odna- wialnych biologicznych surowców energetycznych, np. specjalne odmia- ny wikliny (lub wierzby) czy ewentualnie innych gatunków roślin; " nowe, alternatywne do pracy w rolnictwie zajęcia na wsi, a więc zmniejszanie bezrobocia; " rozwiązywanie (nieco inne) problemów powodzi wywołanych zmianami kli- matycznymi; " uzyskanie terenów do rozwoju wodnej retencji powierzchniowej i podziemnej na obszarach wiejskich; " w wyniku wszystkich wymienionych i obecnie jeszcze nie określonych działań podnoszenia ogólnego poziomu cywilizacyjnego kraju i zwiększenie atrakcyj- ności Polski pod względem turystycznym, kulturowym i inwestycyjnym; " możliwość spełnienia, ostatnio mocno wysuwanego, postulatu konieczności wielofunkcyjnego i wielokierunkowego rozwoju wsi i obszarów wiejskich, a przez to ożywienia życia także w wielu małych i średnich ośrodkach miej- skich; być może uda się też rozwiązać wiele zagadnień dotyczących tzw. ob- szarów problemowych, a częściowo także i bezrobocia na wsi. Podsumowując można stwierdzić, że prawie każda rozwijana działalność go- spodarcza i społeczna (np. sport, turystyka) wymaga wolnych terenów, wymaga miejsca na powierzchni naszej Ziemi. Wystarczy rozejrzeć się po najbliższym oto- czeniu, np. Falentach i okolicy. Rolnictwo broniące każdego skrawka ziemi, często już mało efektywnego w obecnych warunkach społeczno-ekonomicznych, byłoby hamulcem wszechstronnego rozwoju tak mikroregionów jak i całego kraju. Samo- wystarczalność żywnościowa wraz z określonym eksportem atrakcyjnych polskich produktów rolniczych może być zapewniona w warunkach racjonalnego i wysoko- efektywnego wykorzystania ziem o glebach średnich, dobrych i bardzo dobrych. W świetle wymienionych spostrzeżeń i propozycji odnośnie do zapotrzebowa- nia i wykorzystania ziem (terenów) na cele rozwojowe, ziemie zwalniane z upra- wowego rolnictwa można nazwać obszarami rezerw rozwojowych (ORR) wsi, miast i całych obszarów wiejskich, w tym terenów rolniczych. Zatem nie należy ubolewać z powodu opuszczanych ziem (a przynajmniej niektórych), lecz opraco- wać programy ich wielofunkcyjnego, terazniejszego i przyszłościowego wykorzy- stania. WYKORZYSTANA LITERATURA Aktualna problematyka ochrony mokradeł, 1999. Mater. Semin. nr 43. Falenty: Wydaw. IMUZ ss. 232. BAC S., KOyMICSKI C., ROJEK M., 1998. Agrometeorologia. Warszawa: PWN ss. 275. BACSKI J., 1999. Obszary problemowe w rolnictwie Polski. PAN Instytut Geografii i Przestrzenne- go Zagospodarowania. Wrocław: Wydaw. Continuo ss. 128. S. Drupka: Obszary trwałej zieleni nowa formacja strukturalna ... 27 BORYCZKA J., 1998. Zmiany klimatu ziemi. Warszawa: Wydaw. Akademickie DIALOG ss. 165. CARLEY M., SPAPENS Ph., 2000. Dzielenie się światem. Białystok-Warszawa: Inst. na Rzecz Ekoroz. ss. 270. CZAJA S., 1998. Globalne zmiany klimatyczne. Białystok: Wydaw. Ekon. i Środ. ss. 196. Czynniki plonotwórcze plonowanie roślin, 1993. Pr. zbior. Red. J. Dzieżyc. Warszawa-Wrocław. DRUPKA S., 1990. Sustainable land use systems research in Eastern Europe. W: Proc. Intern. Work- shop Sustainable land use systems research. New Delhi, India. Kurztown: Rodale Res. Cent. s. 153-158. DRUPKA S., 1996. Infrastruktura melioracyjna wsi polskiej. Problemy infrastruktury technicznej obszarów wiejskich. W: Studia nad infrastrukturą wsi polskiej T. 2. Warszawa: IRWiR PAN. DRUPKA S., 1998. Melioracje rolne. Geneza, rozwój, znaczenie, przyszłość. W: Encyklopedia agro- biznesu. Warszawa: Fundacja Innowacja. DRUPKA S., KUyNIAR A., KRYCSKA D., 1997. Klimatyczno-rolnicze kryteria oceny potrzeb nawad- niania w Polsce. W: Woda jako czynnik warunkujący wielofunkcyjny i zrównoważony rozwój wsi i rolnictwa. Mater. Semin. 39. Falenty: Wydaw. IMUZ. GÓRNY M., 1993. Rola zadrzewień w krajobrazie rolniczym. W: Rolnictwo ekologiczne od teorii do praktyki. Warszawa: Stow. Ekoland s. 123 130. JAGAA S., 2002. Użytki ekologiczne w terenach górskich. W: Użytki ekologiczne w środowisku przy- rodniczym. Mater. Semin. 48, Konf. Nauk. Żywiec-Moszczanica 21 22.05.2002. Falenty: Wy- daw. IMUZ s. 47-54. JAGAA S., KOPEĆ S., KOSTUCH R., MISZTAL A., OSTROWSKI J., ŻYWOTKO H., 2002. Użytki ekologicz- ne w terenach górskich. Red. S. Jagła, A. Misztal. Falenty-Kraków: Wydaw. IMUZ ss. 98. JAGAA S., KOSTUCH R., 2001. Trawiasto-zielne użytki ekologiczne, ich znaczenie środowiskowe i uwarunkowania trwałości występowania. W: Trwała okrywa roślinna jako podstawa zrówno- ważonego rozwoju rolnictwa w zlewniach karpackich. Mater. Konf. 9 11 pazdziernik 2001, Sta- cja Badawcza IMUZ Jaworki. Falenty: Wydaw. IMUZ s. 17-24. JANKOWSKA-HUFLEJT H., ZASTAWNY J., 2002. Analiza stanu gospodarowania i możliwości zwiększe- nia efektywności wykorzystania użytków zielonych w Polsce w żywieniu przeżuwaczy. W: Pa- sze z użytków zielonych czynnikiem jakości zdrowotnej środków żywienia zwierząt i ludzi. Red.: H. Jankowska-Huflejt i J. Zastawny. Falenty: Wydaw. IMUZ s. 73-85. KAODZICSKI M., 1999. Aktywizacja gospodarcza obszarów wiejskich. Warszawa: PAN IRWiR, SGGW-CNW ss. 152. Kształtowanie i ochrona zasobów wodnych na obszarach wiejskich, 2003. Red. L. Ryszkowski, S. Bołazy, A. Kędziora. Poznań: Zakł. Bad. Środ. Leśn. PAN ss. 70. Landscape Tomorrow, 2002. European Research Network for sustainable development of multifunc- tional landscapes. Mnchenberg, Germany. MALESZEWSKI W., 1861. Osuszanie bagien i łąk błotnych w Królestwie Polskiem. Gazeta Rolnicza nr 14, 18, 20. MARTYN D., 2000. Klimaty kuli ziemskiej. Warszawa: PWN ss. 360. Mechanizmy i uwarunkowania ekorozwoju, 1998. Zbiór referatów II Międzyn. Konf. Nauk. Rajgród 21 24 września 1998. Białystok: Wydaw. PBiał. MICHNA W., 1991. Ekosystemy żywicielskie i żywność. Zagrożenia i problemy ochrony. Warszawa: IOŚ. MIODUSZEWSKI W., 2003. Mała retencja. Ochrona zasobów wodnych i środowiska naturalnego. Po- radnik. Falenty: Wydaw. IMUZ ss. 52. NOWICKI M., 1993. Strategia ekorozwoju Polski. Warszawa: MOŚZNiL ss. 182. OSTROWSKI J., 2001. Marginalne użytki zielone w kształtowaniu wielofunkcyjności obszarów wiej- skich w regionach górskich. W: Trwała okrywa roślinna jako podstawa zrównoważonego rozwo- 28 Woda-Środowisko-Obszary Wiejskie t. 3 z. 2 (8) ju rolnictwa w zlewniach karpackich. Mater. Konf. 9 11 pazdziernik 2001, Stacja Badawcza IMUZ Jaworki. Falenty: Wydaw. IMUZ s. 25-33. Pakt dla rolnictwa i obszarów wiejskich, 2000. Warszawa: Rząd RP. PTASZYCKA-JACKOWSKA D., BARANOWSKA-JANOTA M., 1998. Przyrodnicze obszary chronione. War- szawa: Inst. GPiK ss. 287. POHORYLES S., 1985. Introduction to rural planning and development. Min. of Agric. Centr. f. Int. Agric. Dev. Coop., Isr. Assoc. f. Int. Coop., Izrael, Tel-Aviv ss. 188. Proc. of VII Congress of the European Society for Agronomy, 2002. Cordoba, Spain 15 18 July 2002. PROKOPOWICZ M., 1926. Melioracje w Polsce. Toruń: Morska Drukarnia Rolnicza ss. 341. Przyczyny i skutki wielkich powodzi, 1999. Mater. konf., Kraków 29 30.11.1999, Muzeum Przyr. Inst. Syst. i Ewol. Zwierząt PAN, Kraków. RICHLING A., SOLON J., 1994. Ekologia krajobrazu. Warszawa: PWN. ss. 226. Roczniki statystyczne. Warszawa: GUS. Rolnictwo ekologiczne, 1993. Pr. zbior. Red. U. Sołtysiak. Warszawa: Stow. Ekoland. ROSNER A., 1999. Wiejskie obszary problemowe pod kątem widzenia środowiska naturalnego. W: Typologia wiejskich obszarów problemowych. Warszawa: PAN, IRR s. 79-88. RUNOWSKI H., 1996. Ograniczenia i szanse rolnictwa ekologicznego. Warszawa: Wydaw. SGGW ss. 286. SIEMICSKI I., 1992. Zróżnicowania infrastruktury obszarów wiejskich. PAN-IRWiR, Warszawa. Spójna polityka strukturalna rozwoju obszarów wiejskich i rolnictwa. Projekt, 1998. Przyjęte przez RM 1999. Warszawa. Stan gleb użytkowanych rolniczo w Polsce, 1993. Pr. zbior. Warszawa: PIOŚ. Strategia rozwoju gminy Grabów (woj. łódzkie), 2000. Oprac. zesp. IMUZ, maszynopis. Średniookresowa strategia rolnictwa i obszarów wiejskich, 1998. Przyjęte przez RM 1998. Warsza- wa. TWARDY S., KOSTUCH R., 2001. Charakterystyka obszarów wiejskich w zlewni Iłżanki. Falenty- Kraków: Wydaw. IMUZ ss. 91. TYSZECKI A., 1999. Wytyczne do procedury i wykonywania ocen oddziaływania na środowisko. Pr. zbior. Warszawa: Fund. IUNC Poland. Ustawa o kształtowaniu i rozwoju terenów (obszarów) wiejskich. Projekt, 1990. Z. Pijanowski i zesp. Kraków: AR. Ustawa o ochronie przyrody, 1991. Dz. U. 1991 nr 114 poz. 492. Ustawa o zagospodarowaniu przestrzennym, 1994. Dz. U. nr 89 poz. 415. Użytki ekologiczne w środowisku przyrodniczym, 2002. Mater. Semin. 48, Konf. Nauk. Żywiec - Moszczanica 21 22.05.2002. Falenty: Wydaw. IMUZ ss. 178. WEIZSCKER E.U., LOVINS A.B., LOVINS L.H., 1999. Mnożnik cztery. Nowy raport dla Klubu Rzym- skiego. Toruń: PTWKR, Wydaw. Rolewski ss. 291. WIERUSZEWSKA M., 1997. Wieś Polska. Konteksty kontrasty strategie. Warszawa: PAN- IRWiR ss. 209. WOŚ A., 1992. Strategie rozwoju rolnictwa. Warszawa: PWN ss. 162. WOŚ A., 1999. Klimat Polski. Warszawa: PWN ss. 302. Zagospodarowanie doliny Iłżanki w aspekcie aktywizacji turystyki, 2002. Pr. zbior. Red. nauk. S. Twardy. Falenty-Kraków: Wydaw. IMUZ ss. 83. S. Drupka: Obszary trwałej zieleni nowa formacja strukturalna ... 29 Stanisław DRUPKA PERMANENT GREENNESS LANDS A NEW STRUCTURAL FORMATION IN RURAL AREAS Key words: civilization infrastructure, ecological corridors, field microclimate, centres of biodiver- sity, flood control, alternative production, water retention, terrain reserves, self-sufficiency in food, sport and tourism, barren lands S u m m a r y The more and more lands formerly used by agriculture are relieved of this function to become abandoned , marginal or fallow lands. That is a significant potential of grounds which will still enlarge in the next decades to amount probably 3 3.5 million ha. In contrast to presently expressed, mostly negative, opinions of this process author proposes here a positive evaluation of the process of releasing lands often of poorest quality or contaminated from their basic function of food produc- tion. It is proposed to see this phenomenon as a chance of universal and multifunctional development of rural areas, of municipal-rural grounds and of lands associated with human settlements. Multiple needs that should be satisfied during the civilizational development of our country are presented in this paper. The grounds abandoned by agriculture with forests, grasslands, parks, lands of ecological use etc. has been called Permanent Greenness Lands (PGL). Recenzenci: prof. dr hab. Waldemar Michna prof. dr hab. Elżbieta Wysocka Praca wpłynęła do Redakcji 19.08.2003 r. III. Ziemie marginalne i odłogi opusz- czone przejściowo lub na stałe, nieużyt- kowane rolniczo (oddalone od zabudo- wań), a także skażone przez przemysł I. Lasy, zagajniki, nowe zalesienia II. Trwałe użytki zielone (tuz) lub komunikację (spaliny) I. Forests, thickets, new afforestations II. Permanent grasslands III. Marginal and fallow lands tempo- rarily or permanently abandoned, not used in agriculture (remote from build- ings) or contaminated by industry or transport (combustions) IV. Użytki ekologiczne typu bagiennego, przyrzeczne, wydmowe, geologiczne, jak: Obszary trwałej zieleni V. Parki narodowe i różne formy rezer- urwiska, osuwiska, głębokie wąwozy (OTZ) watów przyrody IV. Lands of ecological use like wetlands, V. National parks and various nature Permanent Greenness Lands riparians by rivers and lakes, dunes and preserves (PGL) geological formations like cliffs, rock- falls, deep ravines VII. Tereny wiejskie niezagospodarowa- VIII. Istniejące tereny ulgi powodziowej VI. Parki wiejskie, przypałacowe, rezy- ne, przewidziane do rozwoju infrastruk- wyłączone z zabudowy i z rolniczego dencjalne, w ośrodkach rekreacji społecz- tury i budownictwa wiejskiego użytkowania oraz zalesiania nej itp. VII. Rural unmanaged areas intended for VIII. Existing areas of flood relief ex- VI. Rural, palace or residential parks and the development of infrastructure and cluded from buildings, agricultural use in recreation centres rural constructions and afforestation Rys. 1. Elementy obszarów trwałej zieleni (OTZ) opracowanie S. Drupka Fig. 1. Elements of Permanent Greenness Lands (PGL) elaborated by S. Drupka