Mazowieckie Studia Humanistyczne
Nr 1-2, 2000
Elżbieta Pajdowska
DUCSKA POLITYKA SPOAECZNA W UJCIU HISTORYCZNYM
Dania przez wielu naukowców i badaczy jest postrzegana jako uniwersalne
państwo dobrobytu. Państwo to pełniło i pełni ogromną rolę w kształtowaniu poli-
tyki społecznej Danii w różnych jej przekrojach. Przeszło ono długi proces rozwo-
ju, w którym można wyróżnić kilka charakterystycznych okresów, a mianowicie:
-pierwsze regulacje socjalne (do 1880 r.);
- doniosłe ustawodawstwo socjalne pod wpływem rewolucji przemysłowej;
-reformy 1933 r., uwarunkowane kryzysem ekonomicznym;
- szeroki rozwój państwa dobrobytu (od czasów II wojny światowej do po-
łowy lat siedemdziesiątych);
- zahamowanie wydatków socjalnych pod wpływem obniżenia tempa wzro-
stu gospodarczego i innych niekorzystnych zjawisk gospodarczych (ostatnie
ćwierćwiecze).
Polityka socjalna ma długą historię w tym kraju, ale jej znaczący rozwój
datuje się od 1880 r. Wtedy to rewolucja przemysłowa postawiła nowe wymogi
na polu socjalnym. Nieco wcześniej (w latach 1798, 1802, 1803) ukazały się
Akta Pomocy Ubogim, które zobowiązywały państwo, sektor prywatny do nie-
sienia pomocy ubogim.
W 1824 r. uprawnienia do pomocy socjalnej otrzymały tylko osoby samot-
ne, przy czym zakazano im wstępowania w związki małżeńskie i zakładania
rodzin. Obowiązywała w tym zakresie i obowiązuje nadal w Danii zasada, którą
można ująć w słowach: jeśli nie jesteś w stanie utrzymać się sam, jak możesz
utrzymać rodzinę".
Innym ograniczeniem pomocy było udzielanie jej tylko mieszkańcom w gra-
nicach danej gminy czy regionu. Mieszkańców7 spoza tego okręgu wysyłano po
pomoc do władz terytorialnych, którym podlegał obszar ich pochodzenia.
Pierwszym przejawem pomocy dla dzieci okazały się prywatne przytułki
(schroniska) tworzone od 1820 r. Zapewniały one opiekę nad dziećmi pracują-
cych matek.
200 Elżbieta Pajdowska
W połowie XIX w. nastąpiło załamanie w prawie cywilnym. Ludzie ubo-
dzy, korzystający z pomocy zostali pozbawieni prawa głosu (konstytucja 1848 r.).
Pózniejsze lata przyniosły złagodzenie tej zasady w kierunku rozważań nad
kwestią o zawinionej i niezawinionej biedzie. Znajdujący się w sytuacji nieza-
winionej biedy nie utracili praw politycznych i cywilnych.
Prywatna pomoc charytatywna zajmowała od najdawniejszych czasów po-
czytne miejsce w duńskiej polityce społecznej. Wyzwalała odrębną inicjatywę
obywatelską niezależną od działalności państwa. Jeszcze przed rewolucją prze-
mysłową powstały fundusze ubezpieczeń zdrowotnych opartych na dobrowol-
nych składkach oraz pierwsze prywatne instytucje opiekuńcze dla inwalidów
i upośledzonych umysłowo (1855 r.). Dopiero dwadzieścia lat pózniej otrzyma-
ły one pomoc finansową od państwa.
Rewolucja industrialna przyniosła ogromne zmiany w sferze warunków i bez-
pieczeństwa pracy. Emigracja do miast i podjęcie pracy zarobkowej dla wielu
rodzin stanowiło zagrożenie ich bytu. Do tej pory utrzymywali się z uprawy
własnej ziemi i produkcji wewnątrz gospodarstwa domowego. Opuszczając swoją
wieś, rezygnując z samowystarczalności podejmowali ryzyko związane z pozba-
wieniem się podstaw egzystencji w przypadku utraty pracy zarobkowej. Nowo
powstający wielki przemysł oferował im ciężkie, niebezpieczne i zagrażające
zdrowiu warunki pracy. Wszystko to spowodowało silny nacisk na wprowadze-
nie systemu zabezpieczeń socjalnych. Konsekwentnie przedstawiono w tym cza-
sie wiele nowych reform w dziedzinie polityki społecznej. Zmienił się także kie-
runek tej polityki. Jej punkt ciężkości przesunął się z prywatnej charytatywnej
pomocy w kierunku odpowiedzialności państwowej finansowanej z powszech-
nych podatków. Lista reform była długa, a ustawy następowały sukcesywnie po
sobie, aż do czasów I wojny światowej.
Od 1891 r. rozpoczęło się parlamentarne ustanawianie serii nowych praw
odpowiadających na wezwanie rewolucji przemysłowej.
Listę tę zapoczątkowuje prawo pomocy ubogim, ustanowione w 1888 r.,
poszerzające dotychczasową pomoc o świadczenia dla dzieci urodzonych poza
małżeństwem, dla inwalidów i ludzi poszkodowanych na zdrowiu.
W dalszej kolejności pojawiła się sprawa rent i emerytur - był to początek
finansowej odpowiedzialności państwa za ludzi starych.
Następnie na wokandę parlamentarną weszły ustawy odnośnie:
- ubezpieczeń chorobowych 1892 r.;
- ubezpieczeń wypadkowych 1898 r.;
- ubezpieczeń na wypadek bezrobocia 1907 r.
Te cztery ustawy obejmowały różnorodne dziedziny polityki społecznej.
Były interpretowane jako pierwszy krok do nowoczesnego państwa dobroby-
tu, aczkolwiek ciągle jeszcze więcej miejsca zajmowała samoodpowie-
dzialność i samopomoc niż skomasowana pomoc i odpowiedzialność państwa.
Duńska polityka społeczna w ujęciu historycznym
201
Reformy ubezpieczeniowe zostały zainspirowane polityką Otto Bismarcka
w Niemczech.
Równolegle do tych zmian następowały regulacje na duńskim rynku pracy.
Stawał się on coraz bardziej zorganizowany po obu stronach: pracowników, któ-
rych reprezentowały związki zawodowe i pracodawców zrzeszonych w swoich
organizacjach. Obie strony rynku pracy zawarły ugodę w 1899 r., znaną pod
nazwą Konstytucja na Duńskim Rynku Pracy. Zaowocowała ona regulacjami
w dziedzinie warunków pracy, a w szczególności: pracy dzieci w fabrykach, pracy
w niedziele, prawa uczniów i stażystów. Interwencje te były przejawem rozpoz-
nania problemów sektora przemysłowego, zrozumienie których stwarzało pod-
stawy budowy nowego, prawidłowego ustawodawstwa w polityce społecznej.
Stworzone w 1892 r. ubezpieczenie chorobowe zostało oparte na dobrowol-
nej przynależności i miało charakter organizacji woluntarnej. Fundusz oprócz
składek członków otrzymał wsparcie finansowe państwa i w ten sposób usługi
medyczne stały się bezpłatne, jako część praw obywatelskich.
Prawo w dziedzinie polityki socjalnej zmieniało się jeszcze kilka razy przed
I wojną światową. Systematycznie rosły państwowe granty. Od 1915 r. ludzie
chronicznie chorzy otrzymywali od władz lokalnych ekstra pomoc z ubezpie-
czeń zdrowotnych.
Ubezpieczenie na wypadek bezrobocia zostało ustanowione w 1907 r. Od
tego czasu państwo finansowało część zasiłków dla bezrobotnych i wypłacanych
przez związki zawodowe. Uczestnictwo w tym ubezpieczeniu było dobrowolne.
Do dnia dzisiejszego przetrwała struktura organizacyjna ubezpieczeń na wypa-
dek bezrobocia stworzona na początku XX w., aczkolwiek zmieniały się wielo-
krotnie warunki i cele zasiłków dla bezrobotnych.
Dużym osiągnięciem przed I wojną światową była ustawa odnosząca się do
wypadków przy pracy. Pracodawcy musieli płacić osobom poszkodowanym na
zdrowiu wskutek wypadku przy pracy, wynikłego z winy pracodawcy, oraz złych
warunków pracy.
Z początkiem XX w. do ubezpieczeń mieli prawo przystąpić rybacy, mary-
narze i rolnicy.
Przed I wojną światową stworzono bazę kombinowanego systemu ubezpie-
czeń społecznych, opartego na dużym publicznym uczestnictwie. Ten okres to
również czas kompromisów między różnymi partnerami socjalnymi a partiami
politycznymi. Szeroka koalicja stanowiła płaszczyznę zmian w polityce socjal-
nej Danii.
Po I wojnie światowej do 1933 r. nie zaistniały znaczące zmiany w ustawo-
dawstwie socjalnym. Inwalidom o małych dochodach przyznano renty (1921 r.).
Było to powszechne prawo obejmujące wszystkich tych, którzy przez Centralny
Sąd Inwalidzki zostali zakwalifikowani do grupy inwalidów. Uporządkowano
ustawowe emerytury, które od tego momentu naliczano według przyjętych re-
202 Elżbieta Pajdowska
guł, a nie uznaniowo. Wygospodarowano pomoc państwową dla instytucji opie-
ki nad dziećmi pochodzącymi z ubogich rodzin. Od 1933 r. instytucje te otrzy-
mywały 50% środków finansowych od państwa.
Centralnym punktem w historii duńskiej polityki społecznej były reformy
1933 r. Był to okres depresji ekonomicznej i wysokiej stopy bezrobocia. Ta faza
rozwoju ekonomicznego w Danii to okres wielu zmian w ekonomii i polityce
socjalnej, zachodzących na bazie koalicji między robotnikami i chłopami. Decy-
zje podjęte w 1933 r. zapoczątkowały epokę keynesizmu w Danii i szły głównie
w kierunku regulacji globalnego popytu, aby zredukować bezrobocie w okresie
powolnego wzrostu gospodarczego.
Intencją prowadzonej polityki socjalnej była zmiana struktury organizacyj-
nej duńskiego systemu ubezpieczeń socjalnych, to znaczy jego uproszczenie
poprzez redukcję wielu różnych dodatkowych uprawnień.
Wprowadzono cztery podstawowe ustawy:
- o pomocy socjalnej,
- o narodowych ubezpieczeniach,
- o zmianach w zatrudnieniu i ubezpieczeniu na wypadek bezrobocia,
- o ubezpieczeniach wypadkowych.
Innymi celami reform było:
- poprawa efektywności systemu ubezpieczeń socjalnych i pomocy socjalnej,
- wytyczenie podstawowych reguł, na których system ten będzie się opierał.
Od tego momentu zasiłki socjalne przyznawano osobom upoważnionym do
ich pobierania, a nie uznaniowo. System charytatywnej pomocy został zarzucony.
Reformy 1933 r. otworzyły wrota do budowy nowej jakości polityki spo-
łecznej - do budowy państwa dobrobytu.
Podstawą upoważniającą do takiego stwierdzenia stało się:
- publiczne finansowanie zadań polityki socjalnej, ale poza systemem po-
datków centralnych,
- dbałość o poprawę i zapewnienie godnego standardu życia wszystkim
obywatelom,
- stworzenie kompleksowego systemu administrowania i finansowania po-
lityki społecznej,
- poczytywanie ochrony socjalnej jako prawa obywatelskiego.
Do połowy lat siedemdziesiątych reformy te należały do najważniejszych
w tym zakresie. Potwierdziły one duńską tradycję polegającą na przeprowadza-
niu zmian na bazie porozumienia między różnymi partiami politycznymi a orga-
nizacjami społecznymi w powiązaniu z globalną polityką ekonomiczną.
Po II wojnie światowej gospodarka duńska powoli powracała do normalno-
ści. Lata pięćdziesiąte charakteryzowały się wysoką stopą bezrobocia, ale
już pod koniec tego dziesięciolecia bezrobocie spadło, kondycja gospodarki mię-
dzynarodowej poprawiła się, zapełnił się rynek kapitałowy i zaczęła się eks-
203
Duńska polityka społeczna w ujęciu historycznym
pansja duńskiego państwa dobrobytu. Korzeni jego należy szukać w reformach
1933 r.
W pierwszych powojennych latach w miarę pojawiania się różnych potrzeb
społecznych powstawały odpowiednie programy i ustawy. Przykładem tego może
być ustawa z 1949 r. przyznająca znaczną pomoc materialną osobom chorym na
gruzlicę, a od 1953 r. również i dzieciom.
Znowelizowano system emerytalno-rentowy, a mianowicie:
- ustanowiono wiek uprawniający do pobierania emerytury na 65 lat, z wy-
jątkiem wdów i poszkodowanych na zdrowiu;
- przedstawiono warunki otrzymania dodatkowego zasiłku, finansowanego
przez pracodawców i pracobiorców;
- ujednolicono definicję inwalidy i uprawnienia do pobierania renty inwalidzkiej;
- uporządkowano renty wdowie (uprawnienia nabywały osoby, które prze-
bywały w związku małżeńskim więcej niż 5 lat i osiągnęły wiek 45 lat - kobiety
i 50 lat - mężczyzni).
W zakresie opieki nad dziećmi podjęto decyzję o dodatkowym wsparciu dla
osób samotnie wychowujących dzieci (uprawnienia do bezpłatnej opieki insty-
tucjonalnej). Rozwiązanie to stworzyło równe szanse na rynku pracy zarówno
matkom, jak i ojcom.
W 1967 r. weszła w życie decyzja o powszechnej pomocy dla rodzin wielo-
dzietnych - socjalny zasiłek zabezpieczający oraz specjalny zasiłek w gotówce
dla kobiet w ciąży.
Wiele środków prewencyjnych miało za zadanie reintegrację społeczeństwa.
Taki charakter miały ustawy o pomocy ludziom częściowo, bądz całkowicie
poszkodowanym na zdrowiu, o rehabilitacji inwalidów (1960 r.).
Właściwie okres od zakończenia II wojny światowej to okres nasilenia re-
form w zakresie pomocy inwalidom, osobom w inny sposób poszkodowanym
na zdrowiu. Kilkakrotnie w tym czasie zmieniano również ubezpieczenie choro-
bowe, ale zmiany te nie były zbyt duże (przeprowadzono je w 1960 r.). Bazowa-
ły one na rozpoznaniu i zaleceniach, wynikających z raportu Komisji Zdrowia.
Podzielono wówczas obywateli w ubezpieczeniach chorobowych na grupę A i B.
Do grupy A należeli obywatele poniżej minimalnej granicy dochodów, do grupy
B obywatele powyżej tej granicy. Należący do grupy B musieli wnosić wyższe
opłaty u lekarzy prywatnych i specjalistów. Pomoc finansowa państwa była skie-
rowana tylko do obywateli z grupy A.
Na początku lat siedemdziesiątych został zmieniony fundusz ubezpieczeń
chorobowych i odpowiedzialność za nie przejęły samorządy lokalne. Prywatne
fundusze zostały przejęte przez sektor publiczny. Tłumaczono ten manewr wy-
soką nieefektywnością i zbiurokratyzowaniem funduszy prywatnych.
Ubezpieczenie na wypadek bezrobocia podlegało również wielu przeobra-
żeniom od czasów II wojny światowej. Generalnie zmiany te dotyczyły podwyż-
204 Elżbieta Pajdowska
szania kwot zasiłków dla bezrobotnych. W 1946 r. zasiłek dla bezrobotnych
wzrósł do maksimum 80% przeciętnych dochodów. Pułap ten podniesiono od
1967 r. do 80%, ale własnych dochodów osobistych.
Z końcem lat sześćdziesiątych państwo przejęło ubezpieczenia na wypadek
bezrobocia od urzędów pracy i kontrolę nad rynkiem pracy. Biura zatrudnienia
zostały zregionalizowane i zlokalizowane w 400 różnych miejscach, tak aby być
bliżej problemów lokalnych rynków pracy.
W ubezpieczeniach wypadkowych podwyższono zasiłki i wciągnięto w ich
zakres nowe grupy zawodowe.
Ustawy lat sześćdziesiątych ustanowiły nową strukturę organizacyjną sek-
tora publicznego. Wiele małych samorządów połączyło swoje siły dla realizacji
wspólnych celów. Chodziło o możliwość rozwiązywania na poziomie lokalnym
wszystkich podstawowych problemów socjalnych. Na poziomie regionalnym
rozwiązyw ano problemy, z którymi nie mogły poradzie sobie władze lokalne,
państwo zajmowało się jedynie specjalnymi przypadkami, stanowiło prawo i usta-
lało strategie. Była to decentralizacja państwa dobrobytu w Danii.
Ustawa administracyjna z 1970 r. uplasowała odpowiedzialność za rozwią-
zywanie problemów socjalnych na poziomie lokalnym. Samorządy lokalne spra-
wowały nadzór nad opieką i ochroną zdrowia. Intencją było stworzenie na płasz-
czyznie lokalnej jednego supermarketu socjalnego".
Okres ten odznaczał się gwałtowną ekspansją w Danii państwa dobrobytu.
Wydatki publiczne na politykę społeczną wzrosły z 10% GDP (koniec lat czter-
dziestych) do 17-18% GDP (w końcu lat sześćdziesiątych).
Podstawowym kierunkiem rozwoju polityki społecznej było przejmowanie
przez państwo prywatnego sektora socjalnego przez wzrastające publiczne finan-
sowanie wydatków socjalnych oraz uszczuplanie działalności charytatywnej na
rzecz statutowej, objętej prawem.
Uniwersalna odpowiedzialność publiczna ze statutowymi zasiłkami była
regułą tego okresu. Okres ten nazwano zinstytucjonalizowanym państwem do-
brobytu, opartym na szerokiej koalicji wszystkich partnerów rynku pracy.
Pierwszy raport na temat przeprowadzenia reformy socjalnej został opubli-
kowany w 1969 r. Stał się on podstawą pózniejszych zmian w polityce socjalnej.
Lata siedemdziesiąte to okres tworzenia szkieletu polityki społecznej Danii.
Najwięcej dokonano na polu pomocy socjalnej (ustawa parlamentarna z 1974 r.),
a szczególnie systemu jej finansowania. Lokalne instytucje dostały wsparcie fi-
nansowe ze strony państwa, zależne od potrzeb. Rozwiązano wiele organizacji
państwowych, jak np.: Sąd Inwalidzki, organizacje pomocy matkom i rodzinom.
Polityka społeczna Danii tej dekady przebiegała pod czterema hasłami:
bezpiecznego dobrobytu,
zapobiegania zamiast zwalczania,
reguła całej rodziny,
Duńska polityka społeczna w ujęciu historycznym 205
bazowanie na potrzebach, a nie na dochodach.
Pierwsza zasada znaczyła, że ludzie nie powinni martwić się o różne socjal-
ne niebezpieczeństwa, gdyż mogą liczyć na wsparcie i opiekę państwa.
Według drugiej zasady prewencja była i jest znacznie tańszym sposobem
prowadzenia polityki społecznej, niż zwalczanie patologii społecznych i chorób.
Reguła całej rodziny ukierunkowywała politykę społeczną na problemy ca-
łej rodziny, a nie tylko jednostki w oderwaniu od rodziny. Rodzina jest bowiem
siedliskiem patologii społecznych. Przykładem takiego podejścia jest problem
alkoholizmu, którego nie należy rozpatrywać tylko w kontekście jednostki, ale całej
rodziny, gdyż może on wynikać ze złej sytuacji rodziny, problemów z dziećmi itp.
Zasada bazowania na potrzebach, a nie na dochodach, jest wyrazem poglą-
du, że w pewnych wypadkach w krótkim okresie należy dać wyższe zasiłki, niż
to wynika z sytuacji materialnej. Większa pomoc ułatwi rodzinom, czy jednost-
kom szybsze wyjście z impasu.
Ustawa o pomocy socjalnej nałożyła na władze lokalne obowiązek zorgani-
zowania opieki dziennej nad dziećmi, przejęcie opieki nad inwalidami i chorymi
psychicznie. W ten sposób stworzono warunki do objęcia całości problemów
socjalnych na danym terenie przez samorządy lokalne.
Inne reformy lat siedemdziesiątych to:
- ustawa o ubezpieczeniach chorobowych z 1972 r. Podniosła ona zasiłki
cho-robowe do 90% dochodów. Przez pierwszych pięć dni zasiłki były finansowa-
ne przez pracodawców, powyżej pięciu dni państwo refinansowało świadczenia;
- ustawa o wcześniejszej emeryturze z 1979 r. (granica wieku 60 lat). Miała
ona na celu stworzenie dodatkowych miejsc pracy i zmniejszenie bezrobocia;
rozwój instytucji opieki nad dziećmi.
Lata siedemdziesiąte dały szerokie i w miarę całościowe spojrzenie na poli-
tykę społeczną Danii. Decyzje społeczne podejmowano w powiązaniu z polity-
ką ekonomiczną. Już w tamtych czasach pojawiła się kwestia zakresu redystry-
bucji państwowej. Interwencja państwa okazywała się mało skuteczna w zwal-
czaniu pewnych niekorzystnych zjawisk, które nasiliły się począwszy od połowy
lat siedemdziesiątych. Osłabienie tempa wzrostu gospodarczego, inflacja, bez-
robocie postawiły pod znakiem zapytania dalszy rozwój polityki społecznej Danii
jako państwa dobrobytu.
Ostatnie ćwierćwiecze jest widziane w tym kraju jako powrót do ideałów
polityki społecznej sprzed wielkich reform. Dalsze, tak szerokie finansowanie
publiczne zadań socjalnych stało się niemożliwe. Główną ideą zmian było więc
znalezienie innych dróg i sposobów zasilania pieniężnego. Oznaczało to położe-
ubezpieczeń opartych na systemie dobrowolnych składek.
Nowe reguły można najogólniej podsumować jako:
206 Elżbieta Pajdowska
- zwiększenie samofinansowania wielu zadań socjalnych w celu zabezpie-
czenia się przed ryzykami socjalnymi;
- fleksybilny system socjalny, integrujący partnerów socjalnych i organiza-
cje woluntarystyczne.
W usługach socjalnych zaobserwowano trzy dążenia:
- rozwój poradnictwa i pomocy w prowadzeniu polityki prewencyjnej;
- rozwój usług prewencyjnych;
- wzrost pomocy w krzewieniu zdrowia psychicznego.
Zmiany te porządkowały system administrowania polityką społeczną, kła-
dły nacisk na indywidualizację odpowiedzialności w porównaniu z szeroką po-
mocą socjalną lat siedemdziesiątych.
Podsumowując rozwój historyczny polityki socjalnej w Danii należy pod-
kreślić, że cały czas rozwijała się ona przez kompromis między różnymi partne-
rami politycznymi i partnerami rynku pracy. Przez długi okres nie miała wspar-
cia w odpowiednim ustawodawstwie cywilnym. Dopiero lata sześćdziesiąte przy-
niosły rozwiązanie tego problemu.
Od czasu wielkiego kryzysu ekonomicznego do połowy lat siedemdziesią-
tych pomoc socjalna rosła gwałtownie, angażując coraz to większe środki ze stro-
ny państwa. Dopiero kryzys paliwowy połowy lat siedemdziesiątych przyniósł
ostudzenie zapędów socjalnych i rozpoczęła się dyskusja o zmianach systemu
polityki społecznej. Cały ten czas nieprzerwanie trwała decentralizacja upraw-
nień socjalnych, a pózniej (w miarę uszczuplania się środków budżetowych)
indywidualizacja zadań socjalnych, wzrost samoodpowiedzialności i samofinan-
sowania w tym zakresie.
Dzisiaj duńska polityka społeczna jest kompleksowa, ale wymaga dalszych
przeobrażeń w kontekście narastających problemów socjalnych i ekonomicznych.
Wyszukiwarka
Podobne podstrony:
Mazowieckie Studia Humanistyczne r2000 t6 n1 2 s187 197Mazowieckie Studia Humanistyczne r2000 t6 n1 2 s247 251Mazowieckie Studia Humanistyczne r2000 t6 n1 2 s97 112Mazowieckie Studia Humanistyczne r2000 t6 n1 2 s261 262Mazowieckie Studia Humanistyczne r2000 t6 n1 2 s238 241Mazowieckie Studia Humanistyczne r2000 t6 n1 2 s41 68Mazowieckie Studia Humanistyczne r2000 t6 n1 2 s83 96Mazowieckie Studia Humanistyczne r2000 t6 n1 2 s255 259Mazowieckie Studia Humanistyczne r2000 t6 n1 2 s25 40Mazowieckie Studia Humanistyczne r2000 t6 n1 2 s236 238Mazowieckie Studia Humanistyczne r2000 t6 n1 2 s223 233Mazowieckie Studia Humanistyczne r2000 t6 n1 2 s233 236Mazowieckie Studia Humanistyczne r2000 t6 n1 2 s69 81Mazowieckie Studia Humanistyczne r2000 t6 n1 2 s113 123Mazowieckie Studia Humanistyczne r2000 t6 n1 2 s5 24Mazowieckie Studia Humanistyczne r2000 t6 n1 2 s251 255Mazowieckie Studia Humanistyczne r2000 t6 n1 2 s251 255więcej podobnych podstron