Florkowski

P R A C A P R Z E G L D O W A
Antoni Florkowski, Wojciech Gruszczyński, Piotr Gałecki,
Bartosz Gruszczyński, Krzysztof Zboralski
Klinika Psychiatrii i Zaburzeń Nerwicowych z Oddziałem Interwencji Kryzysowych Uniwersytetu Medycznego w Aodzi
Uwarunkowania samobójstw żołnierzy
i ocena czynników ryzyka jako metoda
profilaktyki
Determinants of suicide in soldiers and risk factor assessment
as a prevention method
Adres do korespondencji: Streszczenie
prof. dr hab. med. Antoni Florkowski
Samobójstwa żołnierzy są poważnym problemem w zakresie zdrowia psychicznego i wymagają nieusta-
Klinika Psychiatrii i Zaburzeń Nerwicowych
jącego zainteresowania z naukowego punktu widzenia. Stanowią zjawisko zaliczane do patologii spo-
z Oddziałem Interwencji Kryzysowych
Uniwersytetu Medycznego w Aodzi łecznej. Badania wskazują, że wskaznik skutecznych zamachów samobójczych wśród żołnierzy służby
ul. Aleksandrowska 159, paw. XI B,
zasadniczej wojska polskiego zawiera się w przedziale 10,3 20,6 na 100 000 żołnierzy.
91 229 Aódz
W niniejszej pracy autorzy analizują przyczyny i uwarunkowania samobójstw żołnierzy, zwracając szcze-
tel.: 509 298 074, (042) 632 88 16
faks: 042 640 50 58 gólną uwagę na znaczenie zaburzeń depresyjnych, adaptacyjnych i zaburzeń osobowości, a także
wpływu alkoholu na podejmowanie prób samobójczych. Opisują również zespół przedsamobójczy (pre-
suicydalny).
Autorzy uważają, że przyczyn zamachów samobójczych można się dopatrywać nie tylko w stanie zdrowia
psychicznego osób podejmujących te próby, ale także w czynnikach zewnętrznych wpływających na
niewłaściwie przebiegający proces adaptacji do warunków służby wojskowej.
słowa kluczowe: samobójstwo, zespół przedsamobójczy, służba wojskowa, profilaktyka
Abstract
The soldiers suicides are the serious problem in range of psychical health and require with a view of
scientific point the continuously interest. They are unfavourable for army phenomenon numbered to so-
cial pathology. Investigations show that the coefficient of effective suicidal attempts among conscript
soldiers in Polish Army contains in compartment 10.3 20.6 on 100 000 soldiers.
The authors in their work analyse causes and conditions of the soldiers suicides, paying special atten-
tion to the role of depressive, adaptive and personalities disorders, and also to the influence of liquor on
Suicydologia Tom 1, nr 1, 88 91 suicidal attempts. They describe also presuicidal syndrom. The authors consider that the main causes of
Copyright � 2005 Polskie
suicidal attempts are not only because of psychical health, but also because of external factors, the
Towarzystwo Suicydologiczne
influencer on wrongly percurrent process of adaptation to conditions of military service.
ISSN 1895 3786
www.suicydologia.viamedica.pl key words: suicide, presuicidal syndrome, military service, prophylaxis
88
Antoni Florkowski i wsp., Uwarunkowania samobójstw żołnierzy i ocena czynników ryzyka jako metoda profilaktyki
Wstęp mym poziomie, wykazując w pewnych okresach tenden-
cje zwyżkowe, a w niektórych okresach spadkowe.
Samobójstwa żołnierzy są poważnym problemem w za- Na podstawie analizy wyników badań prowadzonych
kresie zdrowia psychicznego, stanowią zjawisko zalicza- przez suicydologów wojskowych oceniono niektóre cha-
ne do patologii społecznej i z naukowego punktu wi- rakterystyczne cechy osobowości żołnierzy dokonują-
dzenia wymagają nieustającego zainteresowania. cych zamachów samobójczych. W następstwie przepro-
Wyniki najnowszych badań wskazują, że od kilkudzie- wadzonej analizy wykazano, że zachowania suicydalne
sięciu lat wskaznik skutecznych zamachów samobój- były najczęstsze u żołnierzy prezentujących brak wyraz-
czych wśród żołnierzy służby zasadniczej wojska pol- nie określonych celów życiowych i przyjmujących nega-
skiego zawiera się w przedziale 10,3 20,6 na 100 tys. tywne postawy wobec własnego życia, co jest szczegól-
żołnierzy [1, 2]. Na tej podstawie można stwierdzić, że nie znamienne dla ludzi wykazujących cechy zaburzo-
zapobieganie samobójstwom w wojsku jest możliwe, nej osobowości [1 3, 5, 7, 9, 10].
jednak wymaga celowych i skoordynowanych działań Zdecydowana większość żołnierzy, którzy popełnili sa-
na każdym szczeblu dowodzenia. mobójstwo, przyjmowała za życia submisyjne postawy
wobec innych osób i była osobami skrytymi, zamknięty-
mi w sobie, nadwrażliwymi, wykazującymi zaburzenia
Uwarunkowania emocjonalne i podobne cechy. Żołnierze ci o wiele czę-
ściej niż pozostali przejawiali skłonność do nieprzestrze-
Jednym z głównych czynników wpływających na zacho- gania norm i zasad społecznych oraz naruszali zasady
wania samobójcze żołnierzy są zaburzenia adaptacyj- dyscypliny wojskowej. Wielu spośród nich miało liczne
ne. Przemawiają za tym wyniki badań wskazujące, że konflikty z bliższym lub dalszym otoczeniem, a także
50 70% zamachów samobójczych dokonują żołnierze z prawem. Ponad połowę żołnierzy popełniających samo-
służby zasadniczej w jej początkowym okresie, kiedy bójstwo oceniano jako osoby emocjonalnie niedojrzałe,
są oni najintensywniej szkoleni i wdrażani do nowych o zaburzonej kontroli własnych stanów emocjonalnych.
warunków [2 7]. Należy jednak pamiętać, że do odbycia służby wojsko-
Na zależność między zamachami samobójczymi a okre- wej powołuje się mężczyzn w 19 roku życia, u których
sem trwania służby wojskowej wskazują wyniki prowa- kształtowanie się osobowości nie zostało jeszcze zakoń-
dzonych badań potwierdzających, że zdecydowanie czę- czone [1, 2, 4, 7, 11]. Analizując problematykę tego okre-
ściej miały one miejsce w pierwszych miesiącach pobytu su, trzeba uwzględnić bardzo płynną granicę między
w wojsku [1, 2, 5 8]. psychologią a psychopatologią u tych żołnierzy. Charak-
Związek samobójstw z zaburzeniami adaptacyjnymi terystyczną cechą życia uczuciowego w tym okresie jest
podnosi w swoich badaniach wielu innych autorów. olbrzymia zmienność stanów emocjonalnych, trudności
Hołyst [5] stwierdza, że kryzys psychiczny u żołnierza opanowania się oraz zmniejszona możliwość (a nierzad-
może wystąpić nagle i nieoczekiwanie, na przykład w ko jej brak) odraczania satysfakcji [2, 4, 6, 9, 11]. Waha-
następstwie niespodziewanego zablokowania jakiejś nia nastrojów są u tych żołnierzy często skrajne, nato-
potrzeby. Jednak kryzysy związane z trudnościami ada- miast pragnienie śmierci jest przeważnie realizowane
ptacyjnymi do warunków służby wojskowej narastają przez dokonanie zamachu samobójczego. Występujące
powoli i objawiają się nasilonym niepokojem, przygnę- u nich zaburzenia depresyjne szybko przeistaczają się
bieniem, poczuciem winy i chwiejnością emocjonalną. w radość i afirmację życia, a postawy uczuciowe wobec
Samobójstwo jest wykładnikiem konstelacji wielu świa- pojawiających się problemów cechuje ambiwalencja
domych i podświadomych czynników, które w różnym i egocentryzm. Biorąc pod uwagę, że zachowania samo-
stopniu wpływają na zaburzenia adaptacyjne, prowadząc bójcze stały się częstym we współczesnym świecie spo-
do wystąpienia stanów lękowych oraz utraty swojego sobem rozwiązywania sytuacji kryzysowych przez osoby
miejsca w środowisku, i w konsekwencji powodują utra- niedojrzałe emocjonalnie, wydaje się, że między innymi
tę sensu życia. właśnie dlatego w warunkach służby wojskowej może
Zjawiskiem zamachów samobójczych w wojsku polskim dochodzić do zamachów samobójczych żołnierzy.
w okresie ostatnich 25 lat zajmowali się Rydzyński, Flor- Niepokojącym zjawiskiem zaobserwowanym przez ba-
kowski, Kocur, Gruszczyński, Caban i inni [2, 4, 6 9,]. daczy było to, że ponad 30% badanej populacji żołnie-
Wymienieni autorzy uważają, że samobójstwa żołnierzy rzy w chwili popełniania samobójstwa znajdowało się
są dla wojska zagadnieniem dużej wagi, ze względu na pod wpływem alkoholu. Wykazano również, że wielu
fakt, że mimo znaczącej redukcji stanu osobowego sił spośród nich już wcześniej miało problemy alkoholo-
zbrojnych, pewnej poprawy zasad doboru i selekcji kan- we, co powodowało, że byli oni uwikłani w liczne sytu-
dydatów do służby wojskowej oraz wprowadzenia wielu acje konfliktowe, które pózniej stanowiły bezpośrednią
elementów psychoprofilaktyki, wskaznik samobójstw przyczynę podjętego zamachu samobójczego. Należy
w wojsku od kilkudziesięciu lat utrzymuje się na tym sa- uznać, że alkohol odgrywa znaczącą rolę w modyfiko-
89
SUICYDOLOGIA 2005, tom 1, nr 1
waniu zachowań samobójczych, głównie poprzez uła- krótkotrwały, z gwałtownym i niekontrolowanym prze-
twienie podjęcia decyzji i samej realizacji zamachu sa- biegiem, lub może być długotrwały i nierzadko zaczyna
mobójczego [12]. Zamachy samobójcze podejmowane się w okresie jeszcze przed rozpoczęciem służby woj-
przez osoby nietrzezwe przeważnie są bardziej skutecz- skowej.
ne i zdeterminowane. Szczególne zagrożenie stwarzają Jak potwierdzają to wyniki badań, większość zamachów
sytuacje, w których jednocześnie dochodzi do skumulo- samobójczych u żołnierzy poprzedza faza prodromalna
wania się kilku czynników ryzyka samobójczego, na przy- zarówno u osób niezdradzających zaburzeń psychicz-
kład spożycia alkoholu przez osoby przejawiające róż- nych, jak i u żołnierzy przejawiających takie zaburzenia
nego rodzaju zaburzenia psychiczne [5]. Powszechnie [6, 8, 13].
uważa się, że większość zamachów samobójczych wiąże Bliższa analiza tego zagadnienia potwierdza, że opisa-
się z różnego rodzaju zaburzeniami psychicznymi, ny przez Ringela [14] syndrom presuicydalny występo-
a zwłaszcza z depresją. Według Hołysta [5] zaburzenia wał u ponad połowy badanej populacji żołnierzy i cha-
psychiczne powodują, że relacje bodziec reakcja bywają rakteryzował się zróżnicowanym stopniem natężenia
całkowicie odmienne, niż ma to miejsce u osób niewy- oraz miał przebieg fazowy. Poczynione przez Ringela
kazujących żadnych dysfunkcji psychicznych. Z badań pro- obserwacje potwierdzili inni badacze i są one wykorzy-
wadzonych przez suicydologów wojskowych w ostatnim stywane w profilaktyce presuicydalnej. Podstawowymi
ćwierćwieczu wynika, że spośród czynników psychopato- elementami zespołu przedsamobójczego są: zawężenie,
logicznych w etiopatogenezie zamachów samobójczych hamowanie agresji i autoagresja, wyobrażenia o śmier-
żołnierzy dominują zaburzenia osobowości (40 54%) ci (fantazje samobójcze).
oraz zaburzenia depresyjne (18 25%) [2, 4, 6, 8, 12]. Zawężenie w badanej populacji żołnierzy przejawiało
Można przyjąć, że występujące zaburzenia psychiczne się zaburzeniami równowagi pomiędzy aktualnymi wa-
utrudniały w różnym stopniu wykonywanie obowiązków runkami życia a poczuciem własnych możliwości, nara-
związanych ze służbą wojskową, a tym samym wywiera- stającym poczuciem bezradności, beznadziejności oraz
ły negatywny wpływ na stan psychiczny żołnierzy. Poza braku możliwości poradzenia sobie z zaistniałym kon-
tym wyniki tych badań wskazują, że reakcje żołnierzy fliktem. Następowało ograniczenie doznań sfery życia
z różnego rodzaju dysfunkcjami psychicznymi często były uczuciowego i jego całkowite zawężenie. W zaistniałej
nieproporcjonalne do zaistniałej sytuacji i w związku sytuacji żołnierze praktycznie nie mieli już żadnych
z tym zwiększało się ryzyko suicydalne, co było szcze- możliwości kontrolowania własnych zachowań. Zacho-
gólnie widoczne u żołnierzy z krótkim stażem w służbie wanie zostało zdominowane wyłącznie przez sferę emo-
wojskowej. cjonalną, która miała decydujące znaczenie w akcie sa-
Poczynione obserwacje wskazują, że przyczyn zamachów mobójstwa. Dochodziło do zawężenia widzenia i rozu-
samobójczych wśród żołnierzy prawdopodobnie można mienia problemów otoczenia oraz skoncentrowania się
się dopatrywać nie tylko w stanie zdrowia psychiczne- na własnych problemach, dla których żołnierze nie znaj-
go, ale także w czynnikach zewnętrznych, wpływających dowali właściwego rozwiązania. Osoby te prezentowały
na niewłaściwie przebiegający proces adaptacji do wa- werbalnie zaniżone poczucie własnej wartości.
runków służby wojskowej [6]. Jednak niezależnie od Tego rodzaju zachowania były zazwyczaj przyjmowane
występujących czynników ryzyka samobójczego należy do wiadomości przez bliższe i dalsze otoczenie, jed-
dążyć do dalszego doskonalenia systemu doboru i se- nak bez większego zrozumienia i głębszego wnikania
lekcji do służby wojskowej, aby w ten sposób ograniczyć w ich przyczyny. Brak jakiejkolwiek reakcji ze strony
powoływanie do służby wojskowej poborowych z różne- otoczenia na sygnalizowane trudności lub niezadowo-
go rodzaju zaburzeniami psychicznymi. lenie prowadzi zazwyczaj do przejścia w kolejną fazę
zespołu przedsamobójczego hamowania agresji
i autoagresji. Wiadomo, że każde samobójstwo stano-
Ocena czynników ryzyka wi działanie o niesłychanym stopniu agresji. Jednak
jako metoda profilaktyki suicydalnej w warunkach sił zbrojnych dominuje obowiązek prze-
strzegania zasad dyscypliny, ścisły rygor i karność, co
Większość suicydologów uważa, że w wielu przypadkach z zasady nie sprzyja ujawnianiu się w pełni fazy agre-
zamach samobójczy można przewidzieć, ponieważ jest sywności. Okazywanie agresji w warunkach służby woj-
on poprzedzany bogatym w objawy zespołem przedsa- skowej wywołuje z zasady dezaprobatę, co w efekcie
mobójczym [6, 13]. Przez kryzys psychiczny należy ro- powoduje nasilenie czynników stresujących oraz ich sku-
zumieć określony stan psychologiczny, który ma swój mulowane działanie prowadzące do jeszcze większego
wyrazny początek i koniec, a także swoją dynamikę oraz obciążenia psychicznego. W obserwowanych przypad-
charakterystyczne objawy. Kryzys psychiczny pojawia się kach przeważały: używanie wulgarnych słów, łamanie
jako reakcja na aktualnie przeżywane sytuacje streso- zasad dyscypliny, stosowanie przemocy fizycznej i tym
we. W warunkach służby wojskowej kryzys ten może być podobne zachowania. Psychikę żołnierza zagrożonego
90
Antoni Florkowski i wsp., Uwarunkowania samobójstw żołnierzy i ocena czynników ryzyka jako metoda profilaktyki
samobójstwem można porównać do zbiornika przele- Dotychczasowe doświadczenia wskazują, że stosunko-
wającego się z dwóch powodów. Po pierwsze, zbyt du- wo rzadko możliwe jest jednoznaczne ustalenie przy-
żego nasilenia agresji, a po drugie, braku swobodnego czyn i wyjaśnienie motywów zachowań samobójczych
jej rozładowania. Efektem takiej sytuacji był stan bez- żołnierzy [6]. Najczęściej udaje się ustalić tylko czynni-
silnej wściekłości . Wydaje się, że w wypadku stwier- ki warunkujące zamach samobójczy. W większości przy-
dzenia takich zachowań jedynym rozsądnym wyjściem padków żołnierze popełniający samobójstwo byli nara-
jest zapewnienie żołnierzowi pomocy psychologiczno- żeni na równoczesne oddziaływanie kilku czynników
psychiatrycznej. Błędem jest pozostawianie takiej oso- ryzyka samobójczego [6, 7].
by samej z jej problemami i narastającymi konflikta- Dotychczas nie wypracowano uniwersalnego modelu
mi. Zrozumiałe jest, że żołnierz niezadowolony ze swo- postępowania profilaktycznego w stosunku do żołnie-
jej sytuacji będzie próbował się przenieść w lepszą rzy wykazujących zachowania samobójcze. Wydaje się
rzeczywistość , wykorzystując w tym celu wyobraznię jednak, że głównym zadaniem w zakresie profilaktyki
i ucieczkę w świat fantazji. Nieustanne przechodzenie suicydalnej w wojsku jest dążenie do osłabienia wpływu
ze świata rzeczywistego w świat fantazji wzmaga do- występujących w środowisku wojskowym czynników ry-
datkowo skłonności samobójcze. Wyobrażenie o moż- zyka samobójczego. Działania takie muszą być prowa-
liwości zakończenia swojego nieszczęścia przez popeł- dzone na wszystkich szczeblach dowodzenia i powinny
nienie samobójstwa, będącego pierwotnie celem sa- być ukierunkowane na wczesne rozpoznawanie pojawia-
mym w sobie, w końcu wymyka się spod kontroli. Po- jących się zagrożeń suicydalnych.
czynione obserwacje wskazują, że aktywnie przywoły-
wane myśli samobójcze często przeradzają się w wy-
obrażenia o nim, narzucające się danej osobie nieza- Piśmiennictwo
leżnie od jej woli. Jest to szczególnie niebezpieczny
1. Florkowski A. Zamachy samobójcze w wojsku polskim i siłach zbroj-
moment w rozwoju skłonności samobójczych.
nych niektórych państw NATO. Lęk i Depresja. 1997; 3; 183 190.
Wypowiadanie myśli samobójczych przez żołnierza, bez
2. Florkowski A., Gałecki M., Gruszczyński W., Górski H., Wawrzy-
niak Z., Gądek J. Samobójstwa żołnierzy, uwarunkowania psy-
względu na ich formę, ma miejsce najczęściej w stanie
chopatologiczne i środowiskowe oraz możliwości psychoprofi-
znacznego napięcia emocjonalnego. Przeprowadzone
laktyki. Lęk i Depr. 2000; 3; 176 183.
badania dowiodły, że 80 85% potencjalnych samobój- 3. Florkowski A. Psychologiczna ocena zachowań suicydalnych
wśród żołnierzy. Psychiatr. Pol. 1993; 1; 29 37.
ców wcześniej informowało otoczenie o swoich zamia-
4. Florkowski A., Gruszczyński W. Autoagresja w wojsku. W: Flor-
rach [8, 11].
kowski A., Gruszczyński W. (red.). Zdrowie psychiczne żołnierzy.
WAM, Aódz 2000; 204 216.
W społeczeństwie i w środowisku wojskowym panuje
5. Hołyst B. Suicydologia. Wydawnictwo Prawnicze Lexis Nexis,
przekonanie, że zapowiedzi popełnienia samobójstwa
Warszawa 2002.
6. Kocur J. Ocena czynników ryzyka samobójstwa u żołnierzy.
są formą szantażu. Jednak, jak uczy doświadczenie,
W: Florkowski A., Gruszczyński W. (red.). Zdrowie psychiczne
wypowiadanie myśli samobójczych zawsze stanowi re-
żołnierzy. WAM, Aódz 2000; 217 228.
alne niebezpieczeństwo popełnienia samobójstwa 7. Ułasiuk F. Samobójstwa w wojsku. MON, Warszawa 1994.
8. Florkowski A., Kocur J. Socjodemograficzna i epidemiologiczna
przez żołnierza. Dlatego wypowiedzi o treści samo-
charakterystyka samobójstw w wojsku. Materiały z Konferencji
bójczej wypowiadane przez żołnierza, który znalazł
Naukowo-Szkoleniowej Samobójstwa w wojsku. MON, Warsza-
wa 1984; 73 88.
się w sytuacji dla siebie psychologicznie trudnej, nie
9. Rydzyński Z. Zdrowie psychiczne żołnierzy. MON, Warszawa
mogą zostać zlekceważone i zawsze powinny stano-
1975.
10. Jarosz M. Samobójstwa. PWN, Warszawa 1997.
wić przedmiot wnikliwej analizy w celu identyfikacji
11. Kocur J., Florkowski A. Uwagi na temat stopnia zagrożenia samo-
czynników ryzyka samobójczego i ich eliminacji. Jed-
bójstwem metodą P�ldingera. Psychiatr. Pol. 1985; 3: 207 211.
noznaczne ustalenie przyczyn i uwarunkowań samo- 12. Kocur J., Górski H. Alkohol i jego znaczenie w suicydologii.
W: Bizoń Z., Szyszkowski W. (red.). Zagadnienia alkoholu i in-
bójstw żołnierzy powoduje liczne wątpliwości, kon-
nych uzależnień. T. II. PWN, Warszawa 1989; 59 62.
trowersje i dyskusje zarówno wśród badaczy tego zja-
13. Florkowski A. Zespół przedsamobójczy u żołnierzy. W.: Florkow-
ski A., Gruszczyński W. (red.). Zdrowie psychiczne żołnierzy.
wiska, jak i klinicystów. W piśmiennictwie omawiają-
WAM, Aódz 2000; 229 232.
cym to zjawisko występuje często wiele sprzecznych
14. Ringel E. Gdy życie traci sens. Rozważania o samobójstwie. Glob,
poglądów, hipotez i wniosków. Szczecin 1987.
91

Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
09 Florkowski
Berent D Florkowski A Galecki P 12 Przeniesiony zespol

więcej podobnych podstron