Teka Kom. Politol. Stos. Mi dzynar. ! OL PAN, 2014, 9, 211!226
POTENCJA I POLITYKA ENERGETYCZNA
EUROAZJATYCKIEJ WSPÓLNOTY GOSPODARCZEJ
ukasz Kolatorski
Wydzia Bezpiecze stwa Narodowego, Akademia Obrony Narodowej w Warszawie
al. Gen. A. Chru ciela 103, 00-910 Warszawa, l.kolatorski@gmail.com
Streszczenie. Praca przedstawia charakter i proces rozwoju Euroazjatyckiej Wspólnoty
Gospodarczej. Ukazuje implikacje wynikaj ce z posiadanego przez EaWG potencja u
energetycznego oraz odpowiada na pytanie, czy pa stwa prowadz koherentn polityk
energetyczn wzgl dem pa stw importerów. Metodologia bada opiera si na analizie opisowej
przedstawiaj cej potencja energetyczny i podj te dzia ania w ramach EaWG do utworzenia
uwspólnotowionej polityki energetycznej.
S owa kluczowe: Euroazjatycka Wspólnota Gospodarcza, polityka energetyczna, potencja ener-
getyczny
WST P
Utworzenie koherentnej polityki energetycznej1 w ramach pa stw wspó -
tworz cych Euroazjatyck Wspólnot Gospodarcz jest jednym z wiod cych
celów organizacji. G ównym zainteresowanym jest Federacja Rosyjska, dla
której odpowiednie wykorzystanie potencja u energetycznego jest konieczne
dla modernizacji pa stwa i poprawy pozycji na arenie mi dzynarodowej. Obec-
nie wspó praca energetyczna krajów w ramach Wspólnoty opiera si na dwóch
dokumentach, które obejmuj swym zakresem podstawy polityki energetycznej.
Dlatego mo na stwierdzi , e obecnie nie maj jeszcze wielkiego znaczenia.
Jednak e, postrzegaj c wspó prac energetyczn przez pryzmat rozwijaj cej si
sytuacji na rynku surowców energetycznych oraz zg aszanego zapotrzebowa-
nia na nie, nale y spodziewa si dynamicznego rozwoju regionalnego rynku
surowcowego. Wynika to ze zmieniaj cych si uwarunkowa mi dzynarodo-
wych.
1
Koherentna polityka energetyczna ! pod tym poj ciem mo emy rozumie ustanowienie
konsekwentnej, logicznej, zwartej i spójnej polityki energetycznej pa stw cz onkowskich Euro-
azjatyckiej Wspólnoty Gospodarczej.
ukasz Kolatorski
212
Polityka energetyczna zaczyna zajmowa jedn z wiod cych sk adowych
przy ustalaniu priorytetów i celów poszczególnych pa stw na wiecie. Dzieje
si tak, poniewa pa stwa ustalaj c priorytety i cele musz podejmowa
dzia ania, maj c na uwadze posiadane surowce, b d dost p do korzystnych
róde importu surowców z zagranicy. Wzrost gospodarczy i bezpiecze -
stwo pa stwa s skorelowane z posiadaniem b d dost pem do surowców
energetycznych.
Obecnie w sferze polityki i bezpiecze stwa energetycznego stykamy si
z takimi problemami jak:
! o g r a n i c z o n o z a s o b ó w ! co czyni je dobrem rzadkim i po da-
nym;
! c i g y w z r o s t z a p o t r z e b o w a n i a ! nieodzownie wp ywaj cy na
rozwój gospodarczy i spo eczny pa stw;
! o c h r o n a r o d o w i s k a, nierzadko wydobycie surowców powoduje
degradacj rodowiska, st d wiele pa stw decyduje si na import surow-
ców;
! d o s t p d o t e c h n i k i t e c h n o l o g i i w y d o b y w c z y c h ! koszty
zwi zane z wydobyciem i obróbk oraz brak dost pu do najnowszych
osi gni nauki i techniki powoduj obranie dyskursu opieraj cego si
na imporcie surowców;
! z a l e n o e n e r g e t y c z n a ! z powodów ograniczono ci zaso-
bów surowców energetycznych oraz braku infrastruktury przesy-
owej, niektóre pa stwa s uzale nione od importu od okre lonego
dostawcy (np. Europy rodkowej i Wschodniej ! od dostaw z Federacji
Rosyjskiej);
! w s p ó z a l e n o e n e r g e t y c z n a ! przyk adem jest Republika
Bia orusi w pe ni uzale niona od dostaw surowca od Rosji, dodatkowo
po sprzedaniu Bie transgazu w 2012 roku, infrastruktura bia oruska jest
w posiadaniu Rosjan;
! n i s k i e k o s z t y u z y s k a n i a e n e r g i i ! pomimo wielu inicja-
tyw, nowinek technicznych oraz osi gni nauki; nadal najta szymi
ród ami energii s te pozyskiwane z gazu, w gla i ropy2, natomiast
wszelkie odnawialne ród a poch aniaj bardzo du e koszty uzyskania
energii;
! o d k r y c i e z ó s u r o w c ó w e n e r g e t y c z n y c h w r e j o n i e
A r k t y k i ! szacuje si e z o a te mog stanowi ok. 10!10,5% w przy-
padku ropy naftowej oraz 25!29% w przypadku gazu ziemnego, w tym
2
Zob. http://poznajatom.pl/poznaj_atom/czy_paliwo_jadrowe_jest_bardzi,186/ (dost p:
06.07.2013); wyst pienie prof. Mariana Harasimiuka na konferencji Bezpiecze stwo energe-
tyczne w Europie, pt.: Europejskie i polskie spojrzenie na bezpiecze stwo energetyczne, wyg o-
szone 27.05.2013 r. w Lublinie.
POTENCJA I POLITYKA ENERGETYCZNA EUROAZJATYCKIEJ WSPÓLNOTY...
213
pochodz cego z w glowodorów gazu upkowego3; w momencie uznania
przez Organizacj Narodów Zjednoczonych rosyjskich roszcze w spra-
wie nowego podzia u terytorialnego Arktyki, blisko 50% jej terytorium
mo e znale si w rosyjskim posiadaniu4, to z kolei mo e prze o y si
na wzmocnienie pozycji Rosji jako potentata energetycznego5;
! b e z p i e c z e s t w o e n e r g e t y c z n e ! posiadanie surowców
b d niezagro ony dost p do importu surowców jest sk adow bez-
piecze stwa pa stwa i gwarantem jego rozwoju gospodarczego
i spo ecznego;
! w s p ó p r a c a p a s t w p o s i a d a c z y i p a s t w t r a n z y t o w y c h
! jest ostatnim punktem, o którym warto wspomnie , poniewa pa stwa
s siaduj ce, których interesy s w pewnym sensie zbie ne i to same,
kooperuj ze sob na gruncie polityki energetycznej, która prowadzi do
wspó pracy politycznej, gospodarczej, technologicznej.
Tabela 1. wiatowe zasoby surowców energetycznych
Surowiec Ilo zasobów
Gaz ziemny 208,4 bln m3
W giel kamienny 860,9 mld ton
Ropa naftowa 165,0 mld ton
ród o: opracowanie w asne na podstawie, BP Statistical Review of World Energy. June 2012, BP, Londyn
2012.
Obecnie mówi c o polityce energetycznej powinni my si liczy z tym,
e jest ona postrzegana jako integralna cz szeroko pojmowanej polityki
zagranicznej i bezpiecze stwa pa stwa sensu largo. Dzieje si tak, poniewa
rozwój spo eczno-gospodarczy najwi kszych konsumentów i producentów
no ników energii jest mocno powi zany z sytuacj na rynkach surowców ener-
getycznych. Jedn z g ównych przyczyn tego stanu rzeczy jest niew tpliwie
niestabilno i chwiejno wiatowych rynków gazu ziemnego i ropy nafto-
3
Zob. T. Kijewski, Rywalizacja o surowce energetyczne w Arktyce, "Bezpiecze stwo
Narodowe#, t. 1!2, nr 9!10, Warszawa 2009, s. 276!282; http://www.ssb.no/a/english/publika-
sjoner/pdf/sa84_en/kap3.pdf (dost p: 06.07.2013).
4
http://www.wiadomosci24.pl/artykul/rosyjska_ekspedycja_naukowa_plynie_na_pod-
boj_arktyki_151500.html (dost p: 06.07.2013).
5
Eksploatacja z ó surowców energetycznych z rejonu Arktyki jest obecnie utrudniona
przez wzgl d na ograniczenia technologiczne i panuj ce tam trudne warunki atmosferyczne.
Jednak e, maj c na wzgl dzie post puj cy rozwój nowych technologii oraz prowadzone w tym
zakresie badania, to co dzisiaj wydaje si nieosi galne dla cz owieka, za kilka lat mo e by stan-
dardem.
ukasz Kolatorski
214
wej. Dodatkowo pejoratywny wp yw na ca sytuacj ma zjawisko wyst powa-
nia zaburzenia równowagi w relacjach mi dzy wiatowym popytem i poda .
Wywo ywane s one na skutek rosn cego gwa townie zapotrzebowania na
surowce energetyczne, zg aszanego przez kraje azjatyckie, przede wszystkim
Chiny. Kolejnym powodem jest niestabilna sytuacja polityczna lub spo eczna
w miejscach istotnych z punktu widzenia globalnych rynków energetycznych,
takich jak Bliski Wschód. Wszystkie powy sze determinanty sprawi y, e
najwi ksi konsumenci (Stany Zjednoczone, Unia Europejska, Chiny i Japo-
nia) zacz li zauwa alnie d y do dywersyfikacji dostaw, celem zapewnienia
sobie mo liwie jak najwi kszego bezpiecze stwa dostaw róde potrzebnej
energii.
Wymienione powy ej uwarunkowania s determinantami, przyczynia-
j cymi si do wzrostu rangi Rosji, a tym samym Wspólnoty, jako globalnego
dostawcy surowców, która jest zarazem potencjaln przeciwwag dla wci
niestabilnego Bliskiego Wschodu. Je li sytuacja nie ulegnie zmianie to w efek-
cie (zarówno w perspektywie rednio-, jak i d ugookresowej) Wspólnota mo e
si sta jednym z najwa niejszych eksporterów surowców w skali global-
nej. Zjawisko to mo e zaowocowa wytworzeniem sytuacji, w której g ówni
odbiorcy mog zacz ze sob rywalizowa z uwagi na rosn ce potrzeby ich
rynków. Wytworzenie stanu rywalizacji pomi dzy g ównymi odbiorcami mo e
sta si dodatkowym czynnikiem umacniaj cym pozycj EaWG i Federacji
Rosyjskiej6.
Przysz y kszta t polityki energetycznej Wspólnoty zale y w du ej mierze
od polityki Federacji Rosyjskiej wobec pozosta ych cz onków wspólnoty oraz
zaakceptowania dominuj cej pozycji Rosji. Rzeczywiste uwspólnotowienie
polityki energetycznej mo e mie realny wp yw na poziom regionalnego bez-
piecze stwa pa stw Wspólnoty. Podejmowana analiza obecnego stanu koope-
racji, jak równie jej przysz e perspektywy obliguj do dokonania syntezy
uwarunkowa , zarówno na p aszczy nie mi dzynarodowej, jak i wewn trz-
nej, determinuj cej dzia ania g ównego podmiotu Organizacji ! Federacji
Rosyjskiej7.
6
Zob. E. Wyciszkiewicz, Perspektywy wspó pracy energetycznej regionie Azji Pó nocno-
-Wschodniej, "Materia y studialne PISM# 2006, nr 2, s. 7!8,
7
Ibidem, s. 7.
POTENCJA I POLITYKA ENERGETYCZNA EUROAZJATYCKIEJ WSPÓLNOTY...
215
GENEZA POWSTANIA I ETAPY ROZWOJU EUROAZJATYCKIEJ WSPÓLNOTY
GOSPODARCZEJ
G ówn ide , która przyczyni a si do utworzenia struktur Euroazjatyc-
kiej Wspólnoty Gospodarczej by a k o n c e p c j a i n t e g r a c j i n a r ó -
n y c h p r d k o c i a c h, og oszona przez by ego ministra spraw zagranicznych
Rosji, Jewgienija Primakowa. Jej meritum by o stworzenie realnie funkcjo-
nuj cej organizacji mi dzynarodowej, opartej na integracji subregionalnej
pa stw tworz cych wspólnot interesów. Organizacja ta mia a w rzeczywisty
sposób wp ywa na kszta towanie si obszaru przestrzeni poradzieckiej oraz
jego aktywizacj w dziedzinie integracji ekonomicznej. Zaw ona integracja
mia a u atwi osi gni cie konsensusu dla przyj cia realnych rozwi za oraz
wdro enia ich w ycie, a co za tym idzie, zacie nienia wspó pracy pomi dzy
podmiotami z obszaru poradzieckiego, wchodz cymi w sk ad organizacji.
Dodatkowo przy wieca temu cel zwi kszenia efektywno ci organizacji na
gruncie podejmowania i wdra ania decyzji podejmowanych na szczeblu mi -
dzynarodowym. Aktualnym kursem, jakim pod a organizacja, jest powo a-
nie do ycia Unii Euroazjatyckiej do 2015 roku ! analogicznej organizacji do
dzia aj cej na gruncie europejskim Unii Europejskiej, na wzór której i opieraj c
si na jej standardach, mia aby dzia a jej odpowiedniczka w regionie Euro-
azji. Cel, który determinuje rozwój integracji we wspólnocie EaWG-u oddaj
w pe ni s owa ówczesnego premiera Rosji, a obecnego prezydenta ! W adimira
Putina, który stwierdzi : "Proponujemy model pot nej ponadnarodowej wspól-
noty, która mo e sta si jednym z biegunów wspó czesnego wiata i odgry-
wa rol efektywnego cznika mi dzy Europ a dynamicznym regionem Azji
i Oceanu Spokojnego#8. Wskaza on tak e merytoryczn podstaw podejmo-
wanego przedsi wzi cia: "Tylko razem nasze kraje b d w stanie wej do
grona liderów globalnego wzrostu i cywilizacyjnego post pu, osi gn sukces
i rozkwit#9.
Do utworzenia EaWG istniej przes anki:
! e k o n o m i c z n e ! z których wynika potrzeba rekonstrukcji przestrzeni
ekonomicznej, funkcjonuj cej w ramach by ego ZSRR, w celu zdyna-
mizowania rozwoju spo eczno ! gospodarczego pa stw EaWG, a tak e
WNP;
! p o l i t y c z n e ! maj ce na celu utworzenie na bazie wspó pracy
gospodarczej organizacji o charakterze politycznym, zdolnej wyko-
rzysta do dzia ania wi zi cz ce ju podmioty na obszarze pora-
dzieckim w wymiarze gospodarczym, politycznym, historycznym
i kulturowym;
8
http://forsal.pl/artykuly/553245.putin_utworzy_unie_euroazjatycka_zamiast_dawnego_
zsrr.html (dost p: 06.07.2013).
9
Ibidem.
ukasz Kolatorski
216
! p r a w n o - m i d z y n a r o d o w e ! dotycz ce wzmocnienia pozycji
pa stw wspó tworz cych organizacje, jak równie krajów ca ej Wspól-
noty na arenie mi dzynarodowej; EaWG ma zaj jedno z czo owych
miejsc w globalnym uk adzie policentrycznym oraz wykorzystywa
dzi ki temu sw pozycj do wywierania formalnego nacisku na pozosta-
ych uczestników multilateralnych stosunków, za pomoc posiadanych
atrybutów10.
Punktem wyj cia de facto dla utworzenia Euroazjatyckiej Wspólnoty
Gospodarczej by o podpisanie mi dzynarodowego porozumienia o powo aniu
do ycia organizacji, podczas spotkania w Astanie 10 pa dziernika 2000 roku
przez prezydentów Bia orusi, Kazachstanu, Kirgistanu, Rosji, Tad ykistanu11.
Organizacja jest de iure cz ci mi dzynarodowej przestrzeni od 30 maja 2001
roku, kiedy to ostatni parlament narodowy z pa stw cz onkowskich wyra-
zi zgod na ratyfikacj ustale asta skich. Jednak e geneza funkcjonowania
organizacji oraz podstawy instytucjonalizacji w a ciwej organizacji nast po-
wa y etapami. Asumptem by o podpisane porozumienie z 6 stycznia 1995 roku,
w którym Rosja i Bia oru ustanowi y pomi dzy sob Uni Celn , nast pnie
20 stycznia 1995 roku, zosta a ona poszerzona o Kazachstan. Nast pny krok
to podpisanie Uk adu o pog bieniu integracji gospodarczej z 29 marca 1996
roku, pomi dzy Bia orusi , Kazachstanem, Kirgistanem i Rosj . Celem uk adu
by a odpowied na niezadowalaj ce, wolne tempo integracji struktur WNP. Jako
ostatnie pa stwo do struktur do czy Tad ykistan ! 6 lutego 1999 roku. Tego
samego dnia wymienione pa stwa, podpisa y pomi dzy sob uk ad o unii celnej
i wspólnej przestrzeni ekonomicznej, ustalaj c przy tym jednolity tryb regulo-
wania handlu zagranicznego oraz likwidacj ogranicze w systemie wolnego
handlu12.
Kolejnym krokiem, a jednocze nie punktem zwrotnym w historii integracji
gospodarczej przestrzeni poradzieckiej by o podpisanie w Astanie 10 pa dzier-
nika 2000 roku, dokumentu za o ycielskiego, powo uj cego do ycia Euro-
azjatyck Wspólnot Gospodarcz (EaWG)13. Zinstytucjonalizowanie struktur
nast pi o oficjalnie 30 maja 2001 podczas szczytu g ów pa stw Wspólnoty
w Mi sku. Aktualnie status obserwatorów posiadaj Ukraina i Mo dowa (od
maja 2002 roku), oraz Armenia (od stycznia 2003 roku). W grudniu 2003 roku
organizacja uzyska a status obserwatora przy Zgromadzeniu Ogólnym ONZ.
Nast pnym etapem by o zasymilowanie w pa dzierniku 2005 roku struktury
EaWG ze strukturami Centralnoazjatyckiej Organizacji Wspó pracy. Decy-
10
W. Czy owicz, Unia Celna Bia orusi ! Rosji ! Kazachstanu i jej skutki dla polskich
przedsi biorców, Warszawa 2009, s. 5.
11
http://www.evrazes.com/docs/view/3 (dost p: 06.07.2013).
12
W. Oniszczuk, Czynniki zewn trzne transformacji gospodarki Rosji. Handel zagra-
niczny, kapita zagraniczny, transfer technologii, Warszawa 2002, s. 136.
13
W literaturze przedmiotu funkcjonuj tak e nazwy: Euroazjatyckie Stowarzyszenie
Gospodarcze oraz Euroazjatycki Sojusz Ekonomiczny.
POTENCJA I POLITYKA ENERGETYCZNA EUROAZJATYCKIEJ WSPÓLNOTY...
217
zja taka zapad a jako wyraz to samo ci interesów oraz analogii cz onkowskiej
i strukturalnej obydwu organizacji. Pa stwem, które czasowo nale a o do orga-
nizacji by Uzbekistan, który sta si sk adow organizacji 26 stycznia 2006
roku, a w niespe na dwa lata pó niej (w pa dzierniku 2008 roku) rz d w Tasz-
kencie zawiesi cz onkostwo, uzasadniaj c swoj decyzj w tpliwo ciami, doty-
cz cymi efektywno ci i celowo ci dzia ania Wspólnoty14. Celem EaWG by o
przej cie roli fundamentu integracji gospodarek narodowych sygnatariuszy,
który mia stanowi zarazem podwaliny pod integracj z globalnym systemem
ekonomicznym. Docelowo s u y by przyst pieniu pa stw do struktur wiatowej
Organizacji Handlu (WTO). Zasadnicza ró nica pomi dzy EaWG a innymi for-
mami integracji obszaru poradzieckiego polega na posiadaniu przez ni statusu
organizacji mi dzynarodowej15.
Jednym z wa niejszych etapów rozwoju Wspólnoty by a wydana decyzja
Rady Mi dzypa stwowej EaWG nr 313 o d eniu do utworzeniu unii celnej
w ramach organizacji z 16 sierpnia 2006 roku. Nast pnie, 6 pa dziernika 2007
roku Rada wyda a rezolucj o zorganizowaniu Unii Celnej pomi dzy Bia orusi ,
Kazachstanem i Rosj . Nowoutworzona Unia Celna mia a pozosta otwarta dla
pozosta ych pa stw cz onkowskich ! jako warunek przyst pienia postawiono
dostosowanie si do wype nienia i sprostania stawianym wymaganiom eko-
nomicznym i legislacyjnym. Dokument ustanawiaj cy Uni Celn Bia orusi,
Kazachstanu i Rosji oraz wspóln importow taryf celn podpisano w Mi -
sku 27 listopada 2009 roku. Postanowienia zacz y obowi zywa z dniem 1
stycznia 2010 roku. Ustanowiono Komisj Unii Celnej ! jako ponadnarodowy
organ, któremu przypisano kompetencje do formu owania taryf celnych Unii.
Wspólny Kodeks Celny zacz obowi zywa od 1 lipca 2010 roku na terenie
Rosji i Kazachstanu. Natomiast 6 lipca 2010 roku jego jurysdykcja obj a tery-
torium Bia orusi. Podj ta instytucjonalizacja UC zaowocowa a wycofaniem
kontroli transportowej na granicy pa stw wspó tworz cych j , od 1 kwietnia
2011 roku. Kolejny krok zaw enia integracji trójki to utworzenie Wspólnej
Przestrzeni Gospodarczej. Ide jej utworzenia zapocz tkowano podczas nie-
formalnego spotkania prezydentów Bia orusi, Kazachstanu i Rosji w grudniu
2009 roku w A maty. Zaakceptowany zosta plan formowania WPG w latach
2010!2011. Ostatecznie utworzono WPG 1 stycznia 2012 roku, w ramach
trzech pa stw EaWG. Wydarzenie to mo na uzna za prze omowe w procesie
integracji gospodarczej przestrzeni poradzieckiej. Dzi ki powzi tym dzia a-
niom na wschodzie organizuje si realna przeciwwaga dla Unii Europejskiej.
Dodatkowo na korzy organizacji przemawia bogaty baga do wiadcze w a-
snych i Zachodu, które wykorzystane w odpowiedni sposób umo liwi zbu-
14
J. Dziugiewicz, Unia Celna! nowe narz dzie integracji przestrzeni poradzieckiej, "Biu-
letyn Wschodni# 2011, nr 5, s. 2.
15
Organizacja, jak i personel dyplomatyczny dysponuj przywilejami i podlegaj ochronie
na podstawie konwencji ONZ o przywilejach i immunitetach z 13 lutego 1946 r.
ukasz Kolatorski
218
dowanie trwa ej struktury. Warto zwróci uwag tak e na fakt, e organizacja
stale ewoluuje w obranym w pa dzierniku 2000 roku kierunku, permanentnego
rozwoju16.
POTENCJA EUROAZJATYCKIEJ WSPÓLNOTY GOSPODARCZEJ
Terytorium Euroazjatyckiej Wspólnoty Gospodarczej obejmuje 20 374 tys.
km2, na którym zamieszkuje 182,6 mln mieszka ców, którzy stanowi 2,7%
ludno ci ziemi. Wed ug danych za 2011 rok, EaWG produkuje 4% wiatowego
PKB oraz posiada ogromne zasoby strategicznych minera ów i surowców, m.in.
na jej terytorium znajduje si oko o 7,5!10% wiatowych zasobów ropy nafto-
wej, 22!25% wiatowych zasobów gazu ziemnego oraz 23% zasobów w gla
kamiennego. Wspólnota generuje 5,5% produkcji energii elektrycznej w skali
globalnej, 5,1% produkcji stali oraz 5,9% wiatowej produkcji zbó . Dodat-
kowo Federacja Rosyjska wytwarza 6,5% wiatowej energii atomowej17. Pa -
stwa cz onkowskie wspólnie zajmuj wysokie miejsca na wiecie pod wzgl dem
posiadania i wydobycia m.in.: uranu, surowych diamentów, platyny, z ota, sre-
bra, cyrkonu, licznych pierwiastków i innych minera ów u ytecznych. Kraje
EaWG s wiod cymi eksporterami surowców mineralnych i metali oraz ropy
naftowej, gazu ziemnego, chromu, manganu, aluminium, niklu, miedzi i suro-
wych diamentów18. Wi cej informacji o opisie i posiadanych surowcach przez
pa stwa wspó tworz ce organizacj jest dost pnych na stronie Ministerstwa
Gospodarki RP19.
16
M.in.: A. Wierzbicki, Integracja gospodarcza w ramach Wspólnoty Niepodleg ych
Pa stw, w: Spo ecze stwo i Polityka, red. K. Wojtaszczyk, W. Jakubowski, Warszawa 2007,
s. 1061.; A. Bryc, Rosja w XXI wieku .Gracz wiatowy czy koniec gry?, Warszawa 2009,
s. 89!90.; EurAsEC Today, Moskwa 2011, s. 28!31.
17
EurAsEC Today 2011, s. 4.
18
EurAsEC Today 2013, s. 14.
19
M.in.: Notatka informacyjna o Federacji Rosyjskiej i polsko-rosyjskiej wspó pracy
gospodarczej, Departament Promocji i Wspó pracy Dwustronnej Ministerstwo Gospodarki
RP, Warszawa 2012; Republika Kazachstanu, Informacja o wspó pracy gospodarczej Polska
! Kazachstan, Departament Promocji i Wspó pracy Dwustronnej Ministerstwo Gospodarki
RP, Warszawa 2013; Kirgistan, Informacja o stosunkach gospodarczych Polski z Kirgistanem,
Departament Promocji i Wspó pracy Dwustronnej Ministerstwo Gospodarki RP, Warszawa 2013;
Tad ykistan, Informacja o stosunkach gospodarczych z Polsk , Departament Promocji i Wspó -
pracy Dwustronnej Ministerstwo Gospodarki RP, Warszawa 2013; Bia oru , Informacja o sto-
sunkach gospodarczych z Polski z Bia orusi , Departament Promocji i Wspó pracy Dwustronnej
Ministerstwo Gospodarki RP, Warszawa 2013.
POTENCJA I POLITYKA ENERGETYCZNA EUROAZJATYCKIEJ WSPÓLNOTY...
219
Tabela 2. Potencja energetyczny i procentowy udzia zasobów w skali globu na przyk adzie
pa stw cz onkowskich EaWG ! Federacji Rosyjskiej i Republiki Kazachstanu
Federacja Rosyjska Republika Kazachstanu
Ropa naftowa
ok. 8,8 mld ton ! 5,3% ok. 3 mld ton ! 1,8%
Gaz ziemny
ok. 44,6 bilionów m3 ! 21,4% ok. 1,9 bilionów m3 ! 0,9%
W giel kamienny
ok. 157 mld ton ! 18,2% ok. 33,6 mld ton ! 3,9%
Energia elektryczna
4,7% 0,2%
Energia atomowa
6,5% bd
ród o: opracowanie w asne na podstawie: BP Statistical Review of World Energy. June 2012. BP, Londyn
2012.
UREGULOWANIA POLITYKI ENERGETYCZNEJ EUROAZJATYCKIEJ
WSPÓLNOTY GOSPODARCZEJ
W ramach EaWG pa stwa cz onkowskie podpisa y dwa dokumenty odno-
sz ce si stricte do wspólnotowej polityki energetycznej:
! Uchwa a Rady Mi dzypa stwowej nr 103 z dnia 28 lutego 2003 roku,
okre laj ca podstawy polityki energetycznej Wspólnoty EaWG-u20;
! Umowa podpisana w ramach EaWG-u z dnia 27 wrze nia 2005 roku,
o wypracowaniu wspólnego bilansu energetycznego pa stw cz onkow-
skich Euroazjatyckiej Wspólnoty Gospodarczej21.
Pierwszym dokumentem w zakresie polityki energetycznej, podpisanym
przez pa stwa cz onkowskie, który jest zarazem fundamentem w tej dziedzi-
nie by a uchwa a Rady Mi dzypa stwowej EaWG. Zawiera ona podstawowe
tendencje dotycz ce uregulowania polityki energetycznej, jak równie jej cele
i kierunki rozwoju, jakie obra y pa stwa Wspólnoty.
Nadrz dnym celem uchwa y jest podj cie dzia a na rzecz racjonalnego
wykorzystania surowców oraz utworzenie wspólnego, uzupe niaj cego si
rynku energetycznego w ramach Wspólnoty. Pobocznym celem jest poprawa
skuteczno ci funkcjonowania systemów energetycznych, rozbudowa sieci tran-
zytowych oraz rozwój potencja u energetycznego w ramach EaWG, a tak e
20
http://www.evrazes.com/docs/view/152 (dost p: 06.07.2013).
21
Ibidem.
ukasz Kolatorski
220
polepszenie jako ci dostaw do wszystkich odbiorców, z naciskiem na tereny
górzyste. Wymienione priorytety maj w efekcie przyczyni si do stworzenia
korzystnych warunków wspó pracy i dostaw pomi dzy stronami Wspólnoty.
Meritum ma by utworzenie wspólnego rynku energetycznego, który zapewni
pa stwom EaWG niezale no i bezpiecze stwo energetyczne oraz przyczyni
si do reaktywacji i rozwoju wzajemnych powi za gospodarczych, a w efekcie
b dzie podstaw stabilnego wzrostu gospodarczego.
Priorytety polityki energetycznej pa stw EaWG zak adaj podejmowanie
dzia a w takim zakresie, jak:
! rozwój wzajemnie korzystnej wspó pracy w sektorze energetycznym
i dzia ania na rzecz utworzenia uwspólnotowionego rynku surowców
energetycznych;
! nasycenie wewn trznego rynku energetycznego oraz intensyfikacja
dostaw surowców do krajów trzecich;
! racjonalne wykorzystanie zasobów surowców energetycznych: ropy naf-
towej, gazu ziemnego, w gla kamiennego oraz energii wodnej;
! utworzenie wspólnego rynku energii elektrycznej;
! rozszerzenie wspó pracy w zakresie polityki energetycznej o nowy
rodzaj surowca energetycznego, jakim jest w glowodór (g ównie z o a
na Arktyce), w tym jego przeróbki oraz przygotowanie infrastruktury
przesy owej do transportu;
! rozwój potencja u tranzytowego;
! zapewnienie bezpiecze stwa energetycznego i stworzenie warunków dla
stabilnego wzrostu gospodarczego.
Polityka energetyczna Wspólnoty opiera si na przyj tych przez pa stwa
cz onkowskie zasadach, które swym zakresem obejmuj m.in.:
! zasad wzajemnego poszanowania suwerenno ci i interesów narodo-
wych;
! zasad kompleksowej wspó pracy na rzecz utworzenia wspólnej, kom-
plementarnej polityki energetycznej;
! zasad odpowiedzialno ci za podejmowane dzia ania na szczeblu krajo-
wym, maj ce na celu zabezpieczenie interesów narodowych oraz rozwój
sektora energetycznego, z uwzgl dnieniem interesów bezpiecze stwa
energetycznego pa stw Wspólnoty EaWG;
! zasad uznania pierwsze stwa obowi zywania i stosowania rezolucji
oraz aktów prawnych, powsta ych na gruncie EaWG, dotycz cych dzie-
dziny bezpiecze stwa energetycznego.
Uchwa a b d ca podstaw polityki energetycznej EaWG okre la dodat-
kowo podstawowe tendencje, które opieraj si na czterech za o eniach:
1. Za p e w n i e n i e b e z p i e c z e s t w a e n e r g e t y c z n e g o p a -
s t w o m c z o n k o w s k i m E a W G ! w tym celu pa stwa zobowi za y si
do ujednolicenia przepisów w sektorze energetycznym oraz stworzenia pod-
staw prawnych do utworzenia uwspólnotowionego rynku energii. Dodat-
POTENCJA I POLITYKA ENERGETYCZNA EUROAZJATYCKIEJ WSPÓLNOTY...
221
kowo, podj te maj by dzia ania zmierzaj ce do zaspokojenia wewn trznego
rynku, a tak e rozwoju potencja u eksportowego na zewn trz. Pa stwa Wspól-
noty zadeklarowa y gotowo ustanowienia wspólnej ceny oraz utworzenia
wspólnej polityki celnej i podatkowej na surowce energetyczne w ramach
EaWG.
2. Us t a n o w i e n i e w s p ó l n e g o r y n k u e n e r g e t y c z n e g o ! ma
temu sprzyja m.in. poprawa wzajemnych relacji pomi dzy systemami ener-
getycznymi pa stw Wspólnoty. Utworzenie wspólnej sieci tranzytowej dla
energii elektrycznej oraz skoordynowanie pracy równoleg ych systemów ener-
getycznych, dla poprawy efektywno ci wykorzystania energii. Kolejnym dzia-
aniem zmierzaj cym do realizacji tego celu jest zwi kszenie wydajno ci, ju
istniej cych systemów tranzytowych oraz budowa nowych, w celu zapew-
nienia bezpiecze stwa energetycznego oraz optymalizacji kosztów wytwo-
rzenia i przesy u energii. Dodatkowo, pa stwa maj podejmowa wspólne
przedsi wzi cia w zakresie wytwarzania, przesy u i tranzytu energii elek-
trycznej oraz budowie nowych urz dze elektromagnetycznych. Strony zobo-
wi za y si tak e do prowadzenia wspólnych bada naukowych w dziedzinie
energetyki.
3. Us t a n o w i e n i e w s p ó l n e g o r y n k u g a z u z i e m n e g o i r o p y
n a f t o w e j ! ma si odbywa poprzez stworzenie wspólnych programów geo-
logicznych w ramach EaWG, nakierowanych na poszukiwanie nowych róde
surowców energetycznych, gazu i ropy. Zrekonstruowane i zmodernizowane
b d zosta dotychczasowe drogi przesy u gazu ziemnego. Uwspólnotowienie
polityki energetycznej, dla optymalizacji zarz dzania zasobami ropy naftowej
i efektywnemu ich wykorzystaniu. Branie udzia u we wspólnych przedsi wzi -
ciach przetwarzania surowców i wytwarzania nowego sprz tu do wydobycia,
przetwarzania i transportu. Rozwijanie korzystnej, wzajemnej wspó pracy,
budowa nowych dróg tranzytowych dla surowców na terenie wszystkich pa stw
cz onkowskich. Dodatkowo, pa stwa zadeklarowa y unifikacj przepisów regu-
luj cych polityk energetyczn i przesy ow oraz dost p stronom do ruroci gów
gazowych i ropowych. Uzgodniono zoptymalizowanie dróg transportu, podej-
mowanie dzia a maj cych na celu racjonalizacj wykorzystania gazu i ropy
oraz prowadzenie uzgodnionej polityki eksportowej dla rozwoju rynku surow-
ców energetycznych.
4. Ut w o r z e n i e w s p ó l n e g o r y n k u w g l a ! w tym zakresie strony
postanowi y d y do wspólnego rozwoju w zakresie: wydobycia, poprawy
jako ci produktów w glowych oraz prowadzenia wspólnych bada naukowych.
Podejmowane b d dzia ania maj ce na celu odbudow i modernizacj górni-
czych przedsi biorstw, a tak e produkcj nowych maszyn górniczych. D enie
do rozwoju wspó pracy gospodarczej i handlowej pomi dzy pa stwami EaWG
oraz wzrost dostaw poza pa stwa wspólnoty. Dodatkowo uzgodniono zoptyma-
lizowanie stawek na wewn trzny i zewn trzny transport surowca oraz utrzyma-
nie obecnych rynków zbytu i pozyskiwanie nowych.
ukasz Kolatorski
222
Uchwa a Rady Mi dzypa stwowej stanowi fundament koherentnej poli-
tyki energetycznej. Nadzór nad jej wykonaniem powierzono Radzie Polityki
Energetycznej, dzia aj cej w ramach Komitetu Integracyjnego EaWG, radzie
przys uguj równie uprawnienia powo ywania dodatkowych komisji i grup
zadaniowych, których celem jest podejmowanie dzia a na rzecz utworze-
nia wspólnego rynku energii w ramach EaWG. Aby osi gn zaplanowany
cel realizowane s skoordynowane dzia ania polityki energetycznej w ramach
Wspólnoty. Finansowanie celów realizowanych w ramach EaWG odbywa si ze
rodków krajowych, jak równie wspólnotowych, które powinny by uwzgl d-
nione w corocznych bud etach.
Drugim wa nym dokumentem odnosz cym si do polityki energetycznej,
zawartym w ramach EaWG by a umowa pomi dzy pa stwami o wypracowa-
niu wspólnego bilansu energetycznego, podpisana w 2005 roku. Dokument ten
okre la definicj , zarówno wspólnotowego, jak i narodowego bilansu energe-
tycznego22 oraz okre la kroki, jakie pa stwa zobowi zuj si podj , aby wypra-
cowa koherentny bilans energetyczny dla pa stw cz onkowskich. Umowa
okre la, jakie ministerstwa po stronie pa stw cz onkowskich s odpowiedzialne
za realizacj jej za o e :
! Ministerstwo Gospodarki i Ministerstwo Energetyki ! Bia orusi;
! Ministerstwo Energetyki i Zasobów Mineralnych ! Kazachstanu;
! Ministerstwo Rozwoju Gospodarczego, Przemys u i Handlu oraz Pa -
stwowa Agencja Energetyczna ! Kirgistanu;
! Ministerstwo Przemys u i Energetyki ! Federacji Rosyjskiej;
! Ministerstwo Energii ! Tad ykistanu.
Wed ug zapisów umowy pa stwa Wspólnoty zobowi za y si do opraco-
wywania wspólnego bilansu energetycznego w perspektywie redniookresowej
na okres od 3 do 5 lat, co pozwoli na optymalizacj doboru sposobów i metod
zaspokojenia popytu na rynkach krajowych wspólnoty oraz zrównowa enie
jej poprzez mechanizmy popytu i poda y. Opracowanie wspólnego bilansu
ma wp yn na ustanowienie pomi dzy stronami korzystniejszych warun-
ków dostaw surowców energetycznych. Pa stwa w ramach umowy s zobli-
gowane do ustalania odr bnego bilansu dla ka dego rodzaju paliwa i ród a
energii.
Instytucj odpowiedzialn po stronie Wspólnoty za nadzór nad projektem
dotycz cym wspólnego bilansu energetycznego mianowano Sekretariat Komi-
tetu Integracyjnego EaWG wraz z podleg mu Rad ds. polityki energetycz-
nej, ustanowion przy Komitecie EaWG. Rada ma za zadanie opracowywa
22
Wspólny bilans energetyczny ! to system wska ników charakteryzuj cych produkcj ,
konsumpcj krajow , eksport i import energii i paliw osi ganych wspólnie przez pa stwa cz on-
kowskie EaWG. Narodowy bilans energetyczny ! to system wska ników charakteryzuj cych
produkcj , konsumpcj krajow , eksport i import energii i paliw przez ka de pa stwo cz onkow-
skie EaWG z osobna.
POTENCJA I POLITYKA ENERGETYCZNA EUROAZJATYCKIEJ WSPÓLNOTY...
223
wspólny bilans energetyczny dla pa stw EaWG oraz przedstawia propozycje
dotycz ce zaspokajania potrzeb cz onków Wspólnoty na krajowych rynkach
energetycznych. Natomiast Sekretariat ma za zadanie koordynowanie pracy
w a ciwych organów po stronie sygnatariuszy umowy.
Przewidziano tak e mo liwo modyfikowania umowy w postaci
do czanych do niej odr bnych protoko ów. Ustalono, e umowa jest ni -
sza rang od dotychczas podpisanych przez pa stwa cz onkowskie umów
mi dzynarodowych i nie ma prawa w nie ingerowa . Zapisano tak e, e
w przypadku niejasnych lub w tpliwych kwestii, powsta ych na drodze inter-
pretacji zapisów umowy, pa stwa cz onkowskie zobligowa y si do poszu-
kiwania konsensusu na drodze kompromisu i wzajemnych negocjacji.
W przypadku niemo liwo ci osi gni cia kompromisu, w a ciwym organem
do rozwi zania sporu b dzie Wspólnotowy S d EaWG. Warto zwróci uwag
na zapis, e sygnatariusze mog odst pi od niniejszej umowy poprzez zasto-
sowanie okre lonej procedury, w terminie 6 miesi cy od daty zg oszenia ch ci
wyst pienia.
KONKLUZJE I PROGNOZA
D enia pa stw wspó tworz cych Euroazjatyck Wspólnot Gospodarcz
do utworzenia koherentnej polityki energetycznej uwarunkowane jest wieloma
pobudkami. Nadrz dnym celem jest umocnienie pozycji organizacji na arenie
mi dzynarodowej, poprzez umiej tne wykorzystanie posiadanego potencja u
energetycznego. Podejmowane dzia ania w tym kierunku mog w efekcie final-
nym przyczyni si do wytworzenia mi dzynarodowej równowagi oraz mul-
tipolarnego adu wiatowego. Tym samym EaWG stanie si przeciwwag dla
ekspansji Stanów Zjednoczonych Ameryki oraz Unii Europejskiej w regionie
Europy Wschodniej i Azji rodkowej.
Przywódcy pa stw Wspólnoty dostrzegaj , e wszelakie próby skutecznego
oddzia ywania na pozosta ych uczestników stosunków mi dzynarodowych sta-
wiaj przed pa stwami coraz wi ksze wymagania. Prowadzenie polityki zagra-
nicznej w pojedynk jest ma o efektywne. Aby prowadzi skuteczn polityk
zagraniczn , powinny integrowa si pa stwa, które maj podobne cele, two-
rz c tym samym swoist wspólnot interesów. Pozwala to na mocniejsze arty-
ku owanie swojego stanowiska oraz oddzia ywanie na pozosta ych uczestników
multilateralnych stosunków.
Za uwspólnotowion polityk energetyczn pa stw dzia aj cych na p asz-
czy nie EaWG przemawiaj , b d ce w posiadaniu pa stw surowce ener-
getyczne, które s jednymi z kluczowych sk adników dla funkcjonowania,
nap dzania i rozwoju gospodarki. Nale y pami ta tak e o zasobach w glo-
wodorów, których poziom wydobycia na chwil obecn jest znikomy, jednak e
patrz c na nie przez pryzmat ci g ego wzrostu zapotrzebowania na surowce
ukasz Kolatorski
224
zg aszane na wiecie oraz rozwoju techniki i technologii wydobywczych, w nie-
d ugim czasie mog stanowi o sile Wspólnoty.
EaWG podj a dzia ania zmierzaj ce do utworzenia wspólnej polityki ener-
getycznej w ramach organizacji, wspólnego rynku surowców energetycznych
oraz uregulowania kwestii z nimi powi zanych. De facto podj tych dzia a nie
mo na okre li mianem wystarczaj cych, jednak e nie mo na ich nie zauwa y .
Wspólnota, w tym przede wszystkim Federacja Rosyjska zdaj sobie spraw
z potencja u drzemi cego w umiej tnym wykorzystaniu surowców energetycz-
nych. Nie nale y bagatelizowa pozosta ych pa stw wspó tworz cych organi-
zacj , cho posiadany przez nie potencja w skali ogó u jest znikomy. Trzeba
jednak zwróci uwag , e s one cz ci infrastruktury tranzytowej poza obszar
organizacji. Bezpiecze stwo energetyczne nie opiera si tylko na posiadaniu
lub dost pie do surowców, ale tak e na gwarancji bezpiecze stwa dostaw, które
musz odbywa si przez s siednie pa stwa. Nale y tak e pami ta o posia-
danych przez Kazachstan z o ach uranu, które s ród em energii wytwarzanej
przez elektrownie atomowe23.
Nale y tak e pami ta , e poprzez odkrycie i coraz wi ksz eksploata-
cj gazu pochodz cego z w glowodoru, tzw. gazu upkowego, znaczenie
i potencja organizacji mo e w nied ugim czasie ulec zwi kszeniu. Dodatkowo
sprzyja temu rosn cy wzrost zapotrzebowania na surowce oraz rozwój techno-
logii wydobywczych, dzi ki którym eksploatacja innych róde energii staje
si ta sza. Trzeba tak e mie na uwadze (b d ce w posiadaniu Rosji) z o a
surowców znajduj ce si w rejonie Arktyki, których blisko po owa, wed ug
szacunkowych danych, mo e by w posiadaniu Rosji24. Ca kowit ilo
z ó znajduj cych si w rejonie Arktyki szacuje si na blisko 25% zasobów
wiatowych25.
Poddaj c analizie prowadzon polityk energetyczn przez Euroazjatyck
Wspólnot Gospodarcz nale y przedstawi tak e jej negatywne strony, do któ-
rych mo emy zaliczy :
! p r o b l e m d y w e r s y f i k a c j i d o s t a w ! g ównym odbior surow-
ców pochodz cych z obszaru EaWG, s pa stwa Europy rodkowej
i Wschodniej, a nale y pami ta , e jednym z g ównych wiatowych
importerów surowców energetycznych s Chiny;
23
Z o a uranu, które s w posiadaniu Kazachstanu stanowi 25% zasobów wiatowych
ocenianych na 470 tys. ton. Maj one niezwykle wa ne znaczenie militarne jak i energetyczne,
wykorzystywane przy produkcji broni masowego ra enia oraz przy produkcji energii elektrycz-
nej w elektrowniach atomowych.
24
http://www.ssb.no/a/english/publikasjoner/pdf/sa84_en/kap3.pdf (dost p: 06.07.2013).
25
http://www.wiadomosci24.pl/artykul/rosyjska_ekspedycja_naukowa_plynie_na_pod-
boj_arktyki_151500.html (dost p: 06.07.2013).
POTENCJA I POLITYKA ENERGETYCZNA EUROAZJATYCKIEJ WSPÓLNOTY...
225
! polityka energetyczna w du ej mierze o p i e r a s i n a p o t e n c j a l e
F e d e r a c j i R o s y j s k i e j, która jest pa stwem wiod cym w dzie-
dzinie surowców energetycznych, to z kolei zagra a dobrym relacjom
pomi dzy pa stwami, które w znacznej mierze s od Rosji uzale nione
w sferze surowców energetycznych;
! p r o b l e m k o n k u r e n c y j n o c i d o s t a w s u r o w c ó w e n e r g e -
t y c z n y c h ! pomimo zwi kszaj cego si zapotrzebowania na surowce,
rynek odbiorców relatywnie nie zwi ksza si ;
! surowce energetyczne s fundamentem potencja u gospodarczego, przez
co g o s p o d a r k a p a s t w W s p ó l n o t y w d u e j m i e r z e j e s t
u z a l e n i o n a o d a k t u a l n e j s y t u a c j i n a w i a t o w y c h r y n -
k a c h e n e r g e t y c z n y c h oraz zg aszanego aktualnie na nie zapotrze-
bowania;
! b r a k s t r a t e g i i j e d n o l i t e j p o l i t y k i e n e r g e t y c z n e j w s t o -
s u n k u d o p a s t w o d b i o r c ó w.
Pa stwom wspó tworz cym EaWG uda o si stworzy podstawy wspól-
nego zarz dzania zasobami surowców energetycznych oraz podstawy uwspól-
notowionego bilansu energetycznego. Jednak e nadal brakuje wspólnej
strategii wobec g ównych odbiorców surowców energetycznych oraz dzia a
maj cych poprawi konkurencyjno surowców oraz zdywersyfikowa grono
odbiorców.
Z posiadaniem surowców energetycznych oraz dost pem do nich zwi zany
jest immanentnie rozwój gospodarczy pa stw. Dlatego pa stwa EaWG, dyspo-
nuj ce znacznym potencja em surowców energetycznych znajduj si de facto
w kr gu podmiotów mi dzynarodowych, które maj znacz cy g os na arenie
mi dzynarodowej. Nale y tak e zwróci uwag na fakt, e cz onkowie EaWG
wypadaj gorzej na tle lepiej rozwini tych pa stw Zachodu i Wschodu, pomimo
posiadanego potencja u. Wynika to z uwarunkowa historycznych, poniewa
przez blisko 70 lat funkcjonowa y one w socjalistycznej rzeczywisto ci radziec-
kiej. Trzeba tak e zauwa y , e poprzez umiej tnie prowadzon polityk ener-
getyczn oraz odpowiednie wykorzystanie posiadanego potencja u, pa stwa
Wspólnoty mog dokona transferu technologii, potrzebnego do rozwoju pa -
stwom poradzieckim.
Nasuwaj si konstatacje. Niepodwa alnym faktem jest d uga droga, jaka
pozosta a przed Wspólnot do pe nego ustanowienia i wdro enia koherentnej
polityki energetycznej. Id c obranym kursem EaWG jest na jak najlepszej dro-
dze do osi gni cia zamierzonych celów. Zale y to przede wszystkim od woli
politycznej wszystkich uczestników, w tym szczególnie Rosji, która jest g ów-
nym inspiratorem regulacji na gruncie EaWG, a propozycje w d u szej perspek-
tywie mog przynie wymierne korzy ci, zarówno dla poszczególnych pa stw
jak i ca ej Wspólnoty.
ukasz Kolatorski
226
POTENTIAL AND ENERGY POLICY EURASIAN ECONOMIC COMMUNITY
Summary. This paper examines the nature and process of development of the Eurasian Economic
Community, the implications of its energy potential, and answers the question of whether its
members pursue a coherent policy of country importers. The research methodology is based on
a descriptive analysis showing the energy potential and the actions taken within the framework of
EurAsEC to set up a communitarianized energy policy.
Key words: Eurasian Economic Community, energy policy, energy potential
Wyszukiwarka
Podobne podstrony:
2014 vol 09 UE i FR PORÓWNANIE SKUTECZNOŚCI PROWADZENIA POLITYKI BEZPIECZEŃSTWA ENERGETYCZNEGO [NA2014 vol 09 POLITYKA BEZPIECZEŃSTWA ENERGETYCZNEGO UNII EUROPEJSKIEJ W REGIONIE MORZA KASPIJSKIEGO2014 vol 09 RYNEK ENERGII ELEKTRYCZNEJ LITWY A BEZPIECZEŃSTWO ENERGETYCZNE2010 vol 05 POLITYKA ENERGETYCZNA TURCJI PO ZIMNEJ WOJNIE2011 vol 06 POLITYKA ENERGETYCZNA TURCJI W REGIONIE KASPIJSKIMPolska wobec europejskiej polityki energetycznejgeneracja rozproszona w nowoczesnej polityce energetycznejPOLITYKA ENERGETYCZNAGazprom jako narzędzie polityki energetycznej Rosji w Europie wybrane aspektypdm 2014 12 09Polityka energetyczna Polski do roku 2031Polityka energetyczna Polski do 2025 roku 2Gmyz C , Wybranowski W , 2014 02 09 DoRz 7, Jack Strong przeciekWpływ rosyjsko ukraińskich kryzysów na politykę energetyczną UEPolityka energetyczna Unii EuropejskiejRola gazu ziemnego w polityce energetycznej Polski stan obecny i perspektywywięcej podobnych podstron