METROLOGIA
Dr inż. Eligiusz PAWA
OWSKI
Politechnika Lubelska
Wydział Elektrotechniki i Informatyki
Prezentacja do wykładu dla EINS
Zjazd 6, wykład nr 11, 12
Prawo autorskie
Niniejsze materiały podlegają ochronie zgodnie z Ustawą o prawie autorskim i
prawach pokrewnych (Dz.U. 1994 nr 24 poz. 83 z póz
niejszymi zmianami).
Materiał te udostępniam do celów dydaktycznych jako materiały pomocnicze
do wykładu z przedmiotu Metrologia prowadzonego dla studentów Wydziału
Elektrotechniki i Informatyki Politechniki Lubelskiej. Mogą z nich również
korzystać inne osoby zainteresowane metrologią. Do tego celu materiały te
można bez ograniczeń przeglądać, drukować i kopiować wyłącznie w całości.
Wykorzystywanie tych materiałów bez zgody autora w inny sposób i do innych
celów niż te, do których zostały udostępnione, jest zabronione.
W szczególności niedopuszczalne jest: usuwanie nazwiska autora, edytowanie
treści, kopiowanie fragmentów i wykorzystywanie w całości lub w części do
własnych publikacji.
Eligiusz Pawłowski
Eligiusz Pawłowski
Zjazd 6, wykład 11, 12
2
METROLOGIA EINS
Uwagi dydaktyczne
Niniejsza prezentacja stanowi tylko i wyłącznie materiały pomocnicze do
wykładu z przedmiotu Metrologia prowadzonego dla studentów Wydziału
Elektrotechniki i Informatyki Politechniki Lubelskiej. Udostępnienie studentom
tej prezentacji nie zwalnia ich z konieczności sporządzania własnych notatek z
wykładów ani też nie zastępuje samodzielnego studiowania obowiązujących
podręczników.
Tym samym zawartość niniejszej prezentacji w szczególności nie może być
traktowana jako zakres materiału obowiązujący na egzaminie.
Na egzaminie obowiązujący jest zakres materiału faktycznie wyłożony
podczas wykładu oraz zawarty w odpowiadających mu fragmentach
podręczników podanych w wykazie literatury do wykładu.
Eligiusz Pawłowski
Eligiusz Pawłowski
Zjazd 6, wykład 11, 12
3
METROLOGIA EINS
Tematyka wykładu
Tematyka metrologii prawnej
Rys historyczny metrologii prawnej
Aktualny stan prawny
Prawna kontrola metrologiczna przyrządów pomiarowych
Organy administracji miar w Polsce
Eligiusz Pawłowski
Zjazd 6, wykład 11, 12
4
METROLOGIA EINS
Metrologia prawna  literatura dodatkowa
1. Międzynarodowy słownik terminów metrologii prawnej (tłum. z
ang. International Vocabulary of Terms in Legal Metrology),
Główny Urząd Miar, Warszawa 2002 r.
2. Kodeks Hammurabiego, wyd. ALFA, Warszawa 2000 r.
3. Biblia tysiąclecia, wyd. Pallottinum, wyd.5, Poznań 1999 r.
4. Ustawa z dnia 11 maja 2001 r. Prawo o miarach.
5. Ustawa z dnia 30 sierpnia 2002 r. o systemie zgodności.
6. Rozporządzenia Ministra Gospodarki w sprawie prawnej kontroli
metrologicznej przyrządów pomiarowych, zakresu tej kontroli i
wymagań zasadniczych dla tych przyrządów (kilka rozporządzeń).
Eligiusz Pawłowski
Zjazd 6, wykład 11, 12
5
METROLOGIA EINS
Metrologia prawna [1]
Metrologia prawna (ang. legal metrology) jest to dział
metrologii odnoszący się do działań, które wynikają z
wymagań ustawowych i dotyczą pomiarów, jednostek miar,
przyrządów pomiarowych oraz metod pomiarowych które
przeprowadzane są przez kompetentne organy.
Kompetentne organy odpowiedzialne za działania metrologii
prawnej, lub za część tych działań, są zwykle nazywane
służbami metrologii prawnej (organami administracji miar).
Zasadniczym zadaniem metrologii prawnej jest zapewnienie
jednolitości pomiarów.
Eligiusz Pawłowski
Zjazd 6, wykład 11, 12
6
METROLOGIA EINS
Dlaczego powstała metrologia prawna ?
Od kiedy tylko rozwinął się handel i usługi (zapewne kilka -
kilkanaście tysięcy lat temu) ludzie oszukiwali się wzajemnie
na ilości i jakości towarów.
Ludzie od zawsze są chciwi i mają ułomne charaktery !
Tak jest do dzisiaj i tak zapewne będzie już zawsze !
Dlatego powstała i jest rozwijana metrologia prawna.
Celem metrologii prawnej jest zapewnienie rzetelności
wykonywanych pomiarów w handlu, usługach i innych
ważnych dziedzinach działalności człowieka: ochronie życia i
zdrowia, obronności i bezpieczeństwa państwa, pobierania
podatków, kontroli celnej oraz kontroli jakości produkcji itp.
Eligiusz Pawłowski
Zjazd 6, wykład 11, 12
7
METROLOGIA EINS
Kodeks Hammurabiego, XVIII wiek p.n.e.
Kodeks Hammurabiego, króla Babilonu (1792-1750 p.n.e), w zbiorach Luwru
Prawie 4 tys.
Eligiusz Pawłowski
Zjazd 6, wykład 11, 12
8
METROLOGIA EINS
lat temu !!!
Kodeks Hammurabiego, XVIII wiek p.n.e. [2]
żP. Jeśli kupiec zboże lub srebro na pożyczkę
oprocentowaną dał i kiedy na pożyczkę je oddawał,
srebro według odważnika małego lub zboże według
miary małej dał, gdy podczas odbierania srebro według
odważnika dużego, zboże według miary dużej odebrał,
kupiec ten wszystko co przyjął utraci.
ż108. Jeśli oberżystka jako zapłatę za piwo zboża nie
przyjęła, lecz według odważnika zbyt dużego srebro
przyjęła, bądz
równowartość piwa względem wartości
srebra obniżyła i oberżystce tej udowodni się to, do wody
wrzuci się ją (w znaczeniu: utopi się ją).
Eligiusz Pawłowski
Zjazd 6, wykład 11, 12
9
METROLOGIA EINS
Biblia, ok. XIII wiek p.n.e. [3]
Ponad 2 tys.
Księga Kapłańska,
lat temu !!!
Rozdział 19,
Świętość życia codziennego
Sprawiedliwość społeczna:
35 Nie będziecie popełniać niesprawiedliwości w
wyrokach, w miarach, w wagach, w objętości.
36 Będziecie mieć wagi sprawiedliwe, odważniki
sprawiedliwe, sprawiedliwą efę, sprawiedliwy hin.
Efa = 6 hin = 0,03888m3  hebrajskie miary objętości
Eligiusz Pawłowski
Zjazd 6, wykład 11, 12
10
METROLOGIA EINS
Prawo o miarach, 11 maja 2001 r. [4]
Rozdział 7
Sankcje za naruszenie przepisów ustawy
Art. 26
1. Kto wbrew przepisom ustawy :
(...) użytkuje przyrządy pomiarowe (...) niezgodnie z
warunkami właściwego ich stosowania,
- podlega karze grzywny.
2. Postępowanie w sprawach, o których mowa w ust.1
prowadzi się na podstawie przepisów Kodeksu
postępowania w sprawach o wykroczenia.
Eligiusz Pawłowski
Zjazd 6, wykład 11, 12
11
METROLOGIA EINS
Gdańskie wzorce miar długości
Eligiusz Pawłowski
Zjazd 6, wykład 11, 12
12
METROLOGIA EINS
Krótka historia współczesnej polskiej metrologii prawnej
1. Dekret o miarach z dnia 8 lutego 1919 r., Dziennik Praw
Państwa Polskiego 1919 r. nr 15, poz. 211, z póz
niejszymi
zmianami .
2. Pakiet 5 ustaw z dnia 3 kwietnia 1993 r., Dz.U. 1993 r. Nr 55,
poz.247: O utworzeniu Głównego Urzędu Miar, poz. 248: Prawo
o miarach, poz. 249: Prawo probiercze, poz. 250: O badaniach i
certyfikacji, poz. 251: O normalizacji, z póz
niejszymi zmianami.
3. Ustawa z dnia 30 sierpnia 2002 r. O systemie zgodności, tekst
jednolity Dz.U. 2010 nr 138, poz. 395.
4. Rozporządzenia Ministra Gospodarki wydane na podstawie w/w
ustaw, w sprawie prawnej kontroli metrologicznej przyrządów
pomiarowych, zakresu tej kontroli i wymagań zasadniczych dla
tych przyrządów.
Eligiusz Pawłowski
Zjazd 6, wykład 11, 12
13
METROLOGIA EINS
Dekret o miarach z dnia 8 lutego 1919 r.
1. Określono legalne jednostki miar: długości, powierzchni,
objętości, kąta płaskiego, masy i temperatury.
2. Zdefiniowano pojęcia: wzorzec miary, uchybienie, legalizacja.
3.Wprowadzono obowiązek stosowania w obrocie publicznym
legalnych jednostek miar i przyrządów legalizowanych.
4. Określono zadania i organizację Głównego Urzędu Miar.
5. Wprowadzono kary za przekroczenia dekretu o miarach.
Inne dokumenty międzywojenne: Ustawa o rachubie czasu, Rozporządzenia
Ministra Przemysłu i Handlu o granicach uchybień dla zegarów
znajdujących się w miejscach publicznych, o granicach uchybień dla
liczników energii elektrycznej, o granicach uchybień dla narzędzi
pomiarowych, znajdujących się w obrocie publicznym.
Eligiusz Pawłowski
Zjazd 6, wykład 11, 12
14
METROLOGIA EINS
Dekret o miarach z dnia 8 lutego 1919 r.
Żródło: Sejm RP,
http://isip.sejm.gov.pl/
Eligiusz Pawłowski
Zjazd 6, wykład 11, 12
15
METROLOGIA EINS
Pakiet ustaw z dnia 3 kwietnia 1993 r.
1. Zniesiono PKNMiJ i utworzono nowe urzędy:
- Główny Urząd Miar,
- Polski Komitet Normalizacyjny,
- Polskie Centrum Badań i Certyfikacji.
2. Określono strukturę i zadania utworzonych urzędów.
3. Sformułowano zasady prawnej kontroli metrologicznej
przyrządów pomiarowych.
4 Określono zasady obowiązkowego badania i cechowania
wyrobów z metali szlachetnych.
5. Określono funkcjonowanie krajowego systemu badań i
certyfikacji oraz jednostek dokonujących badań i certyfikacji.
6. Określono zasady prowadzenia działalności normalizacyjnej.
Eligiusz Pawłowski
Zjazd 6, wykład 11, 12
16
METROLOGIA EINS
Aktualny stan prawny
Pakiet ustaw z dnia 3 kwietnia 1993 r. ustanowił podstawy
funkcjonującego obecnie w Polsce systemu metrologii prawnej
oraz prawnej kontroli metrologicznej przyrządów pomiarowych.
Do dnia dzisiejszego ustawy te uległy licznym zmianom,
między innymi w związku z wstąpieniem Polski do UE.
UWAGA!
Zawsze należy sprawdzić aktualny stan prawny: wprowadzone
zmiany, uchylenia, ogłoszone teksty jednolite.
ISAP - Internetowy System Aktów Prawnych w Sejmie RP:
http://isip.sejm.gov.pl/search.jsp
Eligiusz Pawłowski
Zjazd 6, wykład 11, 12
17
METROLOGIA EINS
Prawo krajowe i prawo Unii Europejskiej
Minister ds.
Parlament Europejski i Rada
Sejm RP
Gospodarki
Unii Europejskiej
Dyrektywy Unii
Europejskiej
Ustawa prawo
o miarach
Ustawa o systemie
Rozporządzenia
oceny zgodności
do ustawy
Prawo unijne wdrożone
do prawa krajowego
Rozporządzenia
wdrażające Dyrektywy UE
Eligiusz Pawłowski
Zjazd 6, wykład 11, 12
18
METROLOGIA EINS
Aktualny stan prawny  ustawy i rozporządzenia
Prawna kontrola metrologiczna przyrządów pomiarowych jest
obecnie określona w następujących dokumentach:
1. Ustawy:
- Ustawa z dnia 11 maja 2001 r. Prawo o miarach, tekst
jednolity Dz.U. 2004 nr 243 poz. 2441.
- Ustawa z dnia 30 sierpnia 2002 r. o systemie oceny zgodności,
tekst jednolity Dz.U. 2010 nr 138, poz. 395.
2. Rozporządzenia:
- Rozporządzenie Ministra Gospodarki z dnia 18 grudnia 2006 r.
w sprawie zasadniczych wymagań dla przyrządów
pomiarowych, Dz.U. 2007 nr 3, poz. 27 (tzw. dyrektywa MID).
Eligiusz Pawłowski
Zjazd 6, wykład 11, 12
19
METROLOGIA EINS
Aktualny stan prawny - rozporządzenia
- Rozporządzenie Ministra Gospodarki z dnia 27 grudnia 2007 r.
w sprawie rodzajów przyrządów pomiarowych podlegających
prawnej kontroli metrologicznej oraz zakresu tej kontroli, Dz.U.
2008 nr 3, poz. 13.
- Rozporządzenie Ministra Gospodarki z dnia 7 stycznia 2008 r.
w sprawie prawnej kontroli metrologicznej przyrządów
pomiarowych, Dz.U. 2008 nr 5, poz. 29.
- Rozporządzenie Ministra Gospodarki z dnia 7 stycznia 2008 r.
w sprawie wymagań, którym powinny odpowiadać liczniki
energii elektrycznej, Dz.U. 2008 nr 11, poz. 63.
- Pozostałe rozporządzenia w sprawie wymagań którym powinny odpowiadać
inne przyrządy pomiarowe, takie jak np.: dystrybutory paliw, naczynia
pomiarowe, przepływomierze, liczniki do wody, liczniki do gazu, wagi,
ciepłomierze i inne.
Eligiusz Pawłowski
Zjazd 6, wykład 11, 12
20
METROLOGIA EINS
Prawo o miarach  cel i zakres regulacji
Celem ustawy Prawo o miarach jest zapewnienie jednolitości miar i
wymaganej dokładności pomiarów wielkości fizycznych w
Rzeczypospolitej Polskiej.
Ustawa reguluje następujące zagadnienia:
1) legalnych jednostek miar i państwowych wzorców jednostek miar,
2) prawnej kontroli metrologicznej przyrządów pomiarowych,
3) kompetencji i zadań organów administracji rządowej właściwych
w sprawach miar, zwanych w ustawie  organami administracji miar ,
4) sprawowania nadzoru nad wykonywaniem przepisów ustawy.
Eligiusz Pawłowski
Zjazd 6, wykład 11, 12
21
METROLOGIA EINS
Prawo o miarach  najważniejsze definicje
Prawna kontrola metrologiczna  działania zmierzające do
wykazania, że przyrząd pomiarowy spełnia wymagania określone
we właściwych przepisach.
Zatwierdzenie typu  potwierdzenie, w drodze decyzji, że typ
przyrządu pomiarowego spełnia wymagania.
Legalizacja (pierwotna, jednostkowa, ponowna)  zespół
czynności obejmujących sprawdzenie, stwierdzenie i
poświadczenie dowodem legalizacji, że przyrząd pomiarowy
spełnia wymagania.
Wzorcowanie  czynności ustalające relację między wartościami
wielkości mierzonej wskazanymi przez przyrząd pomiarowy a
odpowiednimi wartościami wielkości fizycznych, realizowanymi
przez wzorzec jednostki miary.
Eligiusz Pawłowski
Zjazd 6, wykład 11, 12
22
METROLOGIA EINS
Prawo o miarach  najważniejsze definicje c.d.
Wprowadzenie do obrotu  przekazanie przyrządu pomiarowego po
raz pierwszy sprzedawcy bądz
użytkownikowi przez producenta, jego
upoważnionego przedstawiciela lub importera (w tym również w
formie nagrody lub bezpłatnie).
Wprowadzenie do użytkowania  zastosowanie przyrządu
pomiarowego po raz pierwszy do celu, dla którego jest przeznaczony.
W chwili obecnej, na mocy Ustawy [5] wszystkie wyroby (nie tylko
przyrządy pomiarowe) przed wprowadzaniem do obrotu lub
oddawaniem do użytku podlegają ocenie zgodności z zasadniczymi
i/lub szczegółowymi wymaganiami określonymi w odpowiednich
przepisach.
Eligiusz Pawłowski
Zjazd 6, wykład 11, 12
23
METROLOGIA EINS
Prawo o miarach  organy administracji miar
Organami administracji miar w Polsce są:
1) Prezes Głównego Urzędu Miar,
2) Dyrektorzy okręgowych urzędów miar,
3) Naczelnicy obwodowych urzędów miar.
Prezes wykonuje swoje zadania za pomocą GUM, a dyrektorzy i
naczelnicy za pomocą podległych im urzędów.
Prezesa powołuje Premier, a nadzór nad nim sprawuje Minister ds.
Gospodarki.
Dyrektorów i naczelników UM powołuje i odwołuje oraz nadzoruje
Prezes GUM.
Eligiusz Pawłowski
Zjazd 6, wykład 11, 12
24
METROLOGIA EINS
Trójpodział władzy na:
1. ustawodawczą,
Organy Administracji Miar - diagram
2. wykonawczą i
3. sądowniczą
Sejm RP
(Konstytucja RP, art.10)
Tworzy
Minister ds.
Ustawa Prawo o
i znosi
Premier
Gospodarki
miarach
Powołuje
Tworzy
Nadzór
Zadania
Prezes
Główny Urząd Miar
Nadzór,
Zadania
Dyrektorzy
Okręgowe Urzędy Miar (9)
powołanie,
odwołanie
Zadania
Naczelnicy
Obwodowe Urzędy Miar (58)
Eligiusz Pawłowski
Zjazd 6, wykład 11, 12
25
METROLOGIA EINS
Zadania organów administracji miar [4]
Zadania organów administracji miar obejmują zagadnienia:
1) Państwowych wzorców jednostek miar  ich budowę,
utrzymanie, modernizację i rozwój, zapewnienie powiązania ze
wzorcami międzynarodowymi, zapewnienie przekazywania
wartości legalnych jednostek miar do przyrządów pomiarowych,
2) Prawnej kontroli metrologicznej przyrządów pomiarowych 
zatwierdzanie typów przyrządów pomiarowych, ich legalizację i
wzorcowanie, wydawanie upoważnień do legalizacji
zainteresowanym podmiotom i nadzór nad nimi,
3) Legislacji i normalizacji  inicjowanie, opiniowanie i
opracowywanie projektów ustaw, rozporządzeń i norm,
4) Inne  wydawanie Dz.U. GUM, publikacji popularyzujących
zagadnienia miar, współpraca międzynarodowa, szkolenia itp..
Eligiusz Pawłowski
Zjazd 6, wykład 11, 12
26
METROLOGIA EINS
Prawo o miarach  prawna kontrola metrologiczna (PKM)
Prawnej kontroli metrologicznej podlegają przyrządy pomiarowe,
które mogą być stosowane:
1) w ochronie zdrowia, życia i środowiska,
2) w ochronie bezpieczeństwa i porządku publicznego,
3) w ochronie praw konsumenta,
4) przy pobieraniu opłat, podatków i innych należności budżetowych
oraz ustalania upustów, kar umownych, wynagrodzeń i
odszkodowań, a także przy pobieraniu i ustalaniu podobnych
należności i świadczeń,
5) przy dokonywaniu kontroli celnej,
6) w obrocie (handlu)
- i są określone w rozporządzeniu Ministra ds. gospodarki.
Eligiusz Pawłowski
Zjazd 6, wykład 11, 12
27
METROLOGIA EINS
Prawo o miarach  rodzaje prawnej kontroli metrologicznej
1) Zatwierdzenie typu  na podstawie badania typu przed
wprowadzeniem typu przyrządu pomiarowego do obrotu.
2) Legalizacja pierwotna lub jednostkowa  przed
wprowadzeniem danego egzemplarza przyrządu pomiarowego
do obrotu lub użytkowania.
3) Legalizacja ponowna  w stosunku do przyrządów
wprowadzonych do obrotu lub użytkowania którym upłynął
okres ważności legalizacji.
4) Ocena zgodności z zasadniczymi wymaganiami - przed
wprowadzeniem przyrządu pomiarowego do obrotu na podstawie
Ustawy o systemie oceny zgodności [5].
Eligiusz Pawłowski
Zjazd 6, wykład 11, 12
28
METROLOGIA EINS
Prawna kontrola metrologiczna  kto ją wykonuje ?
Prawna kontrola metrologiczna przyrządów pomiarowych jest
wykonywana przez organy administracji miar oraz przez podmioty
upoważnione przez Prezesa GUM, w szczególności:
1) Zatwierdzenia typu i legalizację jednostkową dokonuje
wyłącznie prezes GUM,
2) Legalizację pierwotną dla przyrządów nie wymagających
zatwierdzenie typu dokonują Prezes GUM oraz dyrektorzy
okręgowych urzędów miar,
3) Legalizację pierwotną dla przyrządów posiadających
zatwierdzenie typu oraz legalizację ponowną dokonują
wszystkie organy administracji oraz upoważnione podmioty w
zakresie udzielonego im przez Prezesa GUM upoważnienia.
Eligiusz Pawłowski
Zjazd 6, wykład 11, 12
29
METROLOGIA EINS
Podmioty dokonujące prawnej kontroli metrologicznej
Zatwierdzenie typu
Prezes
Legalizacja jednostkowa
Główny Urząd Miar
Dyrektorzy
Legalizacja pierwotna
bez zatwierdzania typu
Okręgowe Urzędy Miar (9)
Naczelnicy
Legalizacja pierwotna
po zatwierdzeniu typu
Obwodowe Urzędy Miar (58)
Upoważnione podmioty w
zakresie udzielonego przez
Legalizacja ponowna
Prezesa GUM upoważnienia
Eligiusz Pawłowski
Zjazd 6, wykład 11, 12
30
METROLOGIA EINS
u
p
o
w
a
ż
n
i
e
n
i
e
Zatwierdzenie typu  element PKM
Zatwierdzenie typu jest to potwierdzenie, w drodze decyzji,
że typ przyrządu pomiarowego spełnia wymagania.
Zatwierdzenie typu przeprowadza się na podstawie badania
typu przed wprowadzeniem typu przyrządu pomiarowego do
obrotu.
Zatwierdzenia typu dokonuje wyłącznie prezes GUM.
Eligiusz Pawłowski
Zjazd 6, wykład 11, 12
31
METROLOGIA EINS
Zatwierdzenie typu  ogólna zasada
Prezes GUM
Typ przyrządu
Zatwierdzenie
Wymagania
pomiarowego
typu
Wprowadzenie typu przyrządu
pomiarowego do obrotu
Eligiusz Pawłowski
Zjazd 6, wykład 11, 12
32
METROLOGIA EINS
Zatwierdzenie
Zatwierdzenie typu - schemat
Ustawy,
typu poprzedza
badanie typu
rozporządzenia,
Wniosek zainteresowanego
normy
podmiotu
Egzemplarz
Prezes GUM
przyrządu
pomiarowego
Wymagania
Badanie typu
Dokumentacja
Zatwierdzenie
typu
Okres ważności
Odmowa
10 lat
zatwierdzenia
Nadanie znaku
Ogłoszenie w
typu
zatwierdzenia typu
Dz.U. GUM
Eligiusz Pawłowski
Zjazd 6, wykład 11, 12
33
METROLOGIA EINS
Legalizacja  element PKM
Legalizacja (pierwotna, jednostkowa, ponowna) jest to zespół
czynności obejmujących sprawdzenie , stwierdzenie i
poświadczenie dowodem legalizacji, że przyrząd pomiarowy
spełnia wymagania.
Legalizację pierwotną lub jednostkową przeprowadza przed
wprowadzeniem danego egzemplarza przyrządu pomiarowego do
obrotu lub użytkowania, a legalizację ponowną przeprowadza się
w stosunku do przyrządów wprowadzonych do obrotu lub
użytkowania którym upłynął okres ważności legalizacji.
Legalizację zależnie od jej rodzaju dokonują wszystkie organy
administracji oraz upoważnione podmioty w zakresie udzielonego
im przez Prezesa GUM upoważnienia.
Eligiusz Pawłowski
Zjazd 6, wykład 11, 12
34
METROLOGIA EINS
Legalizacja  ogólna zasada
Organ
administracji
miar lub
uprawniony
podmiot
Egzemplarz
przyrządu
Wymagania
Legalizacja
pomiarowego
Wprowadzenie egzemplarza
przyrządu pomiarowego do obrotu
lub użytkowania oraz po upływie
okresu ważności legalizacji
Eligiusz Pawłowski
Zjazd 6, wykład 11, 12
35
METROLOGIA EINS
Legalizacja pierwotna
Legalizacja - schemat
Legalizacja ponowna
lub jednostkowa
Organ
Wniosek użytkownika
administracji
Wniosek producenta
lub naprawiającego
miar lub
uprawniony
Czynności
podmiot
legalizacyjne
Wymagania lub
zatwierdzenie typu
Sprawdzenie
(konstrukcja, wykonanie, materiały,
Odmowa
charakterystyki metrologiczne)
Stwierdzenie
legalizacji
Świadectwo
Poświadczenie
Jeśli są
legalizacji
niezbędne
Dowody
Cechy
Cechy
legalizacji
zabezpieczające
legalizacyjne
Eligiusz Pawłowski
Zjazd 6, wykład 11, 12
36
METROLOGIA EINS
Koniec wykładu !!! Koniec wykładu !!! Koniec wykładu !!! Koniec wykładu !!! Koniec wykładu !!! Koniec wykładu !!!
Prawna kontrola metrologiczna  gdzie się ją wykonuje
Prawna kontrola metrologiczna przyrządów pomiarowych może
być przeprowadzona w:
1) siedzibie organu administracji miar,
2) punkcie legalizacyjnym,
3) miejscu zainstalowania lub użytkowania przyrządu
pomiarowego, jeśli wynika to z wymagań,
4) miejscu wykonywania legalizacji pierwotnej lub legalizacji
ponownej przez podmiot, któremu Prezes GUM udzielił
upoważnienia do wykonywania legalizacji pierwotnej lub
legalizacji ponownej.
Eligiusz Pawłowski
Zjazd 6, wykład 11, 12
37
METROLOGIA EINS
Koniec wykładu !!! Koniec wykładu !!! Koniec wykładu !!! Koniec wykładu !!! Koniec wykładu !!! Koniec wykładu !!!
Zakres prawnej kontroli metrologicznej [4]
Zależnie od rodzaju przyrządu pomiarowego zakres prawnej
kontroli metrologicznej może obejmować:
1) Zatwierdzenie typu i legalizację pierwotną (jednostkową) oraz
legalizację ponowną (po upływie okresu ważności legalizacji),
2) Zatwierdzenie typu i tylko legalizację pierwotną (jednostkową)
(bezterminowy okres ważności legalizacji),
3) Wyłącznie zatwierdzenie typu,
4) Legalizację pierwotną (jednostkową) oraz legalizację ponowną
(po upływie okresu ważności legalizacji), bez zatwierdzenia typu,
5) Legalizację ponowną dla przyrządów wprowadzonych do obrotu
lub użytkowania po dokonaniu oceny zgodności z zasadniczymi
wymaganiami na podstawie Ustawy o systemie oceny zgodności.
Eligiusz Pawłowski
Zjazd 6, wykład 11, 12
38
METROLOGIA EINS
Zakres prawnej kontroli metrologicznej - diagram
Badanie typu jest teraz
częścią procedury
Nowy przyrząd pomiarowy
oceny zgodności
Do roku 2006
Od roku 2006
5
4
Zatwierdzenie typu
Ocena zgodności z
1 2
zasadniczymi wymaganiami
Legalizacja pierwotna
lub jednostkowa
Badanie typu
Do roku 2016
Wprowadzenie do
obrotu lub użytkowania
3
Legalizacja
ponowna
1
Przyrząd po okresie ważności
5
4
legalizacji lub po naprawie
Eligiusz Pawłowski
Zjazd 6, wykład 11, 12
39
METROLOGIA EINS
Prawna kontrola metrologiczna nowego przyrządu
Wniosek:
Wcześniejszy system wprowadzania nowego przyrządu
pomiarowego do obrotu i użytkowania obejmujący:
zatwierdzenie typu i legalizację pierwotną (jednostkową) na
podstawie Ustawy Prawo o miarach
jest równoważny obecnie
ocenie zgodności z zasadniczymi wymaganiami na podstawie
Ustawy o systemie oceny zgodności.
Legalizację ponowną dla przyrządów wprowadzonych już do
obrotu lub użytkowania określa w dalszym ciągu Ustawa Prawo o
miarach.
Eligiusz Pawłowski
Zjazd 6, wykład 11, 12
40
METROLOGIA EINS
Prawna kontrola metrologiczna - rozporządzenia
Rozporządzenia Ministra Gospodarki określają szczegóły
przeprowadzania prawnej kontroli metrologicznej:
1) rodzaje przyrządów pomiarowych podlegających prawnej
kontroli metrologicznej oraz zakresy tej kontroli,
2) tryb zgłaszania, przeprowadzania i dokumentowania prawnej
kontroli metrologicznej,
3) zasadnicze wymagania i procedury oceny zgodności dla
różnych rodzajów przyrządów pomiarowych.
4) szczegółowe wymagania i zakres sprawdzania dla
poszczególnych rodzajów przyrządów pomiarowych,
Eligiusz Pawłowski
Zjazd 6, wykład 11, 12
41
METROLOGIA EINS
Rodzaje przyrządów pomiarowych podlegających PKM
Rozporządzenie Ministra Gospodarki z dnia 27 grudnia 2007 r.
w sprawie rodzajów przyrządów pomiarowych podlegających
prawnej kontroli metrologicznej oraz zakresu tej kontroli, Dz.U.
2008 nr 3, poz. 13 określa wymienia między innymi: zbiorniki
pomiarowe do cieczy, przyrządy do pomiaru prędkości pojazdów
w ruchu drogowym, wagi samochodowe, wagi automatyczne,
wagi nieautomatyczne, gęstościomierze, cysterny pomiarowe,
manometry do opon pojazdów samochodowych, mierniki
poziomu dz
więku, odważniki, liczniki energii elektrycznej,
wodomierze, gazomierze, ciepłomierze, instalacje do ciągłego
pomiaru objętości cieczy i gazów, taksometry, miary długości,
analizatory spalin samochodowych, tachografy samochodowe i
inne.
Eligiusz Pawłowski
Zjazd 6, wykład 11, 12
42
METROLOGIA EINS
Zakres prawnej kontroli metrologicznej liczników EE
Rozporządzenie Ministra Gospodarki z dnia 27 grudnia 2007 r.
w sprawie rodzajów przyrządów pomiarowych podlegających
prawnej kontroli metrologicznej oraz zakresu tej kontroli,
Dz.U. 2008 nr 3, poz. 13 określa np. dla liczników energii
elektrycznej prawną kontrolę metrologiczną obejmującą:
1) Legalizację pierwotną oraz legalizację ponowną dla przyrządów
których typ został zatwierdzony na podstawie Ustawy prawo o
miarach [4],
lub
2) Legalizację ponowną dla przyrządów wprowadzonych do
obrotu lub użytkowania po dokonaniu oceny zgodności z
zasadniczymi wymaganiami na podstawie Ustawy o systemie
oceny zgodności [5].
Eligiusz Pawłowski
Zjazd 6, wykład 11, 12
43
METROLOGIA EINS
Określenie szczegółów przeprowadzania PKM
Rozporządzenie Ministra Gospodarki z dnia 7 stycznia 2008 r.
w sprawie prawnej kontroli metrologicznej przyrządów
pomiarowych, Dz.U. 2008 nr 5, poz. 29. określa:
-Tryb zgłaszania przyrządów pomiarowych do PKM,
-Szczegółowy sposób przeprowadzania PKM,
-Dowody legalizacji wydawane dla określonych rodzajów
przyrządów,
-Okresy ważności legalizacji dla określonych rodzajów
przyrządów (np. 15 lat dla liczników EE),
-Wzory decyzji i wzory znaków zatwierdzenia typu i legalizacji.
Eligiusz Pawłowski
Zjazd 6, wykład 11, 12
44
METROLOGIA EINS
Wymagania i szczegółowy zakres sprawdzania liczników EE
Rozporządzenie Ministra Gospodarki z dnia 7 stycznia 2008 r. w
sprawie wymagań, którym powinny odpowiadać liczniki energii
elektrycznej oraz szczegółowego zakresu sprawdzeń
wykonywanych podczas prawnej kontroli metrologicznej tych
przyrządów, Dz.U. 2008 nr 11, poz. 63 określa:
-Wymagania w zakresie konstrukcji liczników,
-Szczegółowy zakres sprawdzeń podczas legalizacji,
-Sposoby i metody przeprowadzania sprawdzeń,
-Zakres informacji, jakie powinna zawierać instrukcji obsługi.
Eligiusz Pawłowski
Zjazd 6, wykład 11, 12
45
METROLOGIA EINS
Wstąpienie Polski do Unii Europejskiej
1 maja 2004 Polska wstąpiła do Unii Europejskiej.
Od tej chwili Polska jest zobowiązana do wdrażania do prawa
krajowego Dyrektyw UE.
Podstawową zasadą wprowadzania nowych wyrobów do obrotu i
użytkowania na terytorium państw członkowskich UE jest
poddawanie ich ocenie zgodności z zasadniczymi wymaganiami
(oraz ewentualnie z wymaganiami szczegółowymi jeśli wynikają one
z odrębnych przepisów).
Zasada to obowiązuje również w stosunku do przyrządów
pomiarowych, co w pewnym zakresie zastępuje dotychczasową
prawną kontrolę metrologiczną przyrządów pomiarowych.
Eligiusz Pawłowski
Zjazd 6, wykład 11, 12
46
METROLOGIA EINS
Wdrażanie dyrektyw UE do prawa krajowego
Parlament Europejski i Rada
Unii Europejskiej
Dyrektywy Unii
Europejskiej
Minister ds.
Sejm RP
Gospodarki
Ustawy wdrażające
Rozporządzenia
Dyrektywy UE
wdrażające Dyrektywy UE
Eligiusz Pawłowski
Zjazd 6, wykład 11, 12
47
METROLOGIA EINS
Ustawa o systemie oceny zgodności  cel ustawy
Celem ustawy o systemie oceny zgodności [5] jest:
1) Eliminowanie zagrożeń stwarzanych przez wyroby dla życia lub
zdrowia użytkowników i konsumentów oraz mienia, a także zagrożeń
dla środowiska,
2) Znoszenie barier technicznych w handlu i ułatwianie
międzynarodowego obrotu towarowego,
3) Stworzenie warunków do rzetelnej oceny wyrobów i procesów
przez kompetentne i niezależne podmioty (tzw. jednostki
notyfikowane).
Ustawa o systemie oceny zgodności wdraża do stosowania w naszym
kraju w chwili obecnej 38 dyrektyw EWG (starsze) i UE (nowsze).
Eligiusz Pawłowski
Zjazd 6, wykład 11, 12
48
METROLOGIA EINS
Ustawa o systemie oceny zgodności  proces oceny zgodności
W procesie oceny zgodności uczestniczą:
1) Producenci, ich upoważnienie przedstawiciele lub importerzy,
2) Notyfikowane jednostki certyfikujące,
3) Notyfikowane jednostki kontrolujące,
4) Notyfikowane laboratoria.
Niezależne od producenta jednostki certyfikujące, kontrolujące i
laboratoria, aby mogły uczestniczyć w procesie oceny zgodności,
muszą uzyskać akredytację (Polskiego Centrum Akredytacji),
autoryzację (Ministra ds. Gospodarki) i być notyfikowane (w
Komisji Europejskiej i państwom członkowskim UE).
Eligiusz Pawłowski
Zjazd 6, wykład 11, 12
49
METROLOGIA EINS
Akredytacja, autoryzacja, notyfikacja
Akredytacja  uznanie przez przez jednostkę akredytującą (Polskie
Centrum Akredytacji) kompetencji jednostki certyfikującej, jednostki
kontrolującej lub laboratorium do wykonywania określonych działań.
Autoryzacja  zakwalifikowanie przez właściwego ministra (lub
kierownika urzędu centralnego) zgłaszającej się jednostki lub
laboratorium do procesu notyfikacji (wymaga to spełnienia dodatkowych
kryteriów, np.: ubezpieczenia OC lub innych wymagań z odrębnych przepisów).
Notyfikacja  zgłoszenie Komisji Europejskiej i państwom
członkowskim UE autoryzowanych jednostek certyfikujących,
kontrolujących i laboratoriów jako właściwych do wykonywania
określonych czynności w procedurach oceny zgodności.
Eligiusz Pawłowski
Zjazd 6, wykład 11, 12
50
METROLOGIA EINS
Akredytacja, autoryzacja, notyfikacja - diagram
Państwa
Minister członkowskie UE
właściwy do
Polskie Centrum
przedmiotu
Akredytacji
autoryzacji
Komisja Europejska
Akredytacja Autoryzacja Notyfikacja
Niezależna
jednostka
Jednostka certyfikująca,
notyfikowana
jednostka kontrolująca lub
laboratorium
Eligiusz Pawłowski
Zjazd 6, wykład 11, 12
51
METROLOGIA EINS
Ustawa o systemie oceny zgodności  system oceny zgodności
System oceny zgodności tworzą:
1) Przepisy określające zasadnicze wymagania (dyrektywy UE
wdrożone do prawa krajowego ustawami i rozporządzeniami)
2) Przepisy określające szczegółowe wymagania (przede wszystkim
normy EN zharmonizowane z dyrektywami UE i wdrożone w kraju
jako normy PN-EN,
3) Przepisy określające działanie podmiotów uczestniczących w
procesie oceny zgodności,
Eligiusz Pawłowski
Zjazd 6, wykład 11, 12
52
METROLOGIA EINS
Ustawa o systemie oceny zgodności  ocena zgodności
Ocena zgodności, zależnie od rodzaju wyrobu, może obejmować :
1) Badania przeprowadzone przez:
- producenta, jeśli nie jest wymagane przeprowadzenie
badań przez niezależne laboratorium,
- notyfikowane laboratorium, jeżeli jest wymagane
przeprowadzenie badań przez niezależne laboratorium
2) Sprawdzenie zgodności z zasadniczymi wymaganiami  przez
notyfikowaną jednostkę kontrolującą,
3) Certyfikację  przez notyfikowaną jednostkę certyfikującą.
Szczegóły postępowania przy ocenie zgodności dla przyrządów
pomiarowych podaje dyrektywa MID
Eligiusz Pawłowski
Zjazd 6, wykład 11, 12
53
METROLOGIA EINS
Deklaracja zgodności i certyfikat zgodności
Deklaracja zgodności jest to dobrowolne oświadczenie producenta,
stwierdzające na jego wyłączną odpowiedzialność, że wyrób jest
zgodny z wymaganiami.
Deklarację zgodności wystawia producent na podstawie:
-badań przeprowadzonych samodzielnie lub w niezależnym
laboratorium notyfikowanym lub
-Sprawdzenia zgodności z wymaganiami przez notyfikowaną
jednostkę kontrolującą lub
-Certyfikatu zgodności wystawionego przez notyfikowaną
jednostkę certyfikującą.
Certyfikat zgodności jest dokumentem wystawianym przez
notyfikowaną jednostkę certyfikującą, potwierdzającym zgodność
wyrobu z wymaganiami.
Eligiusz Pawłowski
Zjazd 6, wykład 11, 12
54
METROLOGIA EINS
Deklaracja zgodności  przykład LUMEL
Producent
Siedziba
producenta
Dobrowolna
deklaracja
Powołanie się na normy
zharmonizowane
Powołanie się na dyrektywy
Dwie cyfry roku w którym
Unii Europejskich
naniesiono oznaczenie CE
Eligiusz Pawłowski
Zjazd 6, wykład 11, 12
55
METROLOGIA EINS
Rozporządzenie wdrażające dyrektywę MID
Rozporządzenie Ministra Gospodarki z dnia 18 grudnia 2006 r.
w sprawie zasadniczych wymagań dla przyrządów pomiarowych,
Dz.U. 2007 nr 3, poz. 27, nawiązując do Ustawy o systemie oceny
zgodności, wdraża do stosowania w Polsce postanowienia
dyrektywy 2004/22/WE Parlamentu Europejskiego i Rady Unii
Europejskiej.
Jest to tzw. dyrektywa MID (Measuring Instruments Directive),
która określa:
-zasadnicze wymagania dla przyrządów pomiarowych,
-procedury oceny zgodności,
-sposoby oznakowania przyrządów pomiarowych,
-wzór znaku CE.
Eligiusz Pawłowski
Zjazd 6, wykład 11, 12
56
METROLOGIA EINS
Dyrektywa MID  zasadnicze wymagania
Zasadnicze wymagania dla przyrządów pomiarowych obejmują:
-warunki środowiskowe klimatyczne,
-warunki środowiskowe mechaniczne,
-warunki środowiskowe elektromagnetyczne,
-warunki zasilania,
-właściwości metrologiczne (charakterystyki metrologiczne),
-właściwości użytkowe,
-zawartość instrukcji obsługi.
Eligiusz Pawłowski
Zjazd 6, wykład 11, 12
57
METROLOGIA EINS
Dyrektywa MID  procedury oceny zgodności
Dyrektywa definiuje 14 modułów procedur oceny zgodności:
-moduł A, A1  wewnętrzna kontrola produkcji,
-moduł B  badanie typu przez jednostkę notyfikowaną,
-moduł C, C1  zgodność z typem na podstawie wewnętrznej
kontroli produkcji,
-moduł D, D1  zapewnienie jakości produkcji,
-moduł E, E1  zapewnienie jakości wyrobu,
-moduł F, F1  weryfikacja wyrobu,
-moduł G  weryfikacja jednostkowa,
-moduł H, H1  pełne zapewnienie jakości,
Eligiusz Pawłowski
Zjazd 6, wykład 11, 12
58
METROLOGIA EINS
Dyrektywa MID  ocena zgodności
Dyrektywa określa dla każdego rodzaju przyrządów pomiarowych
dopuszczalne procedury oceny zgodności, do wyboru przez
producenta.
Dla liczników EE określono 3 możliwości:
1) B+D - badanie typu połączone z zapewnieniem jakości
produkcji,
2) B+F - badanie typu połączone z weryfikacją wyrobu,
3) H1 - zapewnienie jakości produkcji z badaniem projektu.
Producent samodzielnie wybiera jedną z dozwolonych procedur
oceny zgodności i po jej przeprowadzeniu odpowiednio znakuje
przyrząd pomiarowy.
Eligiusz Pawłowski
Zjazd 6, wykład 11, 12
59
METROLOGIA EINS
Dyrektywa MID  oznakowanie przyrządu pomiarowego
Na przyrządzie pomiarowym dla którego stwierdzono zgodność z
zasadniczymi wymaganiami zgodnie z przewidzianymi
procedurami, umieszcza się :
1) nazwę lub znak producenta,
2) znak CE i dodatkowe oznakowanie metrologiczne składające
się z litery M i dwóch cyfr roku w którym umieszczono
oznakowanie, otoczone prostokątem o wysokości znaku CE
3) oznaczenie klasy dokładności.
Numer jednostki
Znak CE
notyfikowanej
M08
CE 1234
Oznakowanie
Rok oznakowania
metrologiczne
Eligiusz Pawłowski
Zjazd 6, wykład 11, 12
60
METROLOGIA EINS
Dyrektywa MID  oznakowanie CE
Wzór znaku CE określony w dyrektywie MID (taki sam jak i w
innych dyrektywach UE)
Eligiusz Pawłowski
Zjazd 6, wykład 11, 12
61
METROLOGIA EINS
Normy zharmonizowane z dyrektywami UE
Normy zharmonizowane określają szczegółowe wymagania, które
powinien spełniać wyrób podczas oceny zgodności.
Prezes PKN ogłasza dwa razy w roku, w drodze obwieszczenia w
Dz.U. RP, numery i tytuły norm zharmonizowanych z
dyrektywami UE oraz tytuły aktów prawnych wdrażających do
stosowania w kraju dyrektywy UE.
Normy europejskie EN wdraża się do stosowania w kraju jako
Polskie Normy PN-EN jedną z dwóch metod:
- pełne tłumaczenie normy EN,
- tłumaczenie tylko okładki normy EN.
Eligiusz Pawłowski
Zjazd 6, wykład 11, 12
62
METROLOGIA EINS
Wdrażanie Norm EN do prawa krajowego
Europejski Komitet
Jednostki
normalizacyjne
Normalizacyjny Elektrotechniki
innych krajów UE
CENELEC
PKN jest członkiem Normy Europejskie EN
CENELEC
Polski Komitet
Normalizacyjny PKN
Pełne tłumaczenie Metoda
normy okładkowa
Polska Norma PN-EN
Eligiusz Pawłowski
Zjazd 6, wykład 11, 12
63
METROLOGIA EINS
Normy zharmonizowane z dyrektywą MID
Eligiusz Pawłowski
Zjazd 6, wykład 11, 12
64
METROLOGIA EINS
Legalizacja a wzorcowanie
Legalizacja jest obowiązkowa dla przyrządów określonych w
Ustawie Prawo o miarach i rozporządzeniach Ministra ds.
Gospodarki powiązanych z tą ustawą. Legalizacja jest przede
czynnością urzędową, wynikającą z obowiązującego prawa i jest
elementem obowiązkowej kontroli metrologicznej przyrządów
pomiarowych.
Wzorcowanie jest dobrowolne, wykonywane na wniosek
zainteresowanego podmiotu. Wzorcowanie jest przede wszystkim
czynnością metrologiczną, obejmującą wykonanie odpowiednich
pomiarów.
Eligiusz Pawłowski
Zjazd 6, wykład 11, 12
65
METROLOGIA EINS
Prawo o miarach  wzorcowanie [4]
Wzorcowanie przyrządów pomiarowych (czynności ustalające
relację między wartościami wielkości mierzonej wskazanymi przez
przyrząd pomiarowy a odpowiednimi wartościami wielkości
fizycznych, realizowanymi przez wzorzec jednostki miary):
- wykonują organy administracji miar
- na wniosek zainteresowanych podmiotów
- w celu przekazania wartości legalnych jednostek miar od
państwowych wzorców jednostek miar do przyrządów
pomiarowych użytkownika końcowego
i poświadczają świadectwem wzorcowania.
Wzorcowanie jest dobrowolne, zazwyczaj wynika z wymogów
przyjętego systemu zapewnienia jakości ISO 9000.
Eligiusz Pawłowski
Zjazd 6, wykład 11, 12
66
METROLOGIA EINS
Wzorcowanie - schemat
Wniosek zainteresowanego
podmiotu
Wartości Wskazania
legalnych przyrządu
Organ administracji
jednostek miar pomiarowego
miar
Przyrząd
Państwowy wzorzec
Wzorcowanie
pomiarowy
jednostki miary
użytkownika
Świadectwo
wzorcowania
Eligiusz Pawłowski
Zjazd 6, wykład 11, 12
67
METROLOGIA EINS
Podsumowanie
Obowiązkowe
Dobrowolne
Przyrządy pomiarowe
wymienione w Rozporządzeniu
Pozostałe przyrządy
pomiarowe
Zatwierdzenie typu
Ocena zgodności z
zasadniczymi
wymaganiami
Wzorcowanie
Legalizacja pierwotna
lub jednostkowa
Wprowadzenie do obrotu lub
Zastosowania inne od
użytkowania w zastosowaniach
wymienionych w Ustawie
wymienionych w Ustawie
Legalizacja
ponowna
Eligiusz Pawłowski
Zjazd 6, wykład 11, 12
68
METROLOGIA EINS
Podsumowanie
1.Problem rzetelności jednostek miar i wykonywanych pomiarów pojawił się
już od zarania dziejów ludzkości.
2.Współczesny stan metrologii prawnej zaczął się kształtować w Polsce w
okresie międzywojennym po wydaniu Dekretu o miarach (1919 r.).
3.Obecny stan prawny wynika z Ustawy prawo o miarach wraz z
rozporządzeniami Ministra ds. Gospodarki oraz Dyrektyw UE wdrożonych do
prawa polskiego odpowiednimi Ustawami i rozporządzeniami.
4.Prawna kontrola metrologiczna jest obowiązkowa dla przyrządów
wymienionych w Ustawie i rozporządzeniach i obejmuje zatwierdzenie typu
oraz legalizację. Pozostałe przyrządy pomiarowe mogą być wzorcowane.
5.Zatwierdzenie typu i legalizację pierwotną obecnie zastępuje ocena zgodności
z zasadniczymi wymaganiami według Ustawy o systemie oceny zgodności
6.Organy administracji miar (Prezes GUM, dyrektorzy i naczelnicy UM)
wykonują zadania wynikające z potrzeb metrologii prawnej.
Eligiusz Pawłowski
Zjazd 6, wykład 11, 12
69
METROLOGIA EINS
DZI
KUJ
ZA UWAG

Eligiusz Pawłowski
Zjazd 6, wykład 11, 12
70
METROLOGIA EINS


Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
E Pawlowski wyklad ME EINS 2012 w05 06
E Pawlowski wyklad ME EINS 2012 w09 10
E Pawlowski wyklad ME EINS 2012 w07 08
E Pawlowski wyklad ME EINS 2012 w03 04
E Pawlowski wyklad ME EINS 2012 w01 02
E Pawlowski wyklad ME EINS 2012 w13 14
E Pawlowski wyklad ME EINS 2013 w15
E Pawlowski wyklad ME EINS 2013 w16
E Pawlowski wyklad ME EINS 2013 w17
E Pawlowski wyklad ME EZ 2010 w03 04
E Pawlowski wyklad ME EZ 2010 w01 02
Lab ME II zad rach 12 13
Wykład z 29 lutego 2012 r Przedmiot nauki o policji
Wyklad BIOL ESTYMACJA 2012
Wyklady NA TRD (9 )2012 F
Egzamin Teoria Wykład 01 (10) 14 (15) v 0 12 63 BETA
KPC Wykład (7) 13 11 2012

więcej podobnych podstron