Samogłoska nosowa samogłoska, podczas wymawiania której strumień powietrza przepływa zarówno przez jamę ustną jak i jamę nosową. Taki przepływ powietrza spowodowany jest opuszczeniem podniebienia miękkiego, skutkiem czego strumień powietrza uzyskuje też dostęp do jamy nosowej. Samogłoska, która nie jest nosowa to samogłoska ustna. Charakterystyczny dla samogłosek nosowych efekt nosowości spowodowany jest zaangażowaniem dodatkowej komory rezonansowej jamy nosowej.
Samogłoski nosowe w językach słowiańskich
W języku prasłowiańskim istniały dwie samogłoski nosowe, przednia ę i tylna %Eł. Pochodziły z grup typu en, am, om itp. W języku staro-cerkiewno-słowiańskim zapisywano je znakami o nazwie jus.
Samogłoski nosowe w języku polskim
Język polski i kaszubski to ostatnie dwa języki słowiańskie, w których zachowały się samogłoski nosowe, inne języki słowiańskie pozamieniały je na samogłoski ustne (polskie dąb, część, mąż, ciężki, ale rosyjskie dub, czast', muż, tiażkij; czeskie dub, czast, muż, teżky). W graficznym zapisie języka polskiego istnieją tylko dwie samogłoski nosowe ą (nosowe o) i ę (nosowe e). Jednak wymowa ich waha się od wymowy nosowej, poprzez denazalizację (czyli utratę nosowości przed ł, l, np. piszemy wziął, wzięła, zaczął, zaczęła, spiął, spięła a wymawiamy najczęściej /wzioł/, /wzieła/, /zaczoł/, /zaczeła/, /spioł/, /spieła/) do wymowy asynchronicznej (rozpad ę i ą na samogłoskę ustną e, o i spółgłoskę nosową m, n, przed p, b, t, d, ć, dz, cz, dż, k, g, czyli zwartymi i zwartoszczelinowymi np. gąbka, wym. /gompka/, kąpać /kompać/, kąt /kont/, mądry /mondry/). Wymowa z pełną nosowością zachowała się w praktyce jedynie przed spółgłoskami szczelinowymi (w, f, s, z, ś, z, sz, ż, h): wąwóz, kęs, kąsać, węszyć, mąż, kąśliwy, więzić, węch, wąchać. Ciekawym zjawiskiem jest pojawianie się w takiej pozycji również innych samogłosek nosowych w wyrazach zapożyczonych np. w wyrazach awans (czy fajans, pasjans, "Prowansja" wyjątkowo z a nosowym, powstałym ze zlania się co do barwy w jeden dzwięk e nosowego i o nosowego), inspektor, kunszt, rynsztok, co sprawia, że w języku polskim każda samogłoska ustna ma, przynajmniej w wymowie mniej starannej, swój odpowiednik nosowy.
Reliktowe A nosowe w języku polskim
A nosowe (fonetycznie zapisywane jako ć, podczas gdy nosowe o jako õ) zachowaÅ‚o siÄ™ w niektórych polskich dialektach, np. zachodniej części dialektów Å›lÄ…skich gdzie panuje panuje wymowa szeroka Ä™ jak a nosowe, niezależnie od poprzedzajÄ…cej spółgÅ‚oski (np. /cić(n)żki/, /rzćndzie/, /widzć/, /ciotkć/ itp.), w Å›rodkowej zaÅ› części ÅšlÄ…ska tylko Ä™ na koÅ„cu wyrazu wymawiane jest jak a nosowe (choć czÄ™sto pozbawione jest nosowoÅ›ci, np. /widzć/)[1]. Podobnie sprawa siÄ™ przedstawia z kaszubskim nosowym ć//Ä™: przeważa wymowa szeroka, czyli archaiczna jako a nosowe ( zapisywane jako ć), choć w Puckiem i na północy Wejherowskiego czÄ™stsza jest wymowa wÄ…ska typu e, oddawana literÄ… Ä™[2].
We współczesnym języku polskim a nosowe usłyszeć można, poza pożyczkami z francuskiego, np. w słowie: "bransoletka" (wymawiane jako brćsoletka), w formie "wyłączyć" (wymowa z o nosowym lub /wyłonczyć/), ale "wyłączać" (częsta wymowa z a nosowym lub /wyłanczać/) ta różna wymowa, niepoprawna z punktu według autorów słowników normatywnych, związana jest ze zróżnicowaniem znaczeniowym: czasowniki z -o- w temacie mają znaczenie jednokrotne, z -a- wielokrotne, podobnie jak w parach czasowników typu donosić donaszać, wykończyć wykańczać[3]
***
Artykulacja (fonetyka)
Przez artykulację rozumie się w fonetyce proces kształtowania dzwięków mowy ludzkiej, odbywający się w części aparatu mowy obejmującą jamy ponadkrtaniowe, tzw. nasadę. Artykulacja jest jednym z zasadniczych aspektów procesu wytwarzania głosek, na który składają się ponadto inicjacja, czyli mechanizm wytworzenia prądu powietrza i fonacja, czyli sposób zachowania się wiązadeł głosowych.
W czasie artykulacji prąd powietrza, który jest niezbędnym tworzywem w czasie wytwarzania dzwięków, jest modelowany przez ruchome i nieruchome artykulatory znajdujące się w nasadzie (kanale głosowym). Najczęściej modulacji poddawane jest powietrze wydychane z płuc.
Klasyfikacja artykulacyjna
Klasyfikacja artykulacyjna odwołuje się do charakterystycznego dla każdej głoski układu narządów aparatu artykulacyjnego.
Podstawowe kryteria takiej klasyfikacji dla głosek o charakterze spółgłoskowym to przede wszystkim:
sposób artykulacji, czyli rodzaj przewężania,
miejsce artykulacji i narząd artykulacji opisujące razem miejsce przewężenia,
tor przepływu powietrza, czyli sposób wykorzystania kanału ustnego i nosowego (porównaj też spółgłoska środkowa, spółgłoska boczna).
Dla głosek o charakterze samogłoskowym zaś:
stopień otwarcia jamy ustnej względem osi pionowej,
położenia języka względem poziomej osi jamy ustnej,
udział warg w artykulacji.
Badaniem artykulacyjnych aspektów wytwarzania dzwięków zajmuje się fonetyka artykulacyjna.
Wyszukiwarka
Podobne podstrony:
Grzybice jamy nosowejZgłębniki do tamowania krwotoków z jamy nosowejsamogłoski nosowewięcej podobnych podstron