QSR Edycja Polska
QSR Edycja Polska
Przegląd Socjologii Jakościowej
Tom I , Numer 1 Grudzień 2005
Izabela Wagner
Ecole des Hautes Etudes en Sciences Sociales, Paryż, Francja
Sprzężenie karier. Konstrukcja karier w środowiskach artystycznych
i intelektualnych
Abstrakt
Niniejszy artykuł jest poświęcony interakcjom karier osób aktywnych
zawodowo w środowiskach artystycznych i intelektualnych. Podstawą
artykułu są dwa badania przeprowadzone w kilku ośrodkach europejskich.
Pierwsze badanie dotyczy solistów skrzypków, a drugie fizyko-
biochemików. W obu badanych środowiskach aktorzy są postrzegani przez
specjalistów z ich dziedzin jako elita. Dziewięcioletnia praca badawcza,
oparta głównie na metodach jakościowych, umożliwiła mi opracowanie
procesu sprzężenia karier. Dzięki temu procesowi aktorzy przemieszczają
się w swej przestrzeni zawodowej, zbliżając się do pozycji, którą
postrzegają jako zawodowy sukces.
Niniejsza analiza może być zastosowana w przypadku innych
środowisk profesjonalnych.
Słowa kluczowe
kariera, strategie profesjonalne, socjalizacja, kształcenie elit.
Wprowadzenie
Podstawę niniejszego artykułu stanowią długoletnie badania dwóch
odmiennych środowisk zawodowych skrzypków solistów i naukowców (chemików,
fizyków i biologów). O ile status naukowca jest kategorią nie wymagającą uściśleń,
status solisty wymaga sprecyzowania. Badacz środowiska muzyków w USA, D.L.
Westby, uważa za solistę muzyka samo-zatrudniającego się, przedsiębiorczego,
wolnego agenta (1960: 225) i podaje jako przykład osób należących do kategorii
solistów Menuhina, Heifetza, Serkina i Rubinsteina.
Grupy profesjonalistów objęte badaniami dotyczą osób postrzeganych przez
specjalistów z obu dziedzin (skrzypków i fizyko-biochemików), jako członków
międzynarodowej elity. Ta cecha jest ważnym elementem analizy procesu tworzenia
2005 QSR Tom I Numer 1 Przegląd Socjologii Jakościowej
2005 QSR Tom I Numer 1 Przegląd Socjologii Jakościowej 20
www.qualitativesociologyreview.org
www.qualitativesociologyreview.org
karier, który jest głównym tematem moich badań. Niniejszy artykuł nie zawiera
wyczerpującej analizy karier i pewne elementy dróg zawodowych takie jak kluczowe
wydarzenia, kapitalizacja różnorodnych zasobów, system gratyfikacji, nie zostaną
poruszone. Artykuł poświęcony jest istotnemu aspektowi karier interakcji pomiędzy
karierami aktorów społecznych.
Metodologia
Większość danych pochodzi z badań jakościowych przeprowadzonych zgodnie
z tradycją Szkoły Chicagowskiej (Glaser, Strauss, 1968; Hughes, 1996; Peretz,
1998). Ponieważ cechą badanych środowisk jest typowa dla środowisk elitarnych
działalność międzynarodowa, badania środowisk wirtuozów i naukowców mają
zasięg międzynarodowy. Terenem badań rozpoczętych w 1996 roku i
kontynuowanych po dziś dzień są ośrodki naukowe i artystyczne, działające we
Francji, Anglii, Niemczech, Włoszech, Hiszpanii, Polsce, Stanach Zjednoczonych i
Kanadzie. Wywiady i obserwacje przeprowadzone zostały w czterech językach:
rosyjskim, francuskim, angielskim i polskim. Posługując się metodą obserwacji
partycypującej odgrywałam następujące role: członka rodziny młodego wirtuoza,
tłumacza, organizatora koncertów, członka stowarzyszenia promocji młodych
talentów, osoby goszczącej uczestników konkursów międzynarodowych, naukowca,
przewodnika kongresu naukowego i socjologa. Przeprowadziłam ponad 110
wywiadów formalnych z czego dotyczyło osób działających w środowisku
wirtuozów, a ź badaczy nauk ścisłych. W ramach badań śledziłam drogi życiowe
około osiemdziesięciu młodych skrzypków, trzydziestu rodziców młodych wirtuozów,
ponad trzydziestu naukowców i w większości przypadków ich rodzin. Utrzymywałam
regularne kontakty z 24 profesorami-skrzypkami i 12 naukowcami; zebrałam liczną
dokumentację dotyczącą ich działalności i zrealizowałam z nimi wywiady formalne i
nieformalne (kilku respondentów udzieliło mi ponownych wywiadów, w różnych
odstępach czasowych). Moimi respondentami były także inne osoby działające w
badanych środowiskach: lutnicy, organizatorzy koncertów, agenci koncertowi,
organizatorzy kongresów naukowych. Badania objęły ponad setkę osób w
środowisku naukowców i ponad dwieście osób należących do środowiska skrzypków.
Pomimo geograficznego rozprzestrzenienia ośrodków działalności aktorów, specyfika
pracy solistów i naukowców wpływa na fakt, iż osoby pracujące w danej specjalności
znają się osobiście lub poprzez publikacje zawodowe (artykuły naukowe z przypadku
badaczy i nagrania płytowe, TV w przypadku solistów). Ponieważ członkowie elit nie
są postaciami anonimowymi i ich liczebność ułatwia ewentualną identyfikację
osobom znającym dane środowisko, wszelkie ilustracje i fragmenty wywiadów
zamieszczone w niniejszym artykule są pozbawione tych informacji które mogłyby
naruszyć anonimowość rozmówców.
Rezultaty z powyżej opisanych badań umożliwiły mi wyodrębnienie procesu
sprzężenia karier. Poprzez jego analizę pragnę wnieść wkład w refleksję
socjologiczną dotyczącą głównego zagadnienia, jakim zajmuje się świat
profesjonalistów konstrukcji karier. Zgodnie z Readerem (1966), który w poczet
grupy professionals zalicza artystów, uważam, iż muzycy-soliści są profesjonalistami.
Stanowisko Readera nie jest jednomyślnie podzielane przez socjologów; i tak na
przykład Eliot Freidson, badacz środowiska lekarskiego, uważa, że nie można
zaliczać artystów do grupy profesjonalistów, ponieważ artyści nie spełniają
warunków, które cechują profesjonalistów (Freidson, 1994: 117-136). Są one
następujące: jest to grupa zamknięta, do której wejście jest uwarunkowane opinią
2005 QSR Tom I Numer 1 Przegląd Socjologii Jakościowej
2005 QSR Tom I Numer 1 Przegląd Socjologii Jakościowej 21
www.qualitativesociologyreview.org
www.qualitativesociologyreview.org
samych profesjonalistów; kształcenie profesjonalistów dokonuje się w ścisłym
kontakcie z ich środowiskiem, a nadzór wewnętrzny grupy dominuje inne typy
kontroli, stosowane na przykład przez instytucje państwowe; profesjonalistów
cechuje także odmienna kultura zawodowa. Badana przeze mnie grupa solistówi
spełnia wszystkie powyższe kryteria i na tej podstawie zaliczam ją do
profesjonalistów.
Terminu kariera używam zgodnie z teorią interakcjonizmu, a w szczególności
zgodnie z założeniami socjologii pracy. Hughes (1996), Becker (1970), Becker i
Strauss (1956) uważają, iż kariera jest drogą zawodową aktora, składającą się z
łańcucha etapów następujących po sobie i różniących się pomiędzy sobą jakością
interakcji, w które są zaangażowane osoby należące do otoczenia zawodowego i
odgrywające w danym środowisku istotną rolę.
Obserwacja dróg zawodowych aktorów (młodych wirtuozów, studentów i
doktorantów nauk ścisłych, solistów, mistrzów wirtuozerii i naukowców) i analiza
pewnych aspektów ich karier, takich jak konstrukcja reputacji, posługiwanie się
strategiami profesjonalnymi, takimi jak alianse i kooperacje, umożliwiły mi
opracowanie konceptu karier sprzężonych. Terminu tego używam w odniesieniu do
mechanizmu dotyczącego relacji zachodzącej pomiędzy drogami profesjonalnymi
dwóch lub więcej osób, które współdziałają ze sobą poprzez dany okres, działając
zgodnie ze swą specjalizacją. Kooperacja ta umożliwia aktorom, w zależności od ich
statusu w swej grupie, przemieszczenie się w hierarchii swojego środowiska.
Przemieszczając się, realizują oni swój cel, którym jest zbliżenie się do tego, co w ich
środowisku jest postrzegane jako zawodowy sukces.
Artykuł składa się z trzech części. Pierwszą stanowi krótkie porównanie
najbardziej szczególnych cech obu badanych środowisk, mające na celu
wyodrębnienie charakterystyki grup profesjonalnych zaangażowanych w
artystycznym lub intelektualnym świecie. Druga cześć poświęcona jest etapom dróg
zawodowych dwóch najważniejszych kategorii aktorów: inicjatorów i nowicjuszy, czyli
mistrzów i ich uczniów. Wybór tych kategorii jest podyktowany ostrością ich
przypadku, niemniej jednak, sprzężenie karier może dotyczyć dwóch równoważnych
kategorii: dwóch solistów czy naukowców o podobnym statusie zawodowym. Mając
na uwadze przejrzystość mojej prezentacji, wybrałam kategorie nowicjusza i mistrza
inicjującego młodego adepta w arkana sztuki zawodowej i wprowadzającego ucznia
do elitarnej grupy. Trzecia cześć poświęcona zostanie analizie procesu sprzęgania
karier.
Środowisko wirtuozów - środowisko naukowcówii.
Dotychczasowe badania
Porównując literaturę socjologiczną dotyczącą grup objętych badaniami można
stwierdzić, iż ilość prac poświęconych naukowcom silnie kontrastuje z ilością
publikacji dotyczących elity artystycznej. Drogi zawodowe solistów są postrzegane
jako indywidualne i z tego powodu nie podlegające analizie socjologicznej. Nikła
liczba osób wykonujących zawód wirtuoza i mała waga polityczna muzyków w danym
społeczeństwie (zwłaszcza w społeczeństwach Europy Zachodniej i Ameryki
Północnej) wpływa na fakt, iż zainteresowanie tą grupą zawodową jest znikome.
Sama elita muzyczna jest marginesem środowiska muzycznego i powszechnie nie
2005 QSR Tom I Numer 1 Przegląd Socjologii Jakościowej
2005 QSR Tom I Numer 1 Przegląd Socjologii Jakościowej 22
www.qualitativesociologyreview.org
www.qualitativesociologyreview.org
jest ona postrzegana jako grupa społeczna: soliści są postrzegani jako osoby
obdarzone wyjątkowymi atrybutami. Jeżeli chodzi o muzyków jako grupę zawodową,
to większe zainteresowanie socjologów budzą muzycy orkiestr symfonicznych
(Faulkner, 1983; Gilmore, 1987; Ravet, 2000, Lehmann, 2002) a także muzycy
jazzowi (Becker, 1964; Coulangeon,1999; Buscatto, 2003). Dodatkowym czynnikiem
utrudniającym badania i wpływającym na brak prac dotyczących solistów jest
szczególny charakter tej grupy, wyrażający się w odrębności i hermetyczności
środowiska. Soliści posiadają specyficzną kulturę, można ją określić jako subkulturę,
którą Fine, w odniesieniu do badanej przez niego grupy rówieśniczej, zdefiniował
jako
system wiedzy, przekonań, zachowań i zwyczajów podzielanych przez
członków interaktywnej grupy, i będącą podstawą do interakcji wewnątrz
danej grupy; członkowie ci dzielą się doświadczeniami, które odwołują się
do ich oczekiwań i są niezrozumiane przez osoby nie należące do danej
grupy. (Fine, 1987: 125).
Jedną z typowych przeszkód, towarzyszących badaniom grup cechujących się
odrębnością, może stanowić trudność poprawnego odczytania znaczenia określeń
używanych przez aktorów i pozornie łatwych do zrozumienia. I tak na przykład
werdykt ma wielki talent , będący wynikiem ewaluacjiiii gry ucznia przez mistrza,
oznacza co innego w odniesieniu do 10-latka, a co innego do 18-latka. W pierwszym
przypadku stwierdzenie jest pozytywne: uczeń dysponuje dużym potencjałem i po
odpowiednim, wieloletnim przygotowaniu będzie mógł pretendować do pozycji
solisty. W drugim przypadku jest to określenie negatywne: 18-latek powinien już
grać bardzo dobrze ; jeżeli tylko posiada talent , oznacza to, iż potencjał jego został
niewykorzystany.
W odniesieniu do elit nauki, zwłaszcza przedstawicieli nauk ścisłych,
począwszy od lat 30-tych XX wieku zostało opublikowanych wiele badań, wśród nich
prace dotyczące samych karier naukowców, w których analizowane są różne
aspekty, między innymi: socjalizacja młodych naukowców (Delamont i Atkinson,
2001; Campbell, 2003), wpływ odkryć na rozwój karier (Reif i Strauss, 1965),
sponsorowanie akademickie młodych naukowców (Reskin, 1979), zależność
produktywności naukowej od wieku badacza (Cole, 1979). Nawet laureaci Nagrody
Nobla stanowią odrębną grupę badaną przez socjologów nauki, takich jak Moulin L.
(1955), Merton R. (1973) czy Zukermann H. (1977). Badacze zwracają uwagę na
ewolucję podstawowych czynności zawodowych naukowców i zmiany ich praktyk i
strategii profesjonalnych (Ziman, 1987).
Ewolucja podstawowych czynności zawodowych
Szerokie zmiany, które nastąpiły w nauce w ostatnim stuleciu, wpłynęły w
sposób ewidentny na modyfikacje czynności zawodowych badaczy: współpraca
nauki z przemysłem, konieczność zapewnienia finansowania badań poprzez
instytucje niezależne od laboratoriów i placówek naukowych sprowokowały zmiany w
podziale czynności pracy naukowców i wprowadzenie nowych praktyk, takich jak na
przykład demo (Rosental, 2002). Zmiany te kontrastują z brakiem modyfikacji
codziennych praktyk instrumentalisty, które, w przypadku wirtuozów, od czasów
Nicolo Paganiniego, który jest uważany za prototyp wirtuoza (Penesco, 1997), nie
2005 QSR Tom I Numer 1 Przegląd Socjologii Jakościowej
2005 QSR Tom I Numer 1 Przegląd Socjologii Jakościowej 23
www.qualitativesociologyreview.org
www.qualitativesociologyreview.org
uległy zmianie; aby utrzymać pozycję wirtuoza solisty, instrumentalista musi
ćwiczyć wiele godzin dziennie.
Ocena rezultatów
Kolejną cechą, która w pojęciu powszechnym różni porównywane środowiska, a
w świetle wyników badań występuje jako cecha wspólna, jest sposób oceny wyników
pracy. Według powszechnego mniemania, ocena produkcji artystycznych jest
subiektywna a ocena wyników nauk ścisłych obiektywna. Socjologowie nauki (m. in.
Campbell, 2003) w ślad za orzeczeniami naukowców, przeczą tej powszechnej opinii.
Pierre Joliot, profesor biofizyki w CollŁge de France i dyrektor historycznego
laboratorium biologii fizyko-chemicznej imienia Pierre et Marie Curie w Paryżu, w
swej książce zatytułowanej Pasja badań naukowych stwierdza iż ocena badania
kreatywnego jest równie problematyczna jak ocena każdej formy ekspresji
iv
artystycznej. R. Merton (1996) zwrócił także uwagę na subiektywność ewaluacji
produkcji naukowych i wyjaśnił tak zwany fenomen Matthew, do którego powrócę w
dalszej części, a który polega na tym, iż odkrycie naukowca posiadającego dużą
renomę spotka się z większym uznaniem i lepszą oceną, niż to samo odkrycie
dokonane przez młodego, nikomu nie znanego badacza.
Powołanie- praca pasja
Kolejną istotną wspólną cechą obu środowisk jest postrzeganie przez aktorów
ich własnej działalności profesjonalnej. Naukowcy i wirtuozi spontanicznie
podkreślają w wywiadach, iż pasja jest nieodzownym elementem ich pracy.
Powołanie jest według nich niezbędne do wykonywania zawodu skrzypka solisty
czy naukowca, a pasja jest określana przez respondentów obu badanych grup, jako
motor wszelkich działań zawodowych . Takie ustosunkowanie do wykonywanej
pracy wpływa na wysokie zaangażowanie w działalność zawodową i prowadzi
nieuchronnie do przenikania życia zawodowego z prywatnym.
Internacjonalizm zawodowy
Bardzo ważnym elementem charakteryzującym oba środowiska jest
internacjonalizm zawodowy, przejawiający się w wielu aspektach. Jest to typowa
cecha różnorodnych środowisk elitarnych typu kosmopolitycznego (Merton, 1968),
począwszy od arystokracji. Zmiany polityczne drugiej połowy XX wieku i liczne
migracje znacznie uwypukliły te internacjonalistyczne tendencje. I tak na przykład
ekipy badaczy czy też klasy solistów ukonstytuowane są z osób pochodzących z
rożnych krajów, a nawet z rożnych kontynentów. Drogi zawodowe rozmówców są
realizowane w wielu krajach: aktorzy spędzają kilka lat w różnych państwach
europejskich i następnie udają się do Ameryki Północnej, aby kontynuować pracę. Te
przykłady odnoszą się równie dobrze do solistów jak i do naukowców, którzy nie tylko
zmieniają miejsce życia na dłuższy okres, ale nieustannie przemieszczają się, aby
móc wziąć udział w kilkudniowych lub kilkutygodniowych manifestacjach, które
stanowią istotną część ich życia zawodowego. Naukowcy uczestniczą w
konferencjach i kongresach, a soliści w konkursach i festiwalach. Tego typu imprezy
międzynarodowe spełniają w środowiskach artystycznych i intelektualnych dwie
podstawowe funkcje. Po pierwsze, są one miejscem, w którym dokonuje się
2005 QSR Tom I Numer 1 Przegląd Socjologii Jakościowej
2005 QSR Tom I Numer 1 Przegląd Socjologii Jakościowej 24
www.qualitativesociologyreview.org
www.qualitativesociologyreview.org
formalnej wymiany informacji profesjonalnej: uczestnictwo w imprezach
międzynarodowych stanowi formę konfirmacji egzystencji danej grupy społecznej i
pozwala jednostkom na konstruowanie lub utrwalanie reputacji zawodowej, będącej
fundamentem ich karier. Drugą funkcją tych imprez jest przygotowanie
spadkobierców i przyjęcie do elitarnego grona tych nowicjuszy, którzy, niezależnie
od pochodzenia, będą w stanie kontynuować działalność grupy. Tego typu
funkcjonowanie środowiska profesjonalnego Durkheim (1928) określił jako
internacjonalizm zawodowy (l internationalisme professionnel).
Trajektoria aktorówv.
Czynnikiem determinującym i podstawą karier realizowanych w środowiskach
artystycznych i naukowych jest edukacja profesjonalnavi, która stanowi jedno z
podstawowych zadań elit środowisk artystycznych i intelektualnych. Ponieważ w
edukację są zaangażowane dwie główne kategorie aktorów mistrz i jego uczeń,
punktem wyjścia do analizy procesu sprzężenia karier będą relacje pomiędzy
trajektoriami obu wymienionych kategorii. Należy mieć na uwadze, iż każda
dyscyplina wpływa na socjalizację nowicjuszy w odmienny sposób. I tak na przykład
kształcenie i kariery matematyków, lekarzy czy socjologów podlegają odmiennym
wymaganiom dotyczącym wieku aktorów (Cole, 1979); także w świecie muzyków,
kalendarz kształcenia i początki kariery pianisty odbiegają od kalendarza wokalisty
czy też skrzypka (Wagner, 2004). W pewnych dziedzinach socjalizacja odbywa się w
grupach (pierwszy okres kształcenia naukowców), a w innych, w formie przekazów
indywidualnych (kształcenie instrumentalistów). Niemniej jednak, większość cech
analizowanych poniżej i odnoszących się do socjalizacji skrzypków solistów i
badaczy nauk ścisłych jest zbieżna. Oto krótka prezentacja etapów edukacji
nowicjuszy i etapów karier inicjatorów badanych grupvii.
Etapy kształcenia naukowców
Kształcenie naukowca jest zdeterminowane formą wiedzy, którą każdy student
musi przyswoić, a także typem pracy, którą ma on w tym celu wykonać. Pierwszy
etap ma na celu asymilację podstaw teoretycznych, która odbywa się w trakcie
studiów magisterskich, trwających około pięciu lat i zorganizowanych w formie
wykładów grupowych z dużą ilością słuchaczy; na tym etapie kształcenia studenci
maja nieliczne, bezpośrednie kontakty z naukowcami. Drugi etap edukacji fizyków,
biologów i chemików ma na celu nabycie sprawności tak zwanych manualnych ,
umożliwiających przeprowadzanie eksperymentów w laboratorium (wykonywanie
tzw. manip ), a także kształtowanie pewnego typu myślenia (odkrywczego) i
redagowania sprawozdań naukowych (takich jak artykuły, referaty i praca doktorska).
Okres ten obejmuje trzy, cztery lata i student ma bezpośredni kontakt ze swoim
promotorem, często równolegle pełniącym funkcję dyrektora laboratorium, w którym
doktorant jest zatrudniony. W trzecim etapie młody naukowiec stopniowo zdobywa
swą niezależność profesjonalną, jak to opisał J. Owen-Smith (2001: 437-445) i może
stać się twórcą nowego projektu badańviii, a także zdobywa końcowe szlify swej
edukacji. Jak sugerują Delamont i Atkinson (2001), w trakcie drugiego i trzeciego
etapu studenci asymilują nieodzowną badaczom percepcję niepowodzeń
naukowych, które nie są konsekwencją ich personalnych błędów, lecz naturalnym i
nieodłącznym zjawiskiem towarzyszącym wszelkim eksperymentalnym badaniom
2005 QSR Tom I Numer 1 Przegląd Socjologii Jakościowej
2005 QSR Tom I Numer 1 Przegląd Socjologii Jakościowej 25
www.qualitativesociologyreview.org
www.qualitativesociologyreview.org
naukowym. Trzeci etap trwa 3, 4 lata (jest to najczęściej okres odpowiadający
kontraktom post-doc); w okresie tym, młodzi naukowcy podlegają końcowej
socjalizacji dokonywanej przez dyrektora laboratorium i starszych kolegów
doświadczonych naukowców. Wszystkie trzy etapy kształcenia zawodowego
badaczy nauk ścisłych trwają dwanaście do piętnastu lat (Trawek, 1988), począwszy
od 18, 19 roku życia studenta. Punktami zwrotnymi w tym procesie kształcenia są:
magisterium, obrona pracy doktorskiej i otrzymanie niezależnego kontraktu lub
samodzielnej pozycji (na ogół dającej możliwość kierowania własnymi badaniami i
dysponowanie innymi naukowcami do realizacji własnych projektów)ix.
Kształcenie solistów
Edukacja młodych solistów nie zawsze podlega instytucjonalnej strukturze i z
tego powodu nie może być analizowana za pomocą kryteriów użytych przy analizie
kształcenia naukowców. Nawet w przypadkach, w których przygotowanie zawodowe
solistów odbywa się w ramach instytucji (tak jak to miało miejsce w krajach Europy
Środkowej i Wschodniej w drugiej połowie XX wieku), różnorodność systemów
kształcenia muzycznego praktykowanych w Europie utrudnia ich porównanie.
Edukacja solistów jest analizowana w niniejszym artykule poprzez interakcje jakie
zachodzą pomiędzy kandydatem na solistę i osobami biorącymi udział w kształceniu i
należącymi do elitarnej grupy wirtuozówx. W konsekwencji, okres ścisłej współpracy
pomiędzy profesorem i uczniem z czynnym udziałem jego rodziców, mający na celu
jak najszybszą progresję dziecka, można potraktować jako pierwszy etap kształcenia
profesjonalnego. Tego typu profesjonalna współpraca jest możliwa dzięki temu, iż na
dziesięcioro dzieci uczęszczających do klas skrzypków solistów, dziewięcioro
pochodzi z rodzin muzyków. Sygnałem informującym o przejściu do następnego
etapu kształcenia jest stopniowa i częściowa emancypacja młodego wirtuoza spod
kontroli rodzicielskiej, przy równoległym pogłębieniu jego relacji z profesorem. W tym
okresie postawa ucznia-solisty wobec profesora ulega zmianie: z posłusznego
dziecka wyrasta sceptyczny nastolatek, który poszukuje mistrza odpowiadającego
jego wymaganiom. Trzecim etapem jest częściowe wyswobodzenie się ucznia spod
kontroli profesora, który ukończył przekazywanie arkanów techniki instrumentalnej,
lecz finalizuje socjalizację swojego ucznia, udzielając mu rad dotyczących kariery:
przekazuje mu kontakty niezbędne do nawiązania współpracy z profesjonalistami
należącymi do kręgu profesorskiej sieci współpracy (network). Poprzez współpracę z
akompaniatorami, dyrygentami, mecenasami sztuki, lutnikami i przedstawicielami
innych zawodów działających w tym środowisku, młodzi wirtuozi budują własną sieć
współpracy i wsparciaxi, bez której nie mogą dokonać wejścia na koncertowy rynek
pracy solistów. Indywidualne lekcje są podstawową formą przekazywania wiedzy
instrumentalistów-solistów, a ich edukacja trwa od szesnastu do dwudziestu kilku lat.
Należy wziąć pod uwagę fakt, iż większość solistów zaczęła grać na skrzypcach w
wieku 3-5 lat, a wchodzący na dorosły rynek koncertowy skrzypek ma pomiędzy 18
i 25 lat.
Charakterystyka socjalizacji elit
Porównanie kształcenia naukowców i solistów pozwala uchwycić podobieństwa
dotyczące socjalizacji nowicjuszy, która odbywa się wewnątrz środowiska
zawodowego i polega na przekazaniu młodym ludziom profesjonalnej wiedzy. Jej
2005 QSR Tom I Numer 1 Przegląd Socjologii Jakościowej
2005 QSR Tom I Numer 1 Przegląd Socjologii Jakościowej 26
www.qualitativesociologyreview.org
www.qualitativesociologyreview.org
niewypowiedziany, ukryty charakter skłania aktorów do przekazu bezpośredniego (z
mistrza na ucznia) w formie ustnej, drogą eksperymentalną i z użyciem metody prób i
eliminacji błędów [w odniesieniu do naukowców problem ten jest analizowany przez
Campbella (2003), Delmare i Atkinsona (2001)]. Kultura profesjonalna stanowi
nieodłączną część tej transmisji. Ważnym składnikiem zawodowej kultury jest
ambicja profesjonalna, niezbędna do pobudzania wysiłków ucznia i innych osób
odpowiedzialnych za jego transformację z ucznia w członka elity. Inicjatorzy
rozbudzają i kształtują tę ambicję poprzez ukazywanie nowicjuszom wzorów do
naśladowania. Każda dziedzina posiada swoich idoli xii: dla fizyków, chemików są
nimi Einstein, Fermis czy członkowie rodziny Curie, dla skrzypków Ojstrach, Stern,
Menuhin, Vengerov czy Repin. Kariery znanych solistów lub naukowców stanowią
wzorzec dla nowicjuszy, którzy porównują swe własne osiągnięcia z sukcesami ich
idoli . Porównanie to powoduje u nowicjuszy odczucie porażki nazwanej przez
socjologów i psycho-socjologów porównywalną porażką [ comparative faliure -
Glaser, (1964: 127-136) opracował to zjawisko w odniesieniu do naukowców, a
Faulkner (1983: 52-60), w odniesieniu do muzyków]. Tego typu odczucie jest
zupełnie niezrozumiałe dla otoczenia, które uważa nowicjusza za pełnego sukcesu
kandydata na członka elity. Według powszechnego w badanych środowiskach
mniemania, korelującemu z wynikami badań Reifa i Straussa (1965) dotyczących
środowiska naukowego, sukces zawodowy towarzyszący aktorom począwszy od ich
debiutu zawodowego umożliwia uzyskanie renomy i stanowi konfirmację jego
przynależności do kręgu elity. O ile fenomen porównywalnej porażki występuje w obu
badanych środowiskach, różnica pomiędzy jego występowaniem przejawia się w
wieku w którym aktorzy uświadamiają sobie, iż ich wysokolotne zamierzenia
pozostaną niespełnione i w związku z tym, muszą dokonać realistycznej poprawki
zawodowych planów. Naukowcy dokonują tej korekty pomiędzy trzydziestym i przed
czterdziestym rokiem życia, a skrzypkowie po dwudziestym roku życia. Różnica
ponad 10 lat jest znacząca i odzwierciedla przesunięcie czasowe pomiędzy
analizowanymi socjalizacjami: kształcenie zawodowe skrzypków solistów jest
nieporównywalnie przedwczesne w porównaniu z pozostałymi edukacjami
profesjonalnymi.
Kariery inicjatorów
Podobne przesunięcie w czasie nie występuje w odniesieniu do karier
inicjatorów, którzy debiutują począwszy od 26-30 roku życia. Końcowy limit ich
aktywności zawodowej jest nieokreślony, ponieważ członkowie elit najczęściej
kontynuują pracę po przekroczeniu wieku emerytalnego. Biorąc pod uwagę podział
czynności wchodzących w skład pracy inicjatorów i traktując ten podział jako
wyróżnik, można wyodrębnić trzy etapy w ich karierze. Podczas pierwszego etapu,
aktywność zawodowa aktorów jest skoncentrowana wokół głównej czynności
związanej z zawodem: w przypadku naukowca pracuje on w laboratorium, a profesor
wirtuozów naucza gry na skrzypcachxiii.
Można uznać, iż inicjator znajduje się w drugim etapie swojej kariery, gdy w
ślad za zdobytym w swym środowisku uznaniem dobrego profesjonalisty ulega
zmianie podział czynności wchodzący w skład jego działalności zawodowej. W
przypadku naukowców objawia się to poprzez wykonywanie prac managerskich
kosztem pracy laboratoryjnej i w wielu przypadkach z równoczesnym obciążeniem
zajęciami dydaktycznymi na uniwersytetach. Ta ostatnia funkcja skupia według
2005 QSR Tom I Numer 1 Przegląd Socjologii Jakościowej
2005 QSR Tom I Numer 1 Przegląd Socjologii Jakościowej 27
www.qualitativesociologyreview.org
www.qualitativesociologyreview.org
Campbella następujące czynności: rekrutacja studentów, prowadzenie wykładów i
ćwiczeń, kontrolę programów nauczania, selekcję projektów studenckich i
kształtowanie decyzji studenckich dotyczących ich karier (Campbell, 2003).
Profesorowie solistów znajdujący się w drugim etapie ich karier zawodowych uczą
wyselekcjonowanych młodych wirtuozów grających na wysokim poziomie i
uczestniczą w konkursach skrzypcowych krajowych i międzynarodowych pełniąc
funkcję członków jury.
Aktywność zawodowa inicjatorów ulega więc modyfikacji przemieszczając się z
działalności wysoko technicznej w stronę managementu, ekspertyzy i wykonywania
prac administracyjnych (w przypadku naukowców: Zimann, 1989).
Trzeci etap drogi zawodowej pełnej sukcesów w badanych środowiskach
oznacza prawie całkowite porzucenie pierwotnych czynności zawodowych na
korzyść zarządzania i kierowania polityką swego kręgu zawodowego. Profesjonaliści
zajmują w swym środowisku pozycje strategicznexiv na przykład w Ministerstwie
Nauki czy Kultury, na uniwersytetach, organizują konferencje, kongresy, konkursy i
festiwale. Do rzadkości należą osoby, które utrzymują stanowiska umożliwiające im
kontakt z ich pierwotną działalnością, a w tych rzadkich przypadkach poświęcają tej
działalności niewiele czasu.
Po przejściu przez trzy wyżej opisane etapy, każdy aktor cieszy się wielkim
uznaniem w swoim środowisku. W rzadkich przypadkach (np. niektórzy spośród
laureatów Nagrody Nobla czy np. Menuhin lub Heifetz) reputacja danego
profesjonalisty może przekroczyć granice swej społeczności zawodowej uzyskuje
on w takim przypadku szerszą sławę. Reputacja zawodowa stanowi, jak twierdzi
Ziman, (1987), podstawę karier profesjonalistów. Jest ona równocześnie czynnikiem
determinującym proces sprzężenia karier.
Proces sprzężenia karier
Wzajemne zależności
Nowicjusze potrzebują wprowadzenia w zamknięte kręgi elit i z tego powodu
socjalizacja z tą wąską grupą odbywa się poprzez ścisły kontakt z jej członkami. Z
kolei dla członków elity, współpraca z nowicjuszami jest efektywna, jak to można
zaobserwować w przypadku dyrektorów laboratorium, zajętych licznymi
czynnościami mającymi na celu zachowanie zdobytej pozycji i utrzymanie własnego
prestiżu; potrzebują oni młodych naukowców którzy zastąpią ich w wykonaniu części
prac badawczych. (Walford,1983).
Pomiędzy licznymi przykładami ilustrującymi tę zależność mogę przytoczyć
typowy przypadek doktoranta, który pracował nad rozwiązaniem pewnego problemu
w laboratorium kierowanym przez swojego promotora i działającym przy znanym
amerykańskim uniwersytecie. Doktorant ten dokonał ważnego odkrycia i
zinterpretował je, a artykuł który był poświęcony jego pracy i odkryciu, został na
pierwszym miejscuxv podpisany przez promotora, sugerując tym samym, iż jest on
głównym autorem pracy, podczas gdy jego wkład w badania, odkrycie i interpretację
był znikomy.
2005 QSR Tom I Numer 1 Przegląd Socjologii Jakościowej
2005 QSR Tom I Numer 1 Przegląd Socjologii Jakościowej 28
www.qualitativesociologyreview.org
www.qualitativesociologyreview.org
Większość profesorów solistów znajduje się w podobnej sytuacji: jedynym
rezultatem ich pracy są występy ich uczniów ponieważ sami nie ćwiczą już na
skrzypcach w sposób intensywny (od 6 do 8 godzin dziennie). W konsekwencji,
kariery profesorów zależą w bardzo silnym stopniu od karier ich uczniów.
Zachowaniem wskazującym na tę zależność mogą być starania profesorów,
emigrujących ze Wschodu na Zachód Europy i do Stanów Zjednoczonych (z
najwyższym nasileniem tej tendencji w latach 90 XX w.), mające na celu import
najlepszych uczniów . Profesor potrzebuje swoich uczniów-gwiazd , którzy stanowią
jego swoistą wizytówkę zawodową . Emigrujący bez najlepszych uczniów profesor
znajdzie się znowu w pierwszym etapie swojej kariery i będzie musiał poświęcić wiele
lat na konstrukcję klasy solistów i tworzenie własnej reputacji w nowym środowisku,
ponieważ poprzednia renoma zostanie zaprzepaszczona. Import uczniów-
współtwórców karier, jest także praktyką rozpowszechnioną w środowisku
naukowców, które cierpi na brak młodych badaczyxvi. Ewolucja rynku pracy
naukowców stanowi najważniejszy problemem członków elit, którzy mają coraz
więcej trudności z rekrutacją młodej kadry. Ilustrację zmiennej koniunktury może
dostarczyć następujący fragment nieformalnego wywiadu z dyrektorem laboratorium,
który wypowiada się o pracownikach laboratoriów amerykańskich:
Dwadzieścia lat temu młody naukowiec był białym mężczyzną
pochodzenia anglo-saxońskiego, potem nastąpił bardzo duży napływ
kobiet, białych kobiet. Można byłoby powiedzieć że są to żeńskie
laboratoria. Potem mieliśmy pełno młodych naukowców z Europy
Wschodniej a teraz jest bardzo dużo Azjatów i emigracji indyjskiej. W
naszym zawodzie zarabiamy coraz mniej, wiec dobrzy licealiści wybierają
kariery adwokackie lub w businessie. Praca naukowa przyciąga aktualnie
bardzo mało osób. Mamy duży kryzys powołań
W przeciwieństwie do dyrektorów laboratorium, którzy w rozmowach
kuluarowych z kolegami przy okazji międzynarodowych konferencji podkreślają brak
młodych i dobrych naukowców , profesorowie instrumentaliści nigdy nie okazują
zainteresowania nowymi uczniami. Cieszący się dobrą reputacją Profesor afiszuje, iż
jest bardzo zajęty i że nie ma wolnego miejsca w jego klasie . Obserwacja
uczestnicząca zaprzecza tej postawie: żaden z profesorów odpowiedzialnych za
klasę solistów nie odmówił wysłuchania ewentualnego kandydata na wspólną
budowę przyszłości zawodowej.
Trzy etapy sprzężenia karier.
Proces sprzężenia karier stanowią trzy podstawowe etapy: selekcja i dobór
partnera do współpracy, kooperacja aktywna i kooperacja pasywna.
2005 QSR Tom I Numer 1 Przegląd Socjologii Jakościowej
2005 QSR Tom I Numer 1 Przegląd Socjologii Jakościowej 29
www.qualitativesociologyreview.org
www.qualitativesociologyreview.org
Rys. 1. Proces sprzężenia karier
Selekcja i dobór partnera okres próbny
Celem pierwszego etapu jest selekcja odpowiedniego partnera. Aby ten próbny
okres uwieńczyła trwała współpraca, muszą zostać spełnione dwa podstawowe
warunki. Pierwszym jest zharmonizowanie dotychczasowej reputacji obu kategorii
kandydatów, ponieważ dany aktor posiadający już pewne uznanie w swoim
środowisku, nie może sobie pozwolić na połączenie swej kariery z osobą, która nie
posiada osiągnięć odpowiednich do swojego statusu (Faulkner, 1983; Zuckerman i
In., 2003). Z powyższych przyczyn młody kandydat pochodzący ze znanej klasy
solistów lub z prestiżowego uniwersytetu (Hermanowicz, 1998), będzie miał większe
szanse na pomyślne uwieńczenie pierwszego etapu, niż nieznany kandydat. Tego
typu funkcjonowanie jest możliwe ponieważ kręgi elit nie są liczne i wszyscy znają się
wzajemnie, jeżeli nie osobiście, to potrafią usytuować daną osobę w grupie, z którą
ona współpracuje w danej dziedzinie na przykład skrzypkowie, pianiści, specjaliści
genetyki komórkowej, fotosyntezy czy biokomputingu. Odpowiednia reputacja
osiągnięta przed etapem selekcji jest jednym z jej elementów. Drugim, nieodzownym
warunkiem do nawiązania długotrwałej współpracy, jest odpowiednie zestawienie
oczekiwań obu stron, jak to stwierdza P. Joliot wypowiadając się na temat
kształcenia naukowców:
Organizacja krótkich staży w różnych laboratoriach, począwszy od
egzaminu magisterskiego lub DEA [master], powinna umożliwić
kandydatom na naukowców, a także dyrektorom ekip, uniknięcie błędów
związanych z wyborem specjalizacji (i ekipy współpracującej), które
pociągają za sobą druzgocące konsekwencje czasami oddziaływujące
wzdłuż całej kariery. Styl prowadzenia badań, jaki każdy dyrektor ekip
narzuca swojemu laboratorium, musi odpowiadać młodemu naukowcowi
to kryterium wydaje mi się jednym z najważniejszych kryteriów wyboru
specjalizacji i decyzji dotyczących dalszej kariery (Joliot, 2001).
W konsekwencji, okres selekcji i próby jest fazą decydującą dla procesu
sprzężenia. Adekwatną ilustracją konkludującą ten etap może być bilans
dotychczasowej kariery dokonany przez trzydziestoletniego fizyka (Niemca,
2005 QSR Tom I Numer 1 Przegląd Socjologii Jakościowej
2005 QSR Tom I Numer 1 Przegląd Socjologii Jakościowej 30
www.qualitativesociologyreview.org
www.qualitativesociologyreview.org
wykształconego w Moskwie i Berlinie i pracującego od kilku miesięcy na stałym
kontrakcie w Paryżu):
Pracowałem kilkanaście miesięcy z nimi (nowe laboratorium). Oni byli ze
mnie zadowoleni a ja mogłem prowadzić swoje badania według moich
planów, więc kontynuujemy razem.
W przypadku, w którym jedna z dwóch stron (lub obie) nie realizuje swoich
zamierzeń, proces sprzężenia ulega przerwaniu. Aby zmniejszyć ryzyko nieudanej
współpracy, wiele osób dokonuje długotrwałych poszukiwań partnera i poddaje
współpracę długotrwałemu okresowi próbnemu. Tak było w przypadku pewnego
fizyka, dzisiaj znanego na całym świecie, który dopiero po roku zdecydował, kto
będzie jego promotorem. Dokonując bilansu swej kariery naukowej podczas wywiadu
formalnego, stwierdził on, iż ten długi okres poszukiwań promotora był konieczny
ponieważ umożliwił mu znalezienie odpowiedniej osoby: tolerancyjnej i otwartej ,
która umożliwiła mu nieograniczoną swobodę w eksperymentowaniu, co
zaowocowało rewolucyjnym odkryciem na światową skalę.
Kooperacja aktywna
Drugi etap sprzężenia faza aktywnej współpracy charakteryzuje się ścisłą
kooperacją obu stron. Aktorzy na tym etapie spędzają wspólnie dużo czasu i to nie
tylko w kontekście pracyxvii. Jak zauważył Qwen-Smith (2001), wspólne posiłki
stanowią ważny element współpracy i są okazją dla szefa ekipy do nieformalnej
kontroli członków laboratorium, którzy zazwyczaj bojkotują wszelką hierarchię.
Również imprezy integracyjne, odbywające się podczas kongresów, konferencji i
czasami w trakcie konkursów, takie jak mecze futbolowe, konkursy sportowe i
koncerty, stanowią okazję do wspólnego spędzania czasu poza laboratorium czy salą
koncertową. I tak na przykład doktoranci-fizycy uczestniczą w koncertach grupy
bluesowej, której liderem jest ich promotor i dyrektor laboratorium; młody wirtuoz
towarzyszy swojemu mistrzowi w celebracjach religijnych, nie z powodu własnych
przekonań, ale ze względu na ich relacje.
Profesor Lederberger, laureat Nagrody Nobla z 1958r w następujący sposób
opisuje swe stosunki z Francisem Ryanem:
Był on moim promotorem w Columbia College. Wtedy po raz pierwszy w
moim życiu miałem szczęście i możliwość pracy w bardzo bliskim otoczeniu
aktywnego naukowca i naprawdę mogłem zrozumieć bieżące operacje i
eksperymenty i pracować jak naukowiec. (...) Miałem z nim (z Francisem
Ryanem) zajęcia, nauczyłem się wielkich i ważnych rzeczy od niego, i z
nikim nie miałem tak osobistych stosunków jak z Francisem. Niekończąca
się praca w laboratorium do której należy dorzucić więcej niż połowę
mojego czasu, poświęconemu nie studiowaniu książek (do egzaminów) ale
pracy nad Neusporą w jego laboratorium. xviii
W kręgu solistów, a zwłaszcza wśród emigrantów z Europy Wschodniej, do
tradycji należy zamieszkanie ucznia w domu mistrza, jak to miało miejsce w
przypadku Ivana Galamiana który w swym apartamencie na Manhattanie gościł co
2005 QSR Tom I Numer 1 Przegląd Socjologii Jakościowej
2005 QSR Tom I Numer 1 Przegląd Socjologii Jakościowej 31
www.qualitativesociologyreview.org
www.qualitativesociologyreview.org
najmniej dwóch studentów równocześnie (Schwartz, 1983). Taka bliskość faworyzuje
tworzenie się specyficznej dynamiki pracy, nieodzownej przy współpracy obu
kategorii, ponieważ pozwala ona zoptymalizować rezultaty wspólnych działań.
Sprzężenie reputacji
Faza aktywnej współpracy jest okresem nieustannych negocjacji pomiędzy
aktorami, którzy budują własną karierę używając wiedzy lub rezultatów pracy
partnera. Nowicjusz wzbogaca swą wiedzę fachową, a inicjator wykorzystuje wyniki
pracy swojego ucznia dla własnych celów: w przypadku naukowców student
dostarcza promotorowi nowych informacji, a często nawet rezultatów i interpretacji
ważnych badań, na podstawie których inicjator napisze odkrywczy artykuł. Udany
występ solisty przynosi nie tylko renomę wirtuozowi, ale także jego profesorowi. W
konsekwencji reputacje obu kategorii (inicjatora i nowicjusza) są budowane
równolegle.
W środowiskach zawodowych, w których kariery buduje się w oparciu o proces
sprzężenia, fenomen Mattew opracowany przez Roberta Mertona (1996: 318-323)
podlega również sprzężeniu. W odniesieniu do osób sprzężonych karierami, fenomen
ten działa następująco: odkrycie danej osoby otrzyma większe uznanie o ile jest ona
połączona karierowym sprzężeniem z osobą cieszącą się dobrą reputacją w swoim
środowisku aktorzy korzystają z reputacji swojego partnera ponieważ fenomen
Matthew oddziałuje również na współpracowników. Można więc mówić w takim
przypadku o rozszerzeniu fenomenu Matthew na osoby sprzężone karierami, w
których reputacje buduje się wzajemnie.
Pewien naukowiec-fizyk w następujący sposób określa sprzężenie reputacji:
A priori należy najpierw wyrobić sobie nazwisko, ale w rzeczywistości nie
możesz sobie wyrobić nazwiska jeżeli nie znasz nikogo sławnego.
Będziesz mogła wyrobić sobie nazwisko dzięki twojemu promotorowi lub
szefowi laboratorium, najważniejsze jest to, abyś była znana przez wielkie
osoby z twojej dziedziny
Tego typu funkcjonowanie jest możliwe wyłącznie w ograniczonych
społecznościach, w których informacja na temat osiągnięć aktorów jest szybko
rozprzestrzeniana i stanowi podstawę do budowania ich reputacji. Z powyższych
powodów, aby uzyskać informacje na temat danej osoby, aktorzy pytają: kto jest
pana/pani profesorem? ; lub: w czyim laboratorium pan/pani pracuje? Nowy aktor
zostanie usytuowany przez środowisko dzięki swym koneksjom i głównie dzięki
osobie, z którą jest związany procesem sprzężenia karier. W środowisku naukowców
bywają przypadki, iż w laboratoriach, w których każdy badacz zajmuje się odrębną
częścią danego projektu, sprzężenie karier jest tak silne, iż osoby spoza laboratorium
maja trudności z przypisaniem autorstwa odkrycia danej osobie, jak to ilustruje
poniższa sytuacja zaobserwowana na zebraniu naukowym podsumowującym
konferencję międzynarodową. Dyrektor laboratorium zdaje swym pracownikom
sprawozdanie z referatów konkurencyjnych laboratoriów:
Mark mówił o ich odkryciu. Wyglądało wiarygodnie, zrobili dobrą robotę.
Wydaje mi się że to ten ich post-doc pracował nad tym i to jest jego dzieło.
2005 QSR Tom I Numer 1 Przegląd Socjologii Jakościowej
2005 QSR Tom I Numer 1 Przegląd Socjologii Jakościowej 32
www.qualitativesociologyreview.org
www.qualitativesociologyreview.org
Jest on świetny. Ale Mark jest też dobry i mógł to zrobić...nie wiem który z
nich to zrobił... w każdym razie jest to ciekawe i prawdopodobne.
Kooperacja pasywna
Gdy ustaje przekazywanie wiedzy zawodowej (technicznej) i gdy fakt
ukończenia kształcenia jest uznany przez środowisko), można wtedy uznać, iż
aktorzy znajdują się w trzecim etapie procesu sprzęgania karier. Młody
profesjonalista emancypuje się spod kontroli mistrza i integruje rynek pracy.
Ponieważ obie kategorie zaprzestały aktywnej współpracy, muszą one dokonywać
specjalnych starań, mających na celu utrwalanie ich relacji w środowisku
zawodowym, które mogłoby zapomnieć o ich związku . Aby sprzężenie mogło nadal
wzmacniać reputacje osób powiązanych karierami, symboliczny związek pomiędzy
byłymi partnerami musi być utrzymany. W takim przypadku, w momencie w którym
jeden z aktorów odnosi sukces, renoma rozszerza się na drugiego: na przykład
sukces byłego ucznia solisty przyczynia się do wzrostu renomy profesora nawet
wiele lat po opuszczeniu przez tegoż ucznia jego klasy; Nagroda Nobla przyznana
jednemu naukowcowi wpływa na sławę członków jego ekipy, nawet gdy nie był nią
zespół, którego badania bezpośrednio przyczyniły się do nagrodzonych osiągnięćxix.
Utrzymanie i utrwalanie powiązań (sieci) obu lub kilku partnerów sprzężonych
karierami dokonuje się miedzy innymi poprzez umieszczanie w Curriculum Vitae
solistów nazwisk ich profesorów, a w informacjach dotyczących mistrzów, nazwisk
ich absolwentów. W taki sposób, odwołując się do byłej współpracy, przypominając o
wzajemnym powiązaniu obie strony utwierdzają wzajemną reputację. W przypadku
naukowców pielęgnacja powiązań odbywa się poprzez liczne współautorstwa
artykułów i publiczne podkreślanie pewnej zażyłości z członkami elit, jak to można
zaobserwować na kongresach, na których ex-doktoranci zabiegają o względy swych
byłych promotorów, którzy znajdują się u szczytu swych karier lub na emeryturze i w
tym przypadku są uznawani przez środowisko naukowe za tak zwaną żywą
legendę .
2005 QSR Tom I Numer 1 Przegląd Socjologii Jakościowej
2005 QSR Tom I Numer 1 Przegląd Socjologii Jakościowej 33
www.qualitativesociologyreview.org
www.qualitativesociologyreview.org
Rys. 2. Sprzężenie reputacji jako wynik sprzężenia karier. Funkcjonowanie środowisk
profesjonalnych.
Legenda:
I etap selekcja i okres próbny: strzałki czarne
II etap kooperacja aktywna: czerwona strzałka, sprzężenie pomiędzy A i B [A+B]
III etap sprzężenie reputacji : [E+C(Ab)] E kooperuje z C, który jest w III etapie
sprzężenia karier z A, który z kolei jest w III etapie pasywnej kooperacji z b; mimo iż
E nie współpracował z A ani z b, korzysta on z symbolicznej kooperacji poprzez
wspólnych partnerów.
(duże litery oznaczają bezpośrednią współpracę; małe litery pośrednie oddziaływanie)
Podsumowując powyższą analizę należy zachować w pamięci, iż w
środowiskach artystycznych i intelektualnych konstrukcja karier zależy od uznania,
jakim darzą członkowie danego kręgu zawodowego daną osobę i od reputacji, która
jest tworzona poprzez wzajemne współdziałanie aktorów. Brak tej specyficznej
interakcji pomiędzy karierami wpływa w sposób niekorzystny na drogi zawodowe
profesjonalistów, którzy znajdując się w takiej sytuacji, dokonują bilansu i postrzegają
ich karierę jako nieudaną i uwieńczoną porażką. W skrajnych przypadkach brak
korzystnego sprzężenia karier może doprowadzić do zmiany zawodu, jak to miało
miejsce w przypadku pewnego biologa (osoba wykształcona we Francji, Anglii i
USA), który po kilku latach pracy (kontrakt post-doc w USA) w najbardziej
prestiżowych w swej specjalności laboratoriach na świecie, starał się bezowocnie o
interesującą pracę w swoim kraju; po kilku latach zaniechał starań o zatrudnienie,
ponieważ nie znalazł odpowiednich współpracowników, którzy mogliby sprzyjać jego
rozwojowi naukowemu .
Synchronizacja karier
Synchronizacja etapów karier dotyczących obu kategorii profesjonalistów (w
omawianym przypadku nowicjuszy i inicjatorów), determinuje rezultat procesu
sprzężenia, jak sugeruje poniższy przykład, pochodzący z formalnego wywiadu z
dwudziestoparoletnią skrzypaczką:
2005 QSR Tom I Numer 1 Przegląd Socjologii Jakościowej
2005 QSR Tom I Numer 1 Przegląd Socjologii Jakościowej 34
www.qualitativesociologyreview.org
www.qualitativesociologyreview.org
Gdy miałam 6 lat zmieniłam klasę i zaczęłam się uczyć u M. T. Byłam jego
uczennicą do 16 roku życia. Był bardzo ostry ... M.T. to ktoś, kto ma bardzo
mocną osobowość, bardzo mocną... potrafi stłamsić człowieka całkowicie.
Są tacy którzy znoszą to lepiej lub gorzej... Potem uciekłam do pani Z,
która wyśmienicie uczy techniki, jest bardzo dostępna i poświęca mi wiele
czasu, nie jak M.T. który był wielkim skrzypkiem, wielkim muzykiem, i
wydaje mi się, że to co mi dał najważniejszego, to ochota aby...bo jak się
ma profesora z taką reputacją to ma się ochotę stać się takim jak on. Ale w
pracy codziennej nie był wystarczająco obecny: często nie miałam lekcji i
nie śledził zbyt starannie mojego kształcenia instrumentalnego. Wiec
straciłam dużo czasu& Szkoda że nie opuściłam klasy M.T. wcześniej aby
tu przyjechać. Wszystko czego się tutaj nauczyłam ostatnio powinnam była
się nauczyć dużo wcześniej. Nie żałuję że byłam w jego klasie ponieważ
przekazał mi rzeczy których pani Z. mnie nigdy nie nauczy, ale jest też
prawdą że powinnam była mieć kogoś takiego jak ona o wiele, wiele
wcześniej... po prostu trzeba było zrobić na odwrót.
Optymalna synchronizacja karier polega na współpracy aktorów, którzy dzięki
tej kooperacji, zaspakajają ich główną w danym momencie, potrzebę. Nowicjuszowi
znajdującemu się w pierwszym etapie socjalizacji odpowiedni mistrz zapewni przekaz
wiedzy technicznej, a w kolejnych etapach, zabezpieczy uczniowi możliwość
rozpowszechnienia rezultatów jego pracy, co przyczyni się do konstrukcji reputacji
ucznia a tym samym, jak uprzednio było omówione, mistrza. Następnie młody solista
lub naukowiec będzie musiał współpracować z osobą posiadającą na tyle silną
pozycję w swoim środowisku, aby mogła ona ułatwić nowicjuszowi integrację z
elitarną grupą. Związanie się młodej osoby, będącej u kresu socjalizacji z inicjatorem
będącym w pierwszym etapie swojej kariery nie jest więc korzystne.
Rys. 3. Synchronizacja etapów karier
Legenda:
Socjalizacja uczniów: strzałki niebieskie
Rozwiązanie optymalne: uczeń C socjalizacja przebiega równolegle do wzrostu
reputacji mistrza, który równocześnie dysponuje czasem koniecznym do realizacji
działań opisanych w analizie procesu sprzężenia karier.
Stopień trudności w realizacji powyższej synchronizacji nie jest jednakowy w
obu porównywanych środowiskach. W środowisku solistów długotrwały proces
2005 QSR Tom I Numer 1 Przegląd Socjologii Jakościowej
2005 QSR Tom I Numer 1 Przegląd Socjologii Jakościowej 35
www.qualitativesociologyreview.org
www.qualitativesociologyreview.org
socjalizacji i indywidualna organizacja nauczania (często nieformalne dodatkowe
lekcje prywatne) przyczyniają się do powstania silnych związków pomiędzy mistrzem
a uczniem i każda zmiana profesora łączy się z pewnymi kosztami emocjonalnymixx.
Dodatkową trudność stanowi fakt, iż każda zmiana profesora pociąga za sobą
zmiany techniczne w sposobie gry (trudność typowa dla skrzypków). Zmiana
oznacza kilkumiesięczne lub nawet kilkuletnie wykluczenie z aktywności scenicznej
(na okres przestawienia aparatu ). W innej sytuacji znajdują się naukowcy, którzy w
momencie rozpoczęcia socjalizacji są dorosłymi osobami i ich bezpośrednie relacje z
mistrzami są nikłe. W przeciwieństwie do instrumentalistów, zmiany mentora i
uniwersytetu z momencie przejścia z etapu na etap są u naukowców pożądane
(Hermanowicz, 1998). Współprace naukowców są też zdeterminowane czasowo
kontraktami (od 6 miesięcy do kilku lat, zależnie od systemu przyjętego z danym
kraju) i zmiany te nie są w konsekwencji postrzegane jako swoista zdrada .
Z powyższych powodów synchronizacja optymalna w przypadku muzyków jest
trudniejsza do realizacji i sprzężenie karier najkorzystniejsze dla obu stron stanowi
taki dobór w którym obie strony symultatywnie i równolegle przechodzą przez kolejne
etapy. Inną możliwością jest zmiana mistrza na każdym etapie profesjonalnej
edukacji, pod warunkiem, że wybrana osoba zapewni potrzeby ucznia w danym
momencie. Przebrniecie przez wszystkie etapy karier równolegle z tym samym
mistrzem jest bardzo rzadkim przypadkiem i trudnym do realizacji, ponieważ
determinanty sukcesu karier obu kategorii są bardzo złożone (Wagner, 2004).
Konkluzje
Sprzęganie karier stanowi fundamentalny proces społeczny, odbywający się w
grupach profesjonalnych, za pomocą którego jednostki kontrolują nie tylko wejście do
ich środowiska ale także dynamikę pozycji zajmowanych przez członków danej
grupy. Ziman J.(1987: 84) stwierdza, iż pozycja w środowiskach [naukowych] zależy
od reputacji, która jest nienamacalna i często efemeryczna . Dynamika karier w
środowiskach intelektualistów i artystów przypomina mechanizm sprzężenia
zwrotnego, dzięki któremu członkowie danej grupy przemieszczają się w swej
przestrzeni zawodowej.
Proces sprzężenia karier występuje także w odniesieniu do innych typów karier
i innych środowisk. Opisany wyżej typ interakcji karier na przykładzie sprzężenia
pomiędzy dwoma kategoriami ucznia i mistrza zachodzi także pomiędzy
równoważnymi kategoriami aktorów, jak to sugeruje następujący fragment wywiadu,
który przeprowadziłam z naukowcem francuskim światowej sławy:
Historia moich relacji z A.B. jest bardzo interesująca, ponieważ był to ktoś,
kto miał taką bardzo wyjątkową cechę, myślę która już nie występuje w
dzisiejszych czasach, że interesował się wyszukiwaniem ludzi którzy nie
myśleli tak jak wszyscy. Mówił zawsze: nie czytam artykułów które
wychodzą z dużych laboratoriów w mojej dziedzinie bo wiem co oni tam
robią. (...) Poświecił on nieskończenie dużo czasu na promocję mojej
pracy. (& ) W mojej karierze dokonałem... tak, można powiedzieć że
dokonałem dużego odkrycia którego nie potrafiłem kompletnie wykorzystać
i zinterpretować i to on w końcu dokonał właściwej interpretacji (& ) ludzie
2005 QSR Tom I Numer 1 Przegląd Socjologii Jakościowej
2005 QSR Tom I Numer 1 Przegląd Socjologii Jakościowej 36
www.qualitativesociologyreview.org
www.qualitativesociologyreview.org
[osoby pracujące w tej samej dziedzinie] wiedzieli ze byłem powiązany z
A.B (& ) Zawsze utrzymywaliśmy ze sobą pewien typ relacji , bądz
współpracowaliśmy ze sobą, bądz byliśmy konkurentami,(& ) zdarzyło mi
się pózniej że to ja byłem o punkt do przodu& nigdy nie mieliśmy
problemów współpracując, żadnej reakcji negatywnej. (& ) Wiec
przeżyliśmy wspólnie melanż rywalizacji w sensie pozytywnym tego
słowa... a czasami przeciwnie robiliśmy coś tam razem i tak do jego śmierci
(& ) I mój bilans jest następujący: to on stworzył moją karierę w
zaszczytnym znaczeniu tego słowa, to znaczy ze wydostał mnie z
kompletnej izolacji w której tkwiłem i włożył wiele wysiłków i w końcu nie
zainwestował zle ponieważ przyczyniłem się moim odkryciem do jego
głównego odkrycia, tego które przyniosło mu największą sławę.
Model procesu sprzężenia karier przedstawiony powyżej dostarcza wiele
perspektyw dla dalszych badań. Problemy synchronizacji karier, symultatywnej
konstrukcji reputacji czy też zazębiania się rożnych typów karier dotyczących jednej
osoby (chodzi tu o kumulacje reputacji w przypadku dywersyfikacji zawodowej
działalności np. w przypadku naukowca zmieniającego dziedzinę, czy też skrzypka
stającego się dyrektorem festiwalu) a także funkcjonowanie swoistych tandemów
dobranych według określonych specjalizacji, zostaną pogłębione w przyszłych
analizach karier. Ze względu na fakt, iż rezultaty badań w obu środowiskach są
zbieżne, można przypuszczać, iż proces opisany powyżej może być
przetransponowany na inne środowiska profesjonalne. Funkcjonowanie tych
środowisk w oparciu o kooptacje, działanie w sieciach czy władzę koterii jest między
innymi konsekwencją wysokiej wiedzy technicznej, nieodzownej w wykonywaniu
zawodów w grupach profesjonalnych. Wysokiej klasy specjaliści operują niezwykle
wąską wiedzą i jedynie osoby specjalizujące się w tejże dziedzinie mogą dokonać
oceny jakości produkcji danego profesjonalisty. Stąd też, ekspertami i autorytetami
zawodowymi w profesjonalnych środowiskach są ci, którzy znajdują się u szczytu
kariery.
Mam nadzieję, iż postrzeganie i badanie karier w grupach profesjonalistów za
pomocą użycia modelu karier sprzężonych przyczyni się do lepszego zrozumienia
funkcjonowania tych środowisk.
----------------------------------------------------------
Przypisy
i
Na terenie Europy objęłam badaniami około połowę populacji młodych skrzypków
solistów.
ii
Ewidentne różnice pomiędzy przedmiotem aktywności zawodowej naukowców i
solistów (fizyka, chemia i muzyka) są tak ostre, iż oba środowiska są postrzegane
przez samych aktorów jako całkowicie odmienne.
iii
Termin ewaluacja jest używany zgodnie z podejściem typu "inspekcja kwalifikacji"
(professional review approach, patrz: Korporowicz, 1997: 279); "wyróżniającą cechą
tego typu ujęcia jest to, że standardy i kryteria ewaluacyjne ustanawiają osoby
będące specjalistami w dziedzinie i działaniach, które poddawane są ewaluacji."
iv
Joliot P. (2001), s. 61.
v
Terminu trajektoria używam zgodnie z definicją A. Straussa, przedstawioną przez K.
Koneckiego, wg której trajektoria to "przebieg jakiegoś doświadczanego przez
2005 QSR Tom I Numer 1 Przegląd Socjologii Jakościowej
2005 QSR Tom I Numer 1 Przegląd Socjologii Jakościowej 37
www.qualitativesociologyreview.org
www.qualitativesociologyreview.org
jednostki zjawiska i jego ewolucje w czasie (...); zjawiska i interakcje przyczyniające
się do danej ewolucji zjawiska." (Konecki, 2000: 43)
vi
W odniesieniu do naukowców opisali tę zależność: Cole S. (1979), Campbell R.
(2003).
vii
Dane pochodzące z moich własnych badań zostały wzbogacone w przypadku
naukowców głównie pracami Campbella (2003) i Traweek (1988).
viii
Niniejszy schemat socjalizacji jest modelem ogólnym; pod pewnymi względami
kształcenie naukowców w danych krajach może w danych przypadkach odbiegać od
podanego schematu: i tak na przykład w laboratoriach USA i Kanady, doktoranci
maja większą niezależność (np. w określaniu projektu badań) niż ich europejscy
odpowiednicy.
ix
W niektórych krajach europejskich, między innymi w Polsce, habilitacja jest
równoznaczna z niezależną pozycją i możliwością kierowania własnymi badaniami.
x
Szczegółowa analiza edukacji solistów jest tematem mojego artykułu w Socits
Contemporaines 56 (Wagner, 2004).
xi
Wsparcie zawodowe młodych artystów pochodzi głównie od tak zwanych ojców
chrzestnych lub sponsorów artystycznych , którzy są renomowanymi muzykami i
którzy, poprzez swoje własne kontakty (i sieci), wspomagają wprowadzanie młodego
muzyka i umożliwiają mu zdobycie pozycji solisty (Wagner, 2004). Podobny typ
wsparcia jest praktykowany w innych środowiskach, na przykład w społeczności
naukowców, którą pod tym aspektem opisała Reskin (1979) czy też w społeczności
lekarskiej, którą już w latach 40 badał Hall (1949).
xii
Bardzo sugestywnymi pracami na temat ambicji i projekcji zawodowych w
odniesieniu do fizyków jest książka Hermanowicza (1998); problem kształtowania
ambicji muzyków orkiestrowych porusza natomiast Faulkner (1983).
xiii
Kategorie profesor skrzypiec i naukowiec wymagają sprecyzowania. Należy do
wyjątków sytuacja, w której aktywny solista (mający ponad kilkadziesiąt koncertów
solowych w sezonie) naucza w pełnym wymiarze godzin. Najczęściej łączy on dwie
działalności, artystyczną i pedagogiczną w następujący sposób: uczy w ramach
master class (intensywne kursy mistrzowskie trwające od jednego do kilku tygodni),
lub poświęca się pracy pedagogicznej i rzadko występuje na scenie. Większość
profesorów zajmujących się kształceniem solistów wybrała w pewnym momencie
swej kariery artystycznej działalność dydaktyczną i z tego powodu w dalszej części
tego artykułu jedynie osoby odpowiedzialne za klasę solistów będą włączane do
kategorii profesorów solistów. Połączenie pracy dydaktycznej i naukowej w
przypadku badaczy nauk ścisłych nie skłania do stosowania podobnych strategii
karierowych, ponieważ naukowiec wysokiej klasy nigdy nie będzie wyłącznie
nauczał. Praca pedagogiczna jest dla badaczy uzupełnieniem i rozszerzeniem ich
działalności naukowej; nie wszyscy badacze zajmują się nauczaniem
uniwersyteckim, lecz pracując w laboratorium i przekazując swą wiedzę i
doświadczenie młodszym kolegom dokonują ich socjalizacji inicjują młodych
naukowców. W odniesieniu do obu przypadków: profesorów solistów i naukowców
używam terminu inicjatorzy .
xiv
B. Latour (1991) opisał tydzień pracy typowy dla znajdującego się w trzecim etapie
swej kariery naukowca-dyrektora kierującego dużym laboratorium.
xv
Interesującą pracą poświeconą autorstwu publikacji naukowych jest publikacja
Davida Pontille (2004): La signature scientifique. Une sociologie pragmatique de
l'attribution.
xvi
W marcu 2005 ukazał się w Le Monde artykuł dotyczący studentów
obcokrajowców w USA. Autorka, Corine Lesnes informuje iż: Prawie połowa
2005 QSR Tom I Numer 1 Przegląd Socjologii Jakościowej
2005 QSR Tom I Numer 1 Przegląd Socjologii Jakościowej 38
www.qualitativesociologyreview.org
www.qualitativesociologyreview.org
doktorantów w dyscyplinach nauk ścisłych i technicznych pochodzi spoza USA,
przeważnie z Azji . (Le Monde, 29 stycznia 2005, s. 8).
xvii
V. A. Hernandez w Laboratoire: Mode d'Emploi. Science, hirarchies et pouvoirs
rozdział czwarty, opisuje tego typu współpracę pomiędzy doktorantem i promotorem
jako relację "idealną" o której marzą wszyscy doktoranci: idealna i harmonijna
współpraca dwóch osób pogrążonych we wspólnej pasji i pracujących nad tym
samym projektem badawczym.
xviii
"Interview with Prof. Lederberg, Winner of the 1958 Nobel Prize in Physiology and
Medicine" przeprowadzony przez Lev Pevzner, 20 marca, 1996 w "Nobel Prize
Internet Archive"; s. 3. http://almaz.com/nobel/medicine/lederberg-interview.html;
dostęp 25 stycznia 2005.
xix
Nie tylko sukcesy podlegają sprzężeniom, ale także i porażki to zagadnienie
będzie tematem przyszłej publikacji.
xx
Nie rozwijam tutaj tego ważnego tematu, dodam tylko iż trudno jest po kilku latach
regularnych indywidualnych lekcji z profesorem zaprzestać współpracy z tą osobą,
która w wielu przypadkach stała się członkiem rodziny i miała pełny wpływ na
wychowanie młodego muzyka.
Bibliografia
Becker, Howard S. i Anselm Strauss (1956) Careers, Personality, and adult
socialisation. The American Journal of Sociology 62(3): 253-263.
Becker, Howard S. (1970) Sociological Work, Method and Substance. Chicago:
Aldine.
Buscatto, Marie (2003) Chanteuse de jazz n est point mtier d homme. L accord
imparfait entre voix et instruments en France. Revue franaise de sociologie
44(1): 35-62.
Campbell, Robert A. (2003) Preparing the Next Generation of Scientists: The Social
Process of Managing Students. Social Studies of Science 33(6): 897-927.
Cole, Stephen (1979) Age and Scientific Performance. American Journal of
Sociology 84(4): 958-977.
Coulangeon, Philippe (1998) Entre tertiairisation et marginalisation subventionne.
Les musiciens de jazz franais ą l heure de la rhabilitation culturelle. ThŁse
EHESS.
------, (1999) Les mondes de l art ą l preuve du salariat. Le cas des musiciens de
jazz franais. Revue Franaise de Sociologie 10-12: XL-4.
Delamont, Sara i Paul Atkinson (2001) Doctoring Uncertainty: Mastering Craft
Knowledge. Social Studies of Science 31(1): 87-107.
Durkheim, Emile (1928) Le socialisme. Paris: PUF.
Faulkner, Robert (1983) Music on Demand. New Brunswick: N. J. Transaction.
Fine, Gary A (1987) With the Boys. Chicago: University of Chicago Press.
Freidson, Eliot (1994) Pourquoi l art ne peut pas ętre une profession w L art de la
recherche, Essais en l honneur de Raymonde Moulin, (Red.) P. M. Menger i J.
Passeron. Paris: La Documentation Franaise.
2005 QSR Tom I Numer 1 Przegląd Socjologii Jakościowej
2005 QSR Tom I Numer 1 Przegląd Socjologii Jakościowej 39
www.qualitativesociologyreview.org
www.qualitativesociologyreview.org
Glaser, Barney G. (1964) Organizational Scientists: their professional careers.
Indianapolis-New York-Kansas City: The Bobbs-Merrill Company.
Glaser, Barney G. i Anselm Strauss (1968) Te Discovery of Grounded Theory.
Strategies for Qualitative Research. London: Weindenfeld ad Nicolson.
Gilemore, Samuel (1987) Coordination and convention: the organisation of the
concert world. Symbolic Interaction 10(2): 209-227.
Hall, Oswald (1949) Types of medical careers. The American Journal of Sociology
55(3): 243-253.
Hermanowicz, Joseph (1998) The Stars are not Enough. Scientists Their Passions
and Professions. Chicago: The University Chicago Press.
Hernandez, Valeria A. (2001) Laboratoire: Mode d'Emploi. Science, hirarchies et
pouvoirs. Paris: l Harmattan.
Hughes, Everett (1996) Le regard sociologique. Paris: EHESS. Oryginał: The
Sociological Eye: Selected Papers (1971). Chicago: Aldine Atherton.
Joliot, Pierre (2001) La recherche passionnment. Paris: Odile Jacob.
Konecki, Krzysztof T. (2000) Studia z metodologii badań jakościowych. Teoria
ugruntowana. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Korporowicz, Leszek (1997) Ewaluacja w Edukacji. Warszawa: Oficyna Naukowa.
Latour, Bruno (1989) La science en action. Paris: Folio essais.
Latour, Bruno i Steve Woolgar (1996) La vie de laboratoire. Paris: La
Dcouverte/Poche. oryginalnie: Laboratory Life. The Construction of Scientific
Facts. (1979) Sage Publications, Inc.
Lehmann, Bernard (2002) L orchestre dans tous ses clats. Paris: La Dcouverte.
Merton, Robert (1968) Social Theory and Social Structure. enlarged edition. New
York: The Free Press.
------, (1973) The Sociology of Science. Chicago: University of Chicago Press.
------, (1996) On Social Structure of Science. Chicago: University of Chicago Press.
Moulin, Lo (1955) The Nobel Prize for the Sciences from 1901-1950: an Essay in
Sociological Analysis. British Journal of Sociology 6: 246-263.
Owen-Smith, Jason (2001) Managing Laboratory Work through Skepticism:
Processes of Evaluation and Control. American Sociological Review 66(3):
427-452.
Penesco, Anne (1997) Dfense et illustration de la virtuosit. Lyon: P.U.L.
Peretz, Henri (1998) Les mthodes en sociologie: l observation. Paris: La Dcouverte
coll. RepŁres.
Pontille, David (2004) La signature scientifique. Une sociologie pragmatique de
l'attribution. Paris: CNRS Editions.
Ravet, Hyacinthe (2000) Les musiciennes d orchestre. Interaction entre
reprsentations et itinraires. ThŁse de Doctorat, Universit Paris X.
Reader, William J. (1966) Professional Men: The Rise of the Professional Classes in
the nineteenth-century England. London: Weidenfeld & Nicolson.
2005 QSR Tom I Numer 1 Przegląd Socjologii Jakościowej
2005 QSR Tom I Numer 1 Przegląd Socjologii Jakościowej 40
www.qualitativesociologyreview.org
www.qualitativesociologyreview.org
Reif, Fred i Anselm Strauss (1965) The Impact of Rapid Discovery upon the
Scientist s Career. Social Problems 12: 297-311.
Reskin, Barbara F. (1979) Academic Sponsorship and scientists career. Sociology
of Education 52: 129-146.
Rosental, Claude (2002) De la Dmo-Cratie en Amrique. Formes actuelles de la
dmonstration en intelligence artificielle . Actes de la Recherches en Sciences
Sociales. Paris: Seuil.
Schwarz, Boris (1983) Great Masters of the Violin. New York: Simon and Schuster.
Traweek, Sharon (1988) Beamtimes and Lifetames: The World of High Energy
Physicists. Cambridge, MA: Harvard University Press.
Wagner, Izabela (2004) Les liens et les rseaux dans la formation de virtuoses.
Socits Contemporaines 56:
Walford, Geoffrey (1983) Postgraduate Education and the Student s Contribution to
Research. British Journal of Sociology of Education 4(3): 243-254.
Ziman, John (1968) Public Knowledge. Cambridge: Cambridge University Press.
------, (1987), Knowing Everything about Nothing. Specialisation and Change in
Scientific Careers. Cambridge: Cambridge University Press.
Zuckerman, Harriett (1977) Scientific elite: Nobel Laureates in the United States.
New York: Free Press.
Zukerman, Ezra; Kim Tai-Young; Ukanawa Kalinda; von Rittman James (2003)
Robust Identities or Nonentities? Typecasting in the Feature-Film Labor
Market. American Journal of Sociology 108(5): 1018-1074.
Cytowanie
Wagner, Izabela (2005) Sprzężenie Karier. Konstrukcja karier w środowiskach
artystycznych i intelektualnych . Przegląd Socjologii Jakościowej, Tom 1, Numer
1. Pobrany Miesiąc, Rok (http://www.qualitativesociologyreview.org
/PL/archive_pl.php)
2005 QSR Tom I Numer 1 Przegląd Socjologii Jakościowej
2005 QSR Tom I Numer 1 Przegląd Socjologii Jakościowej 41
www.qualitativesociologyreview.org
www.qualitativesociologyreview.org
Wyszukiwarka
Podobne podstrony:
Testy psychologiczne Interpretacja Kwestionariusz Jakości ŻćąJakość życia pacjentek z chorobąjakosc zyciaJakosc zyciaimpuls jakosc zyciaJakość życia u dzieci chorych na astmę oskrzelowąJakość życia chorych na ADO i HDJakość życia chorych na cukrzycęOcena jakości życia u chorych na raka szyjki i trzonu macicywięcej podobnych podstron