1. Początki filozofii w Grecji starożytnej; mit, a filozofia; poszukiwanie arche
przez milezyjczyków;  wariabilizm Heraklita z Efezu, interpretacje
heraklitejskiego  ognia , pojęcie bytu u Parmenidesa z Elei.
Filozofia, która na początku miała charakter prawie wyłącznie kosmologiczny, powstała w
Grecji w okresie VI-V w p.n.e. Wówczas Grecy nie znali jeszcze nauk szczegółowych, posiadali
natomiast już:
" Wierzenia religijne
" Umiejętności praktyczne
" Reguły życiowe
Dawni Grecy doświadczali na sobie mocy natury, z poczucia niemocy i potrzeby pomocy
zrodziła się u nich wiara w potęgi wyższe od człowieka. Potrzeby religijne łączyły się z innymi,
tworzÄ…c przedfilozoficzne koncepcje religijno-poetyckie, religijno-moralne i religijno-
poznawcze.
Z koncepcji poetyckiej połączonej z potrzebą religijną u Greków zrodziła się mitologia
Olimpu, niebo było Zeusem, ziemia  Tetydą.
Z koncepcji poetycko-poznawczej powstały mity, które powstały na początku w formie
poetyckiej, jako poezja kosmogoniczna, która stawiała pytanie: Jaka wyższa potęga zrobiła
jakąś rzecz, jakie bóstwo sprowadziło ją na świat?
Wyjaśnienie wiązało się z odpowiedzią, jak ta rzecz powstała. Każda rzecz, która
interesowała i domagała się wyjaśnienia, miała swój mit, to znaczy opis, jaki bóg dał jej
istnienie. Mioty łączyły się w całości i łącznie tworzyły kosmogonię, wyjaśniającą, jak powstał
cały świat. Świat powstał dzięki bóstwom, niższe bóstwa dzięki wyższym.
Najtrudniejsze pytanie stanowił początek genealogii, czyli skąd pochodziła ziemia, czy ona,
jej bóstwa były początkiem wszystkiego?
Poeci kosmologiczni odpowiadali na to na 2 sposoby:
1) świat rozpoczynał się od chaosu, nocy, bezrozumnego prabytu, z którego wyłoniło się
wszystko co jasne, rozumne i doskonałe;
2) początkiem świata był Zeus, który rozkazywał i wprowadzał ład na ziemi.
Zwolenników 1) poglądu było znacznie więcej.
Właśnie te poszukiwania pierwotnej przyczyny powstania świata, początku i praprzyczyny
wszystkiego, czyli arche, zajmowali pierwszych filozofów Greckich.
Przejście od mitów i umiejętności do nauk nastąpiło ok. VI wieku p.n.e., dokonał tego przejścia
TALES.
Żył na przełomie VII i VI w p.n.e., był to w jednej osobie: polityk, technik, inżynier,
kupiec i podróżnik. Prawdopodobnie nie spisał swych poglądów.
Zajmował się m.in. geometrią (mierzył wysokość piramid, odległość okrętów na morzu),
przepowiedział zaćmienie słońca. Tales posiadał umiejętności, ale nie wiedzę naukową.
Teoria Talesa brzmiała:
Wszystko jest z wody, z wody powstało i z wody się składa.
Tales mówił o wodzie, jego poprzednicy o bóstwach wody, on mówił o realnych przedmiotach,
oni  o mitologicznych postaciach, mówiąc o Okeanosie i Tetydzie, uprawiali nie naukę, lecz
mitologiÄ™.
Tales pytał, jaki był świat od początku, a nie skąd pochodził. W ten sposób to, jaki był początek
świata, stanowiło pierwsze zagadnienie filozofii.
Tales nie oddzielał materii od siły, życia i duszy, był HILOZOIST
.
Przedmiotem dociekań Talesa i jego bezpośrednich następców była przyroda.
Następcami Talesa byli:
1
ANAKSYMANDER (~609-547 p.n.e.) napisał dzieło O przyrodzie które było pierwszym
greckim dziełem filozoficznym.
Jako pierwszy zaczął używać terminu arche, początek.
Arche dla niego było zarówno początkiem, jak i zasadą rzeczy. Uważał, że to, co było na
początku, nie przestaje istnieć, tylko przybiera inne kształty.
Zaszedł on dalej, niż Tales, i szukał początku nie w wodzie lub innych żywiołach, lecz w naturze
bezgranicznej, w bezkresie, któremu dał nazwę apeiron. Istniała tylko jedna własność pierwotnej
materii: jej bezgraniczność. Stawanie się przyrodzie miało następować wg Anaksymandra na
zasadzie wyłaniania się przeciwieństw. Ruch mył przy tym nieodłączny od materii, jak u
hilozoistów.
Anaksymander był również astronomem, jako pierwszy z Greków wykonał mapę.
ANAKSYMENES (~585-525 p.n.e.)
Anaksymenes zachował pogląd, że świat jest bezkresny i że ruch jest wieczny. Zasadę
bezkresna utożsamił z powietrzem. Powietrze wypełnia wszystko, bezkres.
Dusza  tchnienie nie jest z natury różna od powietrza; dusza utrzymuje ciała przy życiu 
utrzymuje je powietrze.
Anaksymenes był raczej fizykiem, niż filozofem. Zauważył gęstość powietrza. Poprzez
rozcieńczanie się staje się ogniem, poprzez kondensowanie  wiatrem, wodą, ziemia,
kamieniem.
HERAKLIT z EFEZU (żył na przełomie VI-V w. p.n.e.) zainicjował wariabilizm w filozofii
greckiej.
Napisał dzieło składające się z 3 traktatów: kosmologicznego, politycznego i
teologicznego.
Dla Heraklita arche znajdowało się w ogniu.
Ogień staje się morzem, powietrzem, ziemią i znów ogniem. Przemiany odbywają się  w
dół i  w górę , przy czym  kierunki są dwa, ale droga w górę i w dół jest jedna .
Heraklit odkrył zmienność przyrody, obrazem rzeczywistości jest rzeka. Twierdził, że
natura jest ciągłą śmiercią i ciągłym rodzeniem się, ta sama natura jest ciągle inna: nigdy nie
można wejść dwukrotnie do tej samej rzeki . Nie ma rzeczy o stałych własnościach, wszystko
jest stawaniem się, nie ma bytu. Ta teoria powszechnej zmienności to wariabilizm.
Wszechświat istniał zawsze i będzie istnieć, jest on żywym ogniem; wszystko jest w
gruncie rzeczy jednym i tym samym, niema nic stałego.
Ogień Heraklita był faza wiecznej przemiany, nie składnikiem przyrody; był
równoważnikiem wszystkich rzeczy: ogień zamienia się na nie, a one na ogień.
Heraklit wprowadził pojęcie ROZUMU - logos, który rządzi światem, jest on siłą
kosmiczną Rozum ludzki jest jedynie częścią tej siły kosmicznej.
PARMENIDES (VI-V w. p.n.e.)
Stworzył doktrynę przeciwstawną do teorii Heraklita, która zaprzeczała zmienności
świata w stałości widziała naczelną cechę bytu.
Założenia Parmenidesa:
W przyrodzie o niczym nie można rzec, że jest, lecz że się staje. Przeciwieństwa wzajemnie się
wykluczajÄ….
Nie jest bytem to, co może przestać być.
BYT JEST, A NIEBYTU NIE MA:
" Istnieje tylko to, co jest.
" Byt nie ma początku,  bo powstałby z niebytu, a niebytu nie ma.
" Byt nie ma końca, jest wieczny  bo gdyby się skończył, byłby niebytem
2
" Jest ciągły, nieruchomy, niezmienny, niepodzielny  bo każda przerwa, część, zmiana i
różnica musiałaby być niebytem
" Jest stały i jeden, jest przeciwieństwem stawania się i mnogości.
Parmenides oddzielił ruch od materii, zerwał, zatem z hilozoizmem.
Parmenides dochodził do swych wniosków drogą czystego rozumowania, a nie doświadczeniem,
uważał też, że właśnie wyniki rozumowania, a nie zjawiska dają właściwy obraz bytu, gdy
zwrócimy uwagę na proste i niezmienne podłoże zjawisk, abstrahując się od ich różnorodności i
zmienności.
3
2. Sofiści i ich rola w Atenach. Sokrates (dialektyka sokratejska, obrona,
intelektualizm etyczny, Sokrates, a sofiści; Sokrates, a Platon, szkoły
sokratyczne).
Działalność sofistów i Sokratesa przypadły na okres oświecenia starożytnego, w którym
przeważała filozofia o charakterze humanistycznym (V w. p.n.e.).
Po tym, jak Ateny stały się stolicą greckiej kultury, zmienił się kierunek życia
umysłowego w Grecji  przedmiotem zainteresowań i badań zamiast przyrody, jak to było
dotychczas, stał się człowiek i jego dzieła. Ten nowy typ filozofii był humanistyczny, a
zasadnicze stanowisko relatywistyczne.
Wyrazicielami tej przemiany umysłów byli sofiści  nauczyciele-wychowawcy. Nie
stanowili oni szkoły filozoficznej, nie byli tez filozofami z zawodu. Zajmowali się
przygotowaniem do życia publicznego zarówno młodzież, jak też ludzi dorosłych. Wydatną rolę
w Atenach zajęli wówczas, gdy nacisk zaczęto kłaść na wykształcenie, a nie tylko tężyznę
duchową i fizyczną, jak było pierwotnie. Sofiści uczyli mówić i działać, również sami
występowali jako mówcy i działacze. Nauczali dialektyki, retoryki, polityki, etyki.
Okres działalności sofistów trwał prawie 100 lat. Działali nie tylko w Atenach, ale np. w
Sparcie. Stanowili elitę umysłową Grecji, politycy, poeci, mówcy uczyli się od nich i zabiegali o
ich towarzystwo. Pierwotnie wyraz  sofista miał wyraz dodatni, oznaczał  uczony ; dopiero
póz
niej nabrał negatywnego znaczenia. Sofiści pobierali pieniądze za swoje nauki, to też miano
Najwybitniejszym przedstawicielem sofistów był PROTAGORAS (481-411 r.p.n.e.).
Sformował on zasady filozoficzne sofistów.
Poglądy sofistów:
" Badali głownie dialektykę, retorykę, politykę, etykę, język i obyczaje (czyli kulturę);
" Mieli ujemna opinię o zdolnościach poznawczych człowieka;
" Twierdzili, że prawdę poznajemy tylko przy pomocy zmysłów - SENSUALIZM
" Nie ma prawdy powszechnej, dla każdego jest ona inna  RELATYWIZM
" Prawda jednego ma wyższość nad prawdą drugiego człowieka, o ile posiada większą
użyteczność praktyczną  PRAKTYCYZM
" To, że pewne prawdy uchodzą za obowiązujące powszechnie, jest wynikiem umowy -
KONWENCJONALIZM
" Miarą wszystkich rzeczy jest człowiek
" Za prawo natury uważali tylko prawo silniejszego
" Starały się, by panujące konwencje odpowiadały wymaganiom rozumu
" Wytworzyli pierwszą estetykę grecką, była nią teoria poezji (głownie scenicznej).
SOKRATES (469 - 399 r.p.n.e)
Sokrates urodził się w Atenach, tam też spędził całe swoje życie. Nigdy nie interesował
się polityką, ale zawsze gotów był służyć swojemu krajowi jako urzędnik lub żołnierz.
Jego głównym zajęciem była działalność nauczycielska. Sokrates w przeciwieństwie do
współczesnych mu sofistów, nie pobierał opłat za nauki. Jego celem było umożliwienie rozwoju
innym poprzez pomoc, szczególnie ludziom młodym o chłonnym umyśle, których to starał się
jak najlepiej nauczać przedstawiając im zarazem sposób na życie. Sokrates nauczał rozumu,
który to człowiekowi jest niezbędny, bo wiedzie do zdobycia cnoty, a co za tym idzie,
prowadzenia życia szczęśliwego.
Sokrates-nauczyciel przez jednych był wielbiony, przez innych odwrotnie, a nawet
znienawidzony. Ogólnie przez Ateńczyków był traktowany jak dziwak, który zamiast zająć się
własnymi sprawami, niewiadomo, czemu zajmuje się działalnością altruistyczną. W samym
Sokratesie często też widziano wielkie zagrożenie dla obywateli i dla kraju. Ponieważ zawsze,
zajmując się wnikliwą analiza ludzkich postępków, starał się walczyć z niesprawiedliwością i
głupotą w postawie jednostek będących u władzy, powoli stawał się postacią bardzo niewygodną
i niepożądaną w Atenach. W wieku lat 70 Sokrates doczekał się kary za swoje postępowanie.
4
Został oskarżony o demoralizowanie młodzieży i nauczanie o innych bogach niż uznawanych
przez państwo.
Sokrates nie pozostawił po sobie żadnych pism. Wszystko, co wiemy o nim, wiemy z
dzieł jego uczniów bądz
współczesnych mu poetów, np. Ksenofont, najwięcej jednak czytamy o
nim w Platońskich dialogach, w których ich autor czasami starał się koloryzować postać swojego
mistrza. Z kolei Arystofanes wyśmiewał Sokratesa w swych sztukach, przedstawiając go jako
niechlubną postać, pewnego siebie aroganckiego oszusta, nieracjonalnego w swych osobistych
przekonaniach.
Sokrates zajmował się tylko człowiekiem, a w nim  sprawami etycznymi i oraz logiką.
PoglÄ…dy etyczne  INTELEKTUALIZM ETYCZNY
" Cnota - arete - jest dobrem bezwzględnym:
" Cnotliwy człowiek to człowiek sprawiedliwy, odważny, i panujący nad sobą siłą
własnego rozumu.
" O cnotę jako dobro najwyższe wciąż trzeba zabiegać niezależnie od trudów z tym
związanych, nawet za cenę niebezpieczeństw i śmierci.
" Tylko to, co dobre, jest naprawdę pożyteczne i aby działać z pożytkiem dla siebie oraz
innych wystarczy wiedzieć, co jest dobre.
" Największym zaś dobrem jest właśnie cnota i ona jedynie może dać prawdziwe
szczęście.
" Cnota jest wiedzÄ…:
" Aby postępować dobrze wystarczy po prostu wiedzieć, czym jest dobro.
" Wszelkie zło w ludzkim postępowaniu wynika z niewiedzy.
" Ponieważ cnota jest wiedzą, można się jej nauczyć,
" Jest to wiedza etyczna  o sprawiedliwości, odwadze, opiera się na praktycznym
rozsÄ…dku.
" Cnota jest jedna.
Metody Sokratesa
1) Metoda maieutyczna  tzw. położnicza.
Teza: każdy człowiek ma w sobie wiedzę prawdziwą. Aby zrobić z niej użytek, trzeba ją jednak
potrafić z siebie wydobyć. Sokrates pomagał uczniom  zrodzić wiedzę.
Spełniał metodę przy pomocy prostych pytań stawianych uczniowi. Gdy ten starał się
odpowiadać na kolejne pytania, coraz bardziej zbliżał się do poznania swojej wiedzy. Nikt z jego
rozmówców nie musiał posiadać uprzedniego przygotowania. Pytania skonstruowane były w taki
sposób, że każdy, kierując się własnym rozsądkiem i wyczuciem tego, co dobre i złe, mógł
zostać przez Sokratesa "oświecony".
Sokrates uważał, że każdy posiada intuicyjną wiedzę o dobru.
2) Metoda elenktycznÄ…, czyli metoda zbijania.
Polegała ona przede wszystkim na doprowadzaniu twierdzenia przeciwnika do absurdu. Właśnie
w owej metodzie przejawiała się sławna sokratejska ironia. Na początku dyskusji ironicznie
przyjmował on to, co głosił jego przedmówca, aby ostatecznie pośrednio dać mu do
zrozumienia, że to, co proponuje, nie ma żadnego sensu. Tak długo zadawał pytania pozornie
potwierdzające tezę przeciwnika, że przeciwnik wreszcie dochodził do twierdzenia sprzecznego
z tym, które sam głosił na początku. W ten sposób Sokrates wykazywał, iż rozmówca się myli
oraz, że tak naprawdę nic nie wie.
Obrona Sokratesa
Relacje o niej napisał Platon w  Obronie Sokratesa .
5
W wieku lat 70 Sokrates został oskarżony przez poetę Melotosa i fabrykanta Anytosa o
demoralizowanie młodzieży i nauczanie o innych bogach niż uznawane przez państwo.
Postanowił broniąc się sam, bez względu na konsekwencje wyprowadzić z błędu wszystkich
zgromadzonych na rozprawie.
Swoją otwartą i niepokorną mową w pełni świadomie zraził do siebie tych, u których
prawdopodobnie mógł droga wzbudzenia litości wyprosić dla siebie łaskę. Do końca nie
przyznawał się do zarzucanej mu czynów, do końca został konsekwentny i niewzruszony.
Nawet, gdy zapadł już wyrok śmierci, gdy przyjaciele proponowali mu zorganizowanie ucieczki,
nie dał się przekonać i spokojnie wypił cykutę.
Sokrates a sofiści
Sokrates sam zawsze powtarzał, że ma świadomość swojej niewiedzy. Słynne jego
zdanie: "wiem, że nic nie wiem" wywarło duży wpływ na póz
niejszÄ… filozofiÄ™. Z drugiej jednak
strony sam fakt, iż wiedział, że nic nie wie traktował już jako pewnego rodzaju wiedzę. Jak sam
twierdził, potrafił bowiem rozpoznać wiedzę.
Sokrates, zrywając tym samym z relatywizmem sofistów, uważał, że można znalez
ć
prawdę powszechną i obowiązujące wszystkich zasady. Do zdobycia takiej właśnie wiedzy i
prawdy dążył. Zarazem zachęcał swoimi naukami nie rzadko wprowadzając swoimi ironicznymi
metodami w stan podirytowanie spore grono swoich rozmówców.
Jak nie trudno zauważyć Sokrates był postacią wyjątkową, zarówno pośród filozofów jak
i pozostałych istotnych osób charakterystycznych dla starożytnej Grecji. Jego filozofia wpłynęła
na powstanie nowych szkół filozoficznych i całkiem nowego wówczas nurty zwanego
moralizmem. Ponieważ jako pierwszy zajął się on etyką w takim wymiarze uważany być może
za jej prekursora. Opisywane zaś w niejednym dziele sokratejskie opanowanie, wytrwałość i
konsekwencja stanowiły wzorzec postępowania zarówno dla wielu mu współczesnych jak i osób
żyjących w ciągu tysiącleci po nim.
SOKRATES, A PLATON
Platon by bezpośrednim uczniem Sokratesa. W swych dialogach dokładnie opisywał dokonania
mistrza, szczególnie znana jest  Obrona Sokratesa , Sokrates występuje również jako bohater
Platońskiej  Uczty .
Platon przejął od Sokratesa wiarę w poznanie bezwzględne, na podłożu jego pojęć etycznych
stworzył własny system filozoficzny.
SZKOA
Y SOKRATYCZNE
Szkoła cyników  rozwinęła teorie moralizmu. Założyciel  Antystenes.
Poglądy cyników:
" jedynym dobrem i celem życia jest cnota, wobec tego wszystko inne jest obojętne;
" w porównaniu z nią inne jest obojętne, między innymi obojętna jest wiedza;
"  prawdziwy filozof miał być ubogi, ale szczęśliwy;
" dla cyników nie istniały żadne obowiązki społeczne lub religijne; państwo uważali za
czcze formy, bez wszelkiej wartości.
Praktykowali 3 cechy:
Antarkia  samowystarczalność
Apatia  beznamiętność
Atyphia  obojętność
Szkoła cyreniaków  rozwinęła teorię hedonizmu (od  przyjemność )
Założona przez Arystypa z Cyreny. Był on uczniem Sokratesa, ale uznawał doktrynę sofistów za
wiernÄ… w wielu punktach.
6
Poglądy cyreniaków:
" przedmiot wiedzy to nie obiektywna rzeczywistość ale treść naszych wrażeń  poznanie
ma wartość subiektywną;
" ludzkie poznanie sprowadza się do rozróżniania tego, co przykre lub przyjemne;
" Wszystko, co przykre, jest złe, co przyjemne  dobre;
" przyjemność to doznanie zmysłowe  chwilowe;
" taka chwilowa przyjemność jest celem życia, szczęście to zespół częściowych
przyjemności;
" przyjemność jest natury cielesnej;
" przyjemność należy do chwili teraz
niejszej, i tylko ona do nas należy;
" przyszłość i przeszłość nie należą do nas, więc żal za przeszłość lub strach przed
przyszłością nie mają sensu.
7
3. Platon; teoria bytu i poznania; paideia, koncepcja państwa, status sztuk
plastycznych i poezji.
PLATON (427-347 r.p.n.e.)
Żył w Atenach, pochodził ze znakomitego rodu. Był uczniem Sokratesa. Za młodu Platon
ćwiczył się w poezji, malarstwie i muzyce, odnosił sukcesy sportowe. Na zawsze pozostał
artystą. Po śmierci Sokratesa dużo podróżował.
Pisał dialogi, przechowało się 36 jego dzieł, niektóre z nich, to:
" Obrona Sokratesa
" Fajdros
" Fedon
" Uczta
" Państwo
Charakterystyczne jest to, że Platon w żadnym dialogu nie wypowiada wprost ani
jednego słowa od siebie. Stąd problem w rozróżnieniu jego własnych poglądów od poglądów
głoszonych w jego tekstach przez postać Sokratesa.
TEORIA BYTU
Wg Platona, istnieje:
" byt poznawany przez zmysły - zniszczalny, zmienny, realny  to są RZECZY
" byt poznawany przez pojęcia  wieczny, niezmienny, idealny  to są IDEE
Jedynie idee istnieją, rzeczy najwyżej stają się. Idee nie są nam bezpośrednio dane.
Rzeczy w stosunku do idei sÄ… tym samym, co cienie w lub odbicia w wodzie.
Prawdziwie istnieją jedynie idee, w gruncie rzeczy, nie ma dwóch rodzajów bytu, lecz tylko
jeden, mianowicie idee. Idee nie są przyczynami, lecz wzorami rzeczy. Dostrzegamy obecność
idei w rzeczach.
IDEE nie sÄ… bytem fizycznym, ani psychicznym, lecz istniejÄ…, tworzÄ… hierarchie, sÄ… logicznie
powiązane. Można było pojmować idee w sensie logicznym (immanentnym) lub religijnym
(transcendentnym). Platon nie miał gotowej i ukończonej teorii idei, wahał się pomiędzy tymi
dwiema interpretacjami.
Bóg - demiurg, budowniczy świata, stworzył świat rzeczy, mając na wzór idee, podobnie jak
ludzie tworzą np. sztukę mając za wzór świat rzeczywisty. Zbudował świat, powodowany
dobrocią, wzorował się na doskonałości świata idei, dlatego uczynił świat możliwe najlepszym.
TEORIA POZNANIA
Wg Platona istniejÄ… dwa rodzaje poznania:
" poznanie  rozumowe dotyczÄ…ce idei
" poznanie  zmysłowe dotyczące rzeczy.
Postrzeganie rozumowe jest bardziej skomplikowane i ma związek z Platońskim
przeświadczeniem o poznaniu wrodzonym.
Rozumowo, dzięki duszy potrafimy, bowiem dostrzec własności wspólne. Tak naprawdę nie
poznaje się zmysłami tylko myślą.
Myśl jest od postrzegania zmysłowego całkowicie niezależna. Z postrzegania zmysłowego nie
możemy zaczerpnąć np. pojęcia  równości, dlatego, że rzeczy, które postrzegamy nie są nigdy
idealnie równe.
Dlatego nie pojęcie opiera się na postrzeżeniach, lecz postrzeżenia na pojęciach.
Pojęcia są wrodzone, inaczej skąd znalibyśmy pojęcie równości, jeśli za pomocą postrzeżeń nie
jesteśmy w stanie go zdobyć.
8
Wg Platona, nasz umysł oglądał idee w poprzednim życiu i wciąż o nich pamięta. Stąd zna je od
urodzenia i dopiero poznanie zmysłowe przypomina nam owe pojęcia. Wiedza wrodzona jest
przypominaniem, anamnezis czegoś, co już znamy.
WIEDZA - istnieje rozumowa, wrodzona i niezależna od doświadczenia. Wiedza zmysłowa jest
niewystarczająca i zależna od wiedzy wrodzonej.
W poznaniu Platon wyróżniał dwa rodzaje myśli:
" myśl dyskursywną - pośrednio poprzez rozumowanie dochodzącej do prawdy
" myśl intuicyjną, - która stanowi poznanie bezpośrednie.
Wiedza zmysłowa jest jedynie  domysłem , a nie prawdziwym  poznaniem .
Prawdziwie poznajemy tylko i wyłącznie idee.
PAIDEIA (WYCHOWANIE, KULTURA)
Dusza a ciało u Platona
Dusza wg Platona jest:
- niematerialna
- niezależna od ciała,
- niezłożona,
- doskonalsza od ciała, bo poznaje same idee
- uwięziona przez ciało i dopiero po śmierci ciała zaczyna się prawdziwe życie duszy,
- nieśmiertelna - ponieważ pojęcie duszy związane jest z życiem, a życie wyklucza śmierć, więc
dusza musi być nieśmiertelna.
- wieczna - ponieważ dusza posiada wiedzę wrodzoną, więc musiała ją zdobyć jeszcze przed
narodzeniem ciała - istnieje, więc odwiecznie.
Złem duszy jest niesprawiedliwość, niewstrzemięz
liwość, tchórzostwo, ciemnota.
Platon stworzył teorie trzech cnót, na której opierała się jego etyka.
Przyjął pitagorejską koncepcje cnoty jako ładu i harmonii duszy. Sądził, że każda część duszy
musi mieć udział w tej harmonii, czyli mieć swoją cnotę.
" Mądrość  jest cnotą części rozumnej;
" Męstwo  jest cnotą części impulsywnej;
" Panowanie nad sobą  cnotą części pożądliwej;
" Czwarta cnota  sprawiedliwość  łączy wszystkie trzy części duszy i utrzymuje wśród
nich Å‚ad.
KONCEPCJA PAC
STWA
Platon 3 razy był na Sycylii, gdzie próbował urzeczywistnić swoje pomysły dotyczące budowy
państwa idealnego. Był z tego powodu prześladowany.
1) Państwo powinno dążyć do zalet właściwych ideom  powszechność i stałość
2) Państwo doskonałe ma jeden cel obowiązujący wszystkich
3) Państwo ma być zbudowane jako organizm, każdy obywatel w nim ma pełnić określoną
funkcję, która jest podyktowana wspólny, celem wszystkich.
4) Państwo ma być oparte na wiedzy, ponieważ żeby czynić dobro trzeba je znać.
5) Kierować państwem mają filozofowie, którzy posiadają największą wiedzę.
6) Państwu potrzebni są strażnicy.
7) Państwo idealne jest stanowe, składać się ma z 3 stanów:
- władcy-filozofowie (ich cnota to mądrość)
- strażnicy (ich cnota to męstwo)
- rzemieślnicy (ich cnota to panowanie nad sobą)
8) Idealne państwo jest ascetyczne, dwa wyższych stanu nie mają własności indywidualnej.
Generalna zasada państwa idealnego Platona to podporządkowanie jednostek państwu, a państwa
celom czysto moralnym, idealnym, powszechnym i stałym.
Jednak cała koncepcja nie liczyła się całkowicie z realnymi warunkami, była jedynie doktryna
umysłową.
9
STATUS SZTUK PLASTYCZNYCH I POEZJI.
Ponieważ sam była artystą i poetą, wysoko cenił twórczość.
W poezji widział  boski szał , a poetę uważał za  pośrednika między bogami, a ludz
mi , przez
którego przemawiają bogowie.
Platon nie wyzbył się jednak greckiego przekonania, że sztuki są jedynie umiejętnościami zaś
artyści jedynie rzemieślnikami.
Zgadzał się z sofistami twierdzącymi, że rolą sztuk jest naśladownictwo rzeczywistości.
Naśladując rzeczy realne np. malarz naśladuje coś, co samo jest już odbiciem najwyższych idei.
Z jednej strony artysta był przez Platon wywyższany, w szczególności poeta, z drugiej zaś - ze
względu na rolę naśladowczą - nie znajdował dla niego miejsca w swoim idealnym państwie.
10
4. Arystoteles (teoria poznania /wiedzy/, nauka o przyczynach, nauka o
substancji /kategoriach/, o pierwszym poruszycielu; Arystoteles, a Platon;
Arystotelesowska koncepcja tragedii, mimesis, katharsis).
ARYSTOTELES (384 - 322 r.p.n.e)
Arystoteles był synem nadwornego lekarza króla macedońskiego. W 367 roku przybył do
Aten i wstąpił do Akademii Platońskiej, w której spędził całe 20 lat - początkowo jako uczeń,
potem jako samodzielny nauczyciel.
Był nauczycielem Aleksandra Macedońskiego, którego nauczał aż do objęcia przez niego
władzy.
Następnie wrócił do Aten i założył własną szkołę w Likeionie. Byłą to szkoła
zorganizowana, były w niej klasy, biblioteka, gromadzono materiał empiryczny. Szkoła
otrzymała nazwę  perypatetyckiej (nazwaną tak od tego, iż dysputy toczono tam chodząc).
Podział nauk przez Arystotelesa:
Wyprowadzając swój podział z dwojakiej (jego zdaniem) funkcji rozumu, Arystoteles dzielił
filozofiÄ™ na  filozofiÄ™ teoretycznÄ… oraz  filozofiÄ™ praktycznÄ… .
Filozofię praktyczną dzielił dalej na:
"  etykÄ™
"  politykÄ™
Filozofię teoretyczną zaś ze względu na stopień jej abstrakcyjności podzielił na:  fizykę ,
 matematykÄ™ i  filozofiÄ™ pierwszÄ… .
Za najwyższą z nich uważał właśnie pierwszą filozofię, która to dalej niż matematyka
posuwa siÄ™ w abstrakcji zaÅ› jej przedmiotem jest  byt sam w sobie .
W przeciwieństwie do innych nauk, które zajmują się szczegółowymi ukształtowaniami
bytu, pierwsza filozofia zajmuje się rozważaniem bardzo ogólnych i powszechnych jego
własności. Arystotelesowska  pierwsza filozofia po jego śmierci zyskała miano  metafizyki
(ze względu na to, że znajduje się meta   po czy raczej  nad fizyką).
TEORIA POZNANIA / WIEDZY
Arystoteles wystąpił przeciwko platońskiej nauki o ideach. Zaprzeczał, żeby istniały idee
poza jednostkowymi rzeczami, uznawał natomiast, że wiedza jest zawarta w pojęciach ogólnych.
BYT jest JEDNOSTKOWY, WIEDZA- OGÓLNA.
Pojęcia są ogólne w mniejszym lub większym stopniu i przez to tworzą hierarchie coraz
ogólniejszych pojęć. Na szczycie hierarchii stoją najogólniejsze rodzaje.
Definicja pojęcia dokonuje się poprzez umieszczenie go w coraz najwyższych rodzajach,
przy najwyższym następuje kres definiowania. Najwyższe rodzaje są podstawa wszelkiej
definicji, ale same ni mogą być definiowane, bowiem nie ma wyższych rodzajów ponad nie.
Z tego wniosek, że istnieją pojęcia ogólne i nie potrzebujące definicji.
Sądy wg Arystotelesa również tworzą hierarchie racji i następstw, sądy bardziej j ogóle mogą
stanowić racje dla sądów mniej ogólnych, szczytem hierarchii sądów są najogólniejsze.
Przy najwyższych sądach mamy kres dowodzenia.
Sąd dla Arystotelesa to zespół pojęć, jednostka logiczna  to pojecie.
Z tego wniosek, że istnieją sądy ogólne nie mające i nie potrzebujące dowodu.
W naturze umysłu ludzkiego leży to, że tylko poprzez znajomość szczegółów może on dojść do
ogółu.
W odróżnieniu od Platona, u Arystotelesa w procesie poznania zmysły miały funkcje równie
niezastÄ…pionÄ…, jak i rozum.
W umyśle nie ma pojęć, jest on niezapisaną tablicą.
11
Poznanie zaczyna się od postrzeżeń i drogą stopniowej abstrakcji, coraz dalszego uogólnienia
dochodzi do pojęć.
Na podstawie materiału dostarczonego przez zmysły rozum poznaje to, co w rzeczach jest
ogólne.
Wiedza rozumowa jest celem, a wiedza zmysłowa jest niezastąpionym początkiem i podstawą.
Poznajemy w rzeczy to, co zawarte jest w jej pojęciu, znaczy to, że poznajemy jedynie formę.
To, co istotne, znajdowało się w samej rzeczy, a nie w jej transcendentnej idei.
NAUKA O PRZYCZYNACH
Wg Arystotelesa można znalez
ć koniec łańcucha przyczyn. Przyczyny działają w kierunku
wyznaczonym przez cel. Cel zaś leży w samej rzeczy, a nie poza nią, jak u Platona.
Przyczyny i zasady wyjaśniania dla Arystotelesa są 4:
" sprawcza,
" celowa,
" materialna (materia rzeczy)
" formalna (forma rzeczy)
Przyczyna sprawcza leży nie w materii, lecz w formie.
Fora jest czynnikiem nie tylko formalnym i idealnym, ale jest siła, która działa i wytwarza
skutki, jest czynnym pierwiastkiem w substancji.
Forma jest zarówno celem rzeczy, jak i ich przyczyną.
Forma jest czynnikiem pojęciowym, ale zarówno aktywnym.
NAUKA O SUBSTANCJI /KATEGORIACH/
Bytem samoistnym, czyli substancją, są jedynie konkretne rzeczy. Można byt rozważać na wiele
sposobów: jako zespół rzeczy, zespół jakości, kwantów lub stosunków różnego rodzaju. Ale z
tych kategorii tylko jedna  rzecz jest substancją, natomiast pozostałe mogą istnieć tylko w
związku z rzeczami jako ich  przypadłości  akcydensy.
FORMA, to:
" Własności pojęciowe rzeczy
" Własności ogólne rzeczy
" Własności gatunkowe rzeczy
Pozostałe własności rzeczy są MATERI
 to, co nie jest formą, to nieokreślone podłoże
zjawisk.
Określanie formy i materii u Arystotelesa wiodło do nowych pomysłów, ale jednocześnie do
niekonsekwencji i powikłań.
Materia i idee nie są substancjami, ale są jej składnikiem.
Materia oraz idee nie istniejÄ… samodzielnie  sÄ… abstrakcjami, naprawdÄ™ istniejÄ… tylko konkretne
zespoły materii i formy. Materia dla Arystotelesa była niepoznawalna.
Forma była ważniejsza, niż pozostałe składniki substancji, Arystoteles pojmował ją jako realny
odpowiednik pojęcia, podobnie jak Platon idee transcedentalną.
Poprzez wyodrębnienie w rzeczach formy, jako składnika istotnego, powstało u Arystotelesa
pojęcie  istoty rzeczy i  cech istotnych .
Forma u Arystotelesa miała za naturę działanie, więc charakteryzował ją jako energię. Ponieważ
forma jest istotnym składnikiem bytu, więc aktywność, energia, działanie stanowi  istotę bytu .
Materia zaÅ› jest potencjÄ….
Np. rośnięcie rośliny jest aktualizowaniem ( energią ) potencji zawartej w nasieniu, a dojrzała
roślina jest zupełnym zaktualizowaniem tej potencji  entelechią.
O PIERWSZYM PORUSZYCIELU
Pierwszy poruszyciel  to byt absolutny, konieczny, doskonały, sam będąc nieruchomym
porusza świat. Wprawił świat w ruch, działa w sposób niezmienny.
12
Jest ostateczną przyczyną celową, ale sam nie jest zainteresowany światem. Jest wolny od
potencjalności, porusza świat, jak przedmiot poznania porusza intelekt, jak obiekt miłości
porusza zakochanego.
W filozofii Arystotelejskiej świat jest wieczny, bo złożony z wiecznej materii, choć ograniczony
przestrzennie, bowiem każdy żywioł ma w nim swoje miejsce, a poza sferą ostatniego żywiołu
nie może już być materii.
Nie istnieją poza naszym inne światy, nigdy nawet nie istniały, w związku, z czym jest on
światem jedynym. W tym właśnie świecie odbywa się jeden ciągły proces formowania materii.
Stanowi, więc wszechświat jednolity łańcuch zdarzeń powiązanych przyczynowo i celowo.
Wszystkie ogniwa tegoż łańcucha za wyjątkiem jednego (tym wyjątkowym ogniwem jest
ogniwo pierwsze) sÄ… tej samej natury.
Każda rzecz we wszechświecie ma swoją przyczynę, a ta przyczyna swoją przyczynę. Jednak
według Arystotelesa łańcuch przyczyn nie może biec w nieskończoność. Musi istnieć jakaś
pierwsza przyczyna, która, jako że jest wyjątkowa musi posiadać własności odmienne od
własności rzeczy nam znanych. O ile bowiem te mają swoje przyczyny tamta istnieje sama przez
się i przyczyny już nie posiada. Owa pierwsza przyczyna, ów niezależny byt musi mieć
następujące własności:
" musi być nieruchomy i niezmienny - bo gdyby mógł być poruszany nie był by pierwszą
przyczynÄ….
" niezłożony z części, bo aby mógł powstać z części musiałaby istnieć jakaś tego
przyczyna.
" niematerialny, bo wszystko, co materialne jest zmienne.
" musi być istotą duchową skoro nie może być materią.
" musi być rozumem by nie być pobudzanym przez przyczyny zewnętrzne.
" musi stanowić cel, który pociąga za sobą świat niczym ukochany pociągający
kochajÄ…cego,
" jako rozum jego zadanie polega na myśleniu, a myśleć może jedynie on sam, poznając,
bowiem coś z zewnątrz upodobniłby się do tego, co oznaczałoby zmianę, a zmiana jest w
jego przypadku niedopuszczalna.
" musi być tylko jeden inaczej nie byłoby jedności we wszechświecie.
" musi być konieczny.
" doskonały, bo najdoskonalszy w bycie jest właśnie rozum, forma i energia.
ARYSTOTELES, A PLATON
Podstawowe zarzuty Arystotelesa w stosunku do Platona sÄ… 2:
1) idee są fikcjami, Platon przypisywał im idee obok rzeczy, a nawet uważał za jedynie
prawdziwie istniejące  v dla Arystotelesa s a jedynie hipostazą poję ć i zdwojeniem
rzeczy.
2) Idee nie tylko są fikcjami, ale fikcjami bezużytecznymi,  bo nie wyjaśniają faktów.
Zamiast doktryny o ideach Arystoteles sformułował doktrynę teologiczną, zawierająca teorię
transcendentnego Boga i transcendentnego rozumu.
ARYSTOTELESOWSKA KONCEPCJA TRAGEDII, MIMESIS, KATHARSIS.
Arystoteles odrzucał platoński pogląd na wyższą wartość poezji jako sztuki wieszczej.
Wg niego, nie ma sztuki wieszczbiarskiej, jest tylko naśladownicza.
Mimesis  naśladowanie
Poezja, podobnie jak malarstwo, taniec i część twórczości muzycznej stanowi pewną formę
naśladownictwa.
Poeta ma naśladować rzeczywistość nie tylko taką, jaką ona jest, lecz taką, jaką być powinna lub
o niej mówi się, że jest. Sztuka mimetyczna może również przedstawiać rzeczywistość, jakiej nie
ma w realnie istniejącym świecie, ale wiarygodną.
13
Katharsis - oczyszczenie
Sztuka mimetyczna ma doprowadzić do przeżycia pewnego rodzaju wstrząsu i sprawić
specyficzną przyjemność, która dokonuje się poprzez katharsis. Katharsis jest funkcją tragedii i
jej celem. Poprzez przeżywanie litości i trwogi widz miał  oczyścić się od takich właśnie
uczuć.
14
5. Poszukiwanie szczęścia w greckiej filozofii (Arystoteles, stoicy,
epikurejczycy, cyrenaicy, cynicy...).
Jednym z istotnych założeń starożytnej filozofii okresów humanistycznego i klasycznego było
poszukiwanie istoty szczęścia człowieka.
Szczęście wg Arystotelesa  eudajmonia
Arystoteles jako szczęście człowieka rozumiał eudajmonię. Eudajmonia to dobro najwyższe,
które nie jest dobrem idealnym (jak u Platona) ani zewnętrzne, ani społeczne, lecz  doskonałość
jednostki. Ta doskonałość Arystoteles widział w działaniu właściwym człowiekowi. A właściwą
naturą człowieka w myśl racjonalizmu Arystotelesa jest rozum. Dlatego eudajmonia leży w
działaniu rozumu, ono jest osnową życia doskonałego.
Eudajmonia może być zupełna w pracy czysto teoretycznej, jednak żyć wyłącznie rozumem,
teorią  to rzecz boska, a nie ludzka. Człowiek ma postępować zgodnie z cnotą, cnót jest zaś
tyle, ile właściwych człowiekowi czynności. Cnota wg Arystotelesa to  usposobienie
zachowujące środek , tak jak na przykład hojność jest środkiem pomiędzy rozrzutnością a
skąpstwem, męstwo  pomiędzy tchórzostwem a zuchwalstwem.
Sama cnota jednak nie może zagwarantować eudajmonii, ponieważ człowiek jest nie tylko istotą
rozumną, ale i cielesną, zaspokojenie cielesnych potrzeb człowieka wymaga warunków
zewnętrznych, które nie są w rękach człowieka. Wniosek jest taki, że nad życiem praktycznym
człowiek nie jest w stanie całkowicie zapanować, a życie czysto teoretycznie zapewniające
eudajmonię jest dla niego niedostępne.
Szczęście wg stoików
Wg stoików rozum nie był specjalnością ludzką, lecz siłą kosmiczną, myśl ludzka podlega tym
samym prawom, co cała przyroda. Bóg był obecny w świecie rzeczywistym, świat ma bowiem
boską naturę. Zatem zadaniem człowieka jest być częścią wszechświata, rozumnego i boskiego,
żyć zgodnie z nim i być wiernym prawu, które rządzi całą naturą.
Szczęście nie można być pewnym, póki człowiek jest zależny od zewnętrznych okoliczności.
Są dwie drogi, by zapewnić sobie szczęście:
" Albo opanować zewnętrzne okoliczności
" Albo uniezależnić się od nich
Ponieważ opanować całkowicie jest niepodobna, pozostaje tylko uniezależnić się od nich. Stąd
wzięło się szczególnie połączenie u etyków hellenistycznych: dążyli do szczęścia, a wzywali do
wyrzeczeń. Aby wszystko mieć, trzeba wszystkiego się wyzbyć, i ten jest mędrcem, kto tego
dokona. Dla stoików życie zgodnie z naturą, rozumne, cnotliwe i wolne było właśnie życiem
szczęśliwym. Ideałem był mędrzec, czyli człowiek rozumny i cnotliwy, który jest przez to
szczęśliwy, wolny, bogaty, bo posiada to, co jest prawdziwie cenne.
Cnota jest samowystarczalna i nic, poza cnotą, nie jest potrzebne do szczęścia i doskonałości.
Nauczali, że z
ródłem wszelkiego zła są namiętności (afekty) więc należy je zwalczać.
Wyróżniali 4 główne namiętności:
" pożądanie, które zależy od fałszywego mniemania i fałszywego sądu co do dóbr
przyszłych - z tą namiętnością wiążą się gniew, zachłanność, ambicje;
" obawa, która zależy od fałszywego mniemania i fałszywego sądu dotyczącego przyszłego
zła - z nią wiążą się wahania, lęki, obawy, niepokoje;
" cierpienie, które zależy od fałszywego mniemania i fałszywego sądu co do
domniemanego zła obecnego - z nim wiążą się zawiść, zazdrość, udręka;
" przyjemność, która zależy od fałszywego mniemania i fałszywego sądu co do
domniemanego dobra obecnego - z nią wiążą się niechęci, uniesienia, urzeczenia;
Nauczali, że namiętności należy wyeliminować, a więc szczęście to beznamiętność (apatia).
Szczęście wg epikurejczyków
15
Tak jak w innych systemach hellenizmu, punktem wyjścia epikurejczyków było założenie, że
szczęście jest największym dobrem, celem zaś  wyjaśnienie, na czym szczęście polega i jak
można je osiągnąć.
Wyjaśnienie, jakie dał Epikur, było najprostsze:
Szczęście polega na doznawaniu przyjemności, a nieszczęście na doznawaniu cierpień. Jest to
teoria hedonistyczna, wcześniej pojawiła się ona u Arystypa, lecz Epikur rozwinął ją i nadal jej
oryginalna postać.
Podstawową myślą Epikura było to, że do szczęście wystarczy brak cierpienia, bowiem już jest
odczuwany jako przyjemność. Naturalny stan człowieka jest stanem przyjemnym, gdy nie
spotyka go nic złego, samo życie jest radością. Radość ta jest wrodzona, nie musimy o nią
zabiegać, bo nosimy ją w sobie, jest ona niezawodna. Jeżeli tylko ciało będzie zdrowe a dusza
spokojna, to życie będzie rozkoszą.
Hedonizm łączył się u epikurejczyków z kultem życia.
Z kolei, oprócz radości życia, składnikiem szczęści są przyjemności powodowane przyczynami
zewnętrznymi. Wymagają działania pozytywnych przyczyn, (stąd nazywane pozytywnymi) zaś
do osiągnięcia radości życia wystarczał brak cierpienia (nazywana negatywną). Do osiągnięcia
pozytywnych przyjemności muszą istnieć potrzeby i ich zaspokajanie.
Ta negatywna przyjemność była uznawana za wyższą, była celem życia, w myśl zasady:
 Najwięcej przyjemności ma ten, kto ma najmniej potrzeb .
Środków do osiągnięcia szczęścia epikurejczycy znali dwa: cnota i rozum. Mimo że przepisy te
były identyczne z przepisami idealistów, uzasadnienie Epikura było inne:
Cnotę należało pielęgnować, dlatego że jest środkiem do szczęścia, natomiast nonsensem byłoby
uważać ją za cenną samą przez się i nonsensem byłoby cokolwiek dla niej samej czynić.
Generalnie wszystkie przepisy Epikura były oparte na egoizmie, uważał on, że altruizm nikomu
do niczego nie jest potrzebny, a państwo nie potrzebuje bezinteresownych obywateli.
Rozum również jest niezbędny do szczęścia, by trafnie wybierać przyjemności oraz kierować
myślami.
Generalnie, epikureizm uznawał jedynie dobra doczesne; czynił człowieka odpowiedzialnym za
własne szczęście i nieszczęście, uważał spokój za najdoskonalszy stan człowieka i oświecenie
umysłu za jedyny środek przeciw zmorom mącącym jego spokój, a będącym wytworem jego
własnej głupoty; w rozumnym, cnotliwym, kulturalnym trybie życia widział najlepszy środek do
osiągnięcia egoistycznego szczęścia.
Szczęście wg cyreniaków
Na sto lat przed Epikurem założyciel szkoły cyreniaków, Arystyp w pięciu tezach określił
pozycję hedonistyczną cyreniaków:
1) Przyjemność jest najwyższym dobrem;
2) Przyjemność jest stanem przelotnym, trwającym póki trwa bodziec; szczęście zaś  to
zespół częściowych przyjemności;
3) Przyjemność jest natury cielesnej;
4) Przyjemność jest stanem pozytywnym;
5) Przyjemności różnią się tylko intensywnością, ale nie różnią się między sobą jakością 
nie ma przyjemności, które wyższych lub niższych od innych.
Zatem cyreniacy dążyli do przyjemności cielesnej, jako celu życia, i szczęście uważali za zespół
chwilowych przyjemności.
Szczęście wg cyników
Przedstawiciele szkoły cyników z Antystenesem na czele również zajmowali się poszukiwaniem
szczęścia. Dobro i cel życia pokładali w cnocie, cnota też sama miała wystarczać do szczęścia.
Była jedna dla wszystkich. Głosili, zatem obojętność wobec wszystkiego, co nie jest cnotą,
obojętność wobec dóbr pozornych i uniezależnienie wobec losu  taka właśnie droga miała
prowadzić do szczęścia. Zatem prawdziwie szczęśliwym był mędrzec, kosmopolita bez domu i
16
własności, żyjący  wedle natury , poza państwem i społeczeństwem, który wyzbywał się
wszelkich wytworów kultury. Był ubogi, ale szczęśliwy. Za wzór takiego mędrca cynicy mieli
Sokratesa, był niejako żywym przykładem ich teorii.
17
6. Stoicka (epikurejska) nauka o bycie i jej zwiÄ…zki z etykÄ….
STOICKA NAUKA O BYCIE I JEJ ZWI
ZKI Z ETYK

Szkoła stoicka została założona ok. 300 r.p.n.e. przez Zenona z Kition i przetrwała 5 stuleci.
Stoicy mieli przekonanie, że świat ma budowę jednolitą, że wszystko jest materią.
Zarazem świat jest ożywiony i na miarę boską doskonały, dzięki temu mogli wytworzyć system
monistyczny, w odróżnieniu od dualistycznych systemów Platona i Arystotelesa.
Bytem jest tylko to, co działa i podlega działaniu, działać i podlegać działaniu mogą tylko ciała,
więc one są bytem.
Dusza, jeżeli istnieje, jest cielesna.
Nie tylko rzeczy, ale i ich własności są cielesne.
Nie istniał wg stoików byt niematerialny, duchowi lub idealny.
Wszystko niematerialne jest niebytem: próżnia, czas, przestrzeń.
Pojęcia ogólne  to są wytwory mowy, nie mające odpowiedników w rzeczywistości.
Ciała nie są bytem prostym, zawierają 2 pierwiastki: czynny i bierny.
Forma dla stoików była pierwiastkiem czynnym i w istocie nie różniła się od materii.
Forma  to materia, ale bardziej subtelna od zwykłej, niejako rozrzedzona, wyobrażali ją jako
tchnienie. Była to  pneuma .
Pneuma przenika całą bierną materię i kształtuje ją. Stanowi własności rzeczy martwych, naturę
roślin, duszę zwierząt, rozum człowieka.
Pneuma jest wszędzie ta sama.
Materia, zatem ma w sobie z
ródło ruchu i życia.
Wprowadzili pojęcie  ruchu tonicznego polegający na napięciu materii, był ruchem właściwym
pneumie, od jego intensywności zależał stan pneumy. Im ruch intensywniejszy, tym ciała są
bardziej ożywione.
Koncepcja świata u stoików była zgodna z jońskim hilozoizmem: wszechświat jest jednorodny,
jest zawsze i wszędzie tylko materią i nieodłącznym od niej ruchem, poza nimi nic nie istnieje.
Pneuma działa celowo  jest rozumna. Stanowi nie tylko fatum, ale i opatrzność. Dlatego dla
stoików rozum przenikał świat i rządził nim, rozum ten miał naturę kosmiczna.
Pneuma jest boska, a ponieważ przenika ona każdą rzecz, zatem ta rzecz też jest boska.
Wg stoików bóstwo istnieje w świecie, a nie poza nim. Jest z nim identyczne: to był panteizm
stoików.
Oprócz tej koncepcji świata, stoicy próbowali wyjaśnić powstanie i dzieje wszechświata.
Boska pneuma była dla nich początkiem świata.
Rozróżniali dwa okresy dziejów.
" Najpierw materia różnicuje się coraz bardziej
" Następnie następuje  pożar świata różnice giną w jedności pramaterii.
" Następnie wszystko zaczyna się od początku, i tak świat rozwija się w
nieskończoność.
Cel przemian stanowią istoty, w których pramateria dochodzi do najwyższego napięcia: to
bogowie i ludzie rozumni. Dlatego człowiek ma żyć w zgodzie z prawem, które rządzi całą
naturÄ….
Związek stoickiej nauki o bycie z etyką polegał głównie na tym, że stoicy głosili kult natury.
Natura jest rozumna, harmonijna i boska. Dlatego największą doskonałością człowieka jest
dostosowanie się do jej powszechnej harmonii. Życie powinno być w zgodzie przede wszystkim
z naturą człowieka, wtedy będzie też zgodne z naturą w ogóle.
Żyć cnotliwie i żyć zgodnie z natura to dla stoików jedno i to samo. Życie zgodne z naturą jest
zarazem zgodne z rozumem. Rozum rządzi światem, dlatego stanowi łącznik człowieka z
kosmosem.
Życie zgodne z rozumem zakładało opanowanie. Stąd trzeba było zwalczać 4 namiętności
(afekty), które były bezrozumnym poruszeniem duszy, wbrew cnocie, rozumowi i naturze:
18
1) zawiść
2) pożądliwość
3) smutek
4) lęk
Dlatego do zwalczania tych afektów głosili:
a) apatię  beznamiętność
b) antarkię  samowystarczalność
c) atyphię  obojętność
Drugie założenie stoików w dziedzinie etyki zakładało, że cnota jest jedynym i najwyższym
dobrem, i jest dobrem wewnętrznym, do którego warto dążyć, dlatego stoicy uważali, że trzeba
uniezależnić się od okoliczności i dóbr zewnętrznych.
EPIKUREJSKA NAUKA O BYCIE I JEJ ZWI
ZKI Z ETYK

Szkoła epikurejska założona w Atenach na początku III w.p.n.e. przez Epikura z Samos.
Hedonizm, zaczerpnięty przez epikurejczyków od cyreniaków, bardzo mocno wpłynął na ich
postrzeganie świata.
Wg Epikura, przyrody nie warto badać dla niej samej, chyba, że badanie to wzmoże szczęście,
poprzez uspokojenie umysłu.
Teoria bytu u Epikura była materialistyczna:
" nie istnieje nic poza ciałami i pustą przestrzenią;
" ciała składają się z mnogości niezależnych atomów;
" ruch atomów powoduje ich mechaniczny ciężar, odbywa się w kierunku z góry na dół
" zmiany zachodzące w świecie zależą od odchylenia atomów od pionu.
" bóstwa nie działają w przyrodzie, bytują poza nim w szczęśliwym bytowaniu  są tylko
wzorami dla świata.
" dusza jest cielesna, składa się z innego rodzaju materii niż ciało;
" dusza jest zniszczalna, ze śmiercią kończy się istnienie.
Związek takiego pojmowania świata z etyką był następujący:
Istnieją 4 obawy unieszczęśliwiające człowieka:
1) Strach przed śmiercią - nie należy bać się śmierci, bo śmierć nie dotyczy człowieka, jest
końcem zmysłowego odczuwania, gdzie jest śmierć  nie ma nas.
2) Strach przed bóstwami - nie należy bać się bóstw, bo nie mają one udziału w losach
świata.
3) Strach przed niemożnością osiągnięcia szczęścia  radość, która jest jedynym dobrem,
łatwa jest do zdobycia, jeśli tylko człowiek żyje rozumnie.
4) Strach przed cierpieniem  cierpienie, które jest jedynym złem, jest łatwe do zniesienia,
bo gdy jest silne, to nie jest długotrwałe, a gdy jest długotrwałe, to nie silne, poza tym nie
samo cierpienie, ale lęk przed nim dokucza ludziom najbardziej.
Epikur dowodziła jako pierwszy z filozofów, że szczęście człowieka leży w nim samym, a nie w
warunkach poza nim, że nie ma sił wyższych, które zajmowałyby się jego losami; nikt mu ni
przeszkodzi ani nie pomoże, jest on zdany sam na siebie i odpowiedzialny za własne szczęście.
19
7. Poszukiwanie Boga w filozofii św. Augustyna i św. Tomasza (dowody na
istnienie Boga); Augustyn, a Platon: augustyńska koncepcja czasu.
Św. Augustyn (354-430) syn poganina i chrześcijanki. Był nauczycielem retoryki. Pierwotnie
wyznawał manicheizm, póz
niej wrócił na łono Kościoła i pełnił czynności kapłańskie. Był
płodnym pisarzem, jedno z najważniejszych zachowanych dzieł to  Wyznania . Charakter św.
Augustyna  niejednolity i niepohamowany, przyczynił się do różnorodności jego stanowisk.
Uważał, że szczęście może dać jedynie Bóg, potrzebne do tego jest poznanie Boga i własnej
duszy;  Pragnę znać Boga i duszę. I nic więcej? Nic więcej .
Własną myśl uważał za rzecz najpewniejszą ze wszystkich. Zaś prawda mieszka we wnętrzu
człowieka.
Umysł ludzki najlepiej poznaje prawdy wieczne, a nie rzeczy zewnętrzne. Prawdy wieczne w
myśli są odbiciem prawd wiecznych, istniejących obiektywnie. A ponieważ wieczne istnienie
jest właściwe tylko Bogu, to prawdy wieczne istnieją w Bogu.
Bóg udziale duszy oświecenia  illuminatio  jest to akt łaski.
Umysł dochodzi do prawdy wprost bez rozumowania, poprzez akt łaski Boga.
Istnienie Boga św. Augustyn dowodził sposobem na wpół racjonalnym i mistycznym:
1) mamy w sobie niezachwianą świadomość prawd wiecznych;
2) Wszystko, co wieczne, może istnieć jedynie w Bogu;
3) Bóg  istnieje.
Dowodziła istnienia Boga jako z
ródła prawdy. Bóg był ośrodkiem myśli filozoficznej u św.
Augustyna:
a) Bóg miał przewagę nad stworzeniem, stworzenie było od niego całkowicie zależne  był
jedynym bytem niezależnym, przyczyna wszelkiego bytu.
b) Przewaga duszy nad ciałem  dusz jest substancją samoistną, nie ma w sobie nic
materialnego, tylko funkcje, duszę znamy lepiej, niż ciało, Boga oglądamy  oczami
duszy .
c) Przewaga uczucia i woli nad rozumem  rozum jest bierny, wola  czynna, natura
człowieka przejawia się nie w tym, co wie, ale w tym, co chce.
Dla św. Augustyna Bóg jest nieskończony. Jest osobą, godną miłości, dobrem wszelkich dóbr.
AUGUSTYN, A PLATON: AUGUSTYC
SKA KONCEPCJA CZASU
1) Tak samo jak Platon, św. Augustyn zakładał, że umysł uświadamia sobie prawdy
wieczne i niezmienne, nie jest ich wytwórcą, jedynie odbiorcą.
2) Umysł może przyjmować wiedzę wprost, bez pośrednictwa ciała i zmysłów.
3) Augustyn tak samo jak Platon uznawał świat idealny, ale dla niego świat idealny
był złączony z Bogiem.
4) RozwinÄ…Å‚ naukÄ™ Platona o stopniach poznania, ponad stopnie, znane Platonowi,
przekładał stopnie o charakterze mistycznym.
5) Dowodził istnienia Boga i nieśmiertelności duszy opierając się na platońskiej
wiedzy apriorycznej o ideach.
Koncepcja czasu:
a) Bóg jest w wieczności
b) SÅ‚owo Boga jest wypowiadane od razu i na wieki wieczne.
c) Nad słowem Boga nie panuje czas i przemiana
d) W wiecznym Rozumie nie ma początku ani końca
e) Czas zawdzięcza swą długość przemijaniu wielkiej ilości ruchów, zaś w wieczności nic
nigdy nie przemija, wszystko jest obecne.
f) To Bóg jest twórca wszelkiego czasu.
g) Bóg poprzedza wszelki czas, lecz nie w czasie.
h) Dla Boga czas nie istnieje, jest nim wieczność.
i) Czas istnieje tylko w odniesieniu do przeszłości lub przyszłości.
j) Teraz
niejszość nie ma żadnej rozciągłości
20
k) Uświadamiać i mierzyć czas można jedynie wtedy, gdy on właśnie przemija.
l) Kiedy czas przeminął  jest niemożliwy, już go nie ma.
m) Przyszłość i przeszłość nie istnieją.
n) Czas mierzymy wyłącznie w swoim umyśle.
o) To Bóg jest Stwórcą wszelkich czasów.
POSZUKIWANIE BOGA W FILOZOFII ÅšW. TOMASZA (DOWODY NA ISTNIENIE
BOGA)
Św. Tomasz z Akwinu (1225-1274), był Włochem. Studiował w klasztorze benedyktynów w
Monte Cassino. W 1243 został dominikaninem. Jedna z największych dzieł:  Suma
teologiczna .
Św. Tomasz oddzielił wiedzę od wiary, dziedzinę rozumu od objawienia.
Dowody na istnienie Boga:
a) Istnienie Boga nie jest prawda oczywistÄ… nie wymagajÄ…cÄ… dowodzenia. Nie jest prawdÄ…
wrodzoną, potrzebny dla niej dowód.
b) Istnienie Boga nie wynika z pojęcia prawdy, jak u św. Augustyna.
c) Istnienie Boga można dowieść poprzez doświadczenie.
Św. Tomasz podawał 5 dowodów istnienia Boga:
1) Istnieje ruch, a wiec i jego 1 przyczyna;
2) Powstawanie rzeczy i świata  nie mogły one być przyczyna swego powstania, są
niesamoistne, więc istnieje istota samoistna będąca przyczyną świata;
3) Rzeczy są przypadkowe, więc istnieje poza nimi istota konieczna;
4) Istnieją istoty różnej doskonałości, więc istnieje istota najdoskonalsza;
5) Przyroda jest celowa, więc istnieje istota najwyższa, rządząca przyrodą i działająca celowo.
Bóg jest samoistny, jest jedynym bytem niezależnym, wszystkie inne są od niego zależne.
21
8. Pojęcia istoty i istnienia w filozofii św. Tomasza z Akwinu; jej związki z
filozofiÄ… Arystotelesa.
Wg św. Tomasza człowiekowi dane są tylko rzeczy jednostkowe, ani Bóg, ani dusza, ani istota
rzeczy materialnych, ani żadne prawdy nie są mu dane.
Rzeczy jednostkowe muszą służyć punktem wyjścia do wszelkiego poznania.
Tak jak Arystoteles, św. Tomasz twierdził, że rzeczy jednostkowe i tylko one są substancjami i
samoistnymi bytami.
One są zawsze złożone z istoty i istnienia.
ISTOTA: to, co wspólne jej gatunkowi i zawarte w definicji.
" Istota Boga implikuje jego istnienie.
" Istota rzeczy stworzonych nie implikuje istnienia  istnieją nie dzięki swej istocie, lecz
innemu czynnikowi.
BÓG JEST BYTEM:
" Koniecznym  bo to leży w jego istocie,
" Niezależnym  istnieje z własnej natury,
" Prostym
" Samoistnym  bo nie ma przyczyny jego istnienia
" Wiecznym i niezmiennym  bo nie istnieje nic, co jest przyczynÄ… jego zmiany, a
powstanie i koniec byłyby zmianami.
STWORZENIE JEST BYTEM:
" Przypadkowym i zależnym  bo istnienie nie leży w jego naturze;
" Złożonym  bo składa się z istoty i istnienia.
Istota substancji cielesnych jest z kolei złożona z formy i materii. Forma jest podstawą tego, co
w jednostkach gatunkowe, materia  tego, co indywidualnie różne. Forma, zatem jest w
substancjach z
ródłem jedności  materia  mnogości. To, co duchowe zaś, składa się tylko z
formy.
Stworzenie świata wyglądało wg św. Tomasza następująco:
1) Świat został stworzony z niczego;
2) Stworzenie zostało dokonane wprost od Boga;
3) Stworzenie jest aktem woli Boga;
4) Stworzenie odbyło się wg idei Boga;
5) Stworzenie nastąpiło w czasie;
6) Bóg nie tylko stworzył świat, ale i kieruje nim.
To rozróżnienie św. Tomasz sformułował stosując Arystotelesowskie przeciwstawienie potencji
i aktu: forma jest aktem, materia  tylko potencjÄ….
Św. Tomasz zbudował swój system na fundamencie Arystotelesowskim, przeprowadził jego
interpretację krytyczną, w swych pismach dokonał obszernych komentarzy do dział Arystotelesa
i poprawił błędy. Ale z filozofii Arystotelesa wykorzystał jedynie to, co było zgodne z duchem
filozofii chrześcijańskiej.
22
9. Koncepcja człowieka w wybranych systemach filozoficznych (np. Marka
Aureliusza, św. Augustyna, Kartezjusza...)
KONCEPCJA CZA
OWIEKA U MARKA AURELIUSZA
Marek Aureliusz  cesarz-mędrzec, wybitny stoik. (121-180 r. n.e.).
Napisał tylko jedne dzieło,  Rozmyślania , które pisał w zasadzie wyłącznie dla siebie.
W  Rozmyślaniach ukazuje przykład stoika, jednocześnie daje ocenę życiu człowieka.
Oto cechy, które posiadać człowiek wg marka Aureliusza:
" Człowiek bez względu na rodzaj i wielkość emocji powinien panować nad nimi i je
kontrolować.
" Celem życia człowieka nie jest dążenie do szukania rozkoszy, bogactw i innych uciech,
ale szukanie spokoju przez pracę, postawę życzliwości dla innych ludzi, a także uczciwe
wypełnianie powierzonych obowiązków.
" Człowiek powinien działać z godnością, miłością i swobodą, z zachowaniem
sprawiedliwości  w duchu stoickim.
" Życia człowieka jest marnością w porównaniu do wielkości świata
" Człowiek nie powinien bać się śmierci, po jest ona dziełem natury, wiec jest pożyteczna.
" Dusza człowieka poniża sama siebie poprzez to, że nie jest zadowolona z tego, co ją
spotyka, poprzez niechęć i złość do innych, poprzez uleganie rozkoszy lub bólu, gdy
działa bez rozwagi i uwagi, więc należy wyzbywać się tych uczuć.
" Życie ludzkie jest znikomą wartością i tylko filozofia może być w nim ostoją.
" Człowiek powinien zachowywać umiar we wszystkim, kierować się rozumem.
" Człowiek powinien zajmować się pracą społeczną z myślą o Bogu.
" Należy wystrzegać się uniesień.
" Rozkosze cielesne sÄ… nic nie warte.
" Filozof powinien  ponad wszystko utrzymywać duszę własną w takim stanie, aby była
rozumna, społeczna, czynna i śpieszyła na pomoc bliz
niemu .
" Wobec ludzi należy zachowywać się społecznie, a we wszystkim wzywać pomocy
bogów.
" Należy skromnie przyjmować, spokojnie tracić.
" Człowiek sam jest panem swego szczęścia:  A szczęśliwy - to ten, kto los szczęśliwy
sam sobie przygotował. A szczęśliwy los - to dobre drgnienie duszy, dobre skłonności,
dobre czyny .
KONCEPCJA CZA
OWIEKA U ÅšW. AUGUSTYNA
Św. Augustyn przyjmował stanowisko filozofów hellenizmu, mówiące, że celem człowieka jest
szczęście, a zadaniem filozofii jest jego znalezienie. Św. Augustyn połączył krańce religijnie
pojętej filozofii, czyli naukę o wszechmocnym Bogu i naukę o wolnym człowieku.
Szczęście jednak może dać jedynie Bóg. Niezbędne do osiągnięcia szczęścia jest poznanie Boga
oraz własnej duszy.
Zatem upatrywał podstawową działalność człowieka w poznaniu Boga i własnej duszy.
Odrzucał poszukiwania naukowe, np. astronomię i nauki przyrodnicze. Szukał takiego sposobu
poznania, który nie podlega błędom i stanowi dla wiedzy niezawodny punkt wyjścia.
Teocentryzm św. Augustyna nakazywał skupiać wszelkie wysiłki człowieka wokół Boga.
Przewaga duszy nad ciałem również prowadziła do pogardy dla rozkoszy cielesnych i braku
umiaru w zaspokajaniu potrzeb. O duszę należało dbać bardziej niż o ciało. Wzbudzającą
pragnienie dóbr cielesnych rozkosz zmysłową uważał za godną potępienia.
Św. Augustyn uważał, iż naturę ludzką stanowi nie rozum, lecz czynna wola, która jest
zasadniczą postacią życia duchowego. Rozum nie ma zbytniej wartości, gdyż natura człowieka
przejawia się nie w tym, co on wie, ale w tym, czego dany człowiek chce. Więc św. Augustyn
stanÄ…Å‚ tu na stanowisku woluntaryzmu.
23
Przerastającą przyrodzone władze poznawcze człowieka prawdę o Bogu poznać może nie
rozum, lecz wiara, która to z kolei jest rzeczą woli, a nawet uczucia, czyli sera. Nikt nie kładł
takiego nacisku jak Augustyn na udział wiary w poznaniu. Ponadto, zrywając ze starożytnym
intelektualizmem twierdził, że nie wystarczy znać dobra, aby je czynić. Jego zdaniem dobro
trzeba kochać, bowiem to z miłości płyną dobre czyny. Kładł tutaj nacisk głównie na miłość do
najwyższego dobra, czyli Boga, który jest osobą godną miłości.
Teodycea św. Augustyna:
- po pierwsze: zło nie należy do przyrody, lecz jest dziełem wolnych stworzeń, w tym człowieka.
Bóg stworzył dobrą przyrodę, ale zatruła ją zła wola.
- po drugie: zło nie jest realne, jest tylko brakiem dobra. Nie ma absolutnego zła i absolutnego
dobra. Wolne istoty czyniÄ… z
le, gdy nie czyniÄ… dobrze, czyli wtedy, gdy odwracajÄ… siÄ™ od Boga.
- po trzecie: zło nie psuje harmonii świata i jest dla niej niezbędne. Bóg, bowiem wolał stworzyć
większe dobro ze złem niż mniejsze bez zła.
" Zdaniem Augustyna zło pochodzi od człowieka, dobro zaś od Boga.
" Człowiek nie musi zasługiwać na łaskę Boga, jest ona dana zupełnie darmo.
" Człowiek nie jest odpowiedzialny za dobro, ale jedynie za zło, które czyni.
" Ludzie dzielą się wiec na tych, którzy dostąpili łaski i na tych, którzy jej nie dostąpili.
" Dobrzy ludzie będą zbawieni z
li zaś potępieni i ukarani.
" Dążenie do Boga leży w naturze człowieka.
KONCEPCJA CZA
OWIEKA U KARTEZJUSZA
Kartezjusz stał na stanowisku sceptycyzmu metodologicznego. Wątpił on w możliwości
poznawcze człowieka za pomocą zmysłów, oraz z powodu braku wyraz
nej granicy między jawą
a snem, jak również możliwością, że jakaś potężniejsza od nas istota wprowadza nas w błąd.
Uważał jednak, że to w człowieku tkwi fundament wiedzy, w samym podmiocie, nie zaś w
przedmiocie. Jeśli z kolei istnieje myśl, to musi istnieć ktoś, kto myśli, musi istnieć jaz
Å„. Czyli
muszę istnieć ja sam. Skoro myślę to znaczy, że jestem.  Cogito ergo sum (myślę, więc jestem)
to było słynne stwierdzenie Kartezjusza.
Na przekonaniu o istnieniu jaz
ni oparł swe dalsze wywody. Świat myśli był dla Kartezjusza
fundamentem wiedzy, ten świat jest nam bliższy, lepiej znany i pewniejszy.
Człowiek posiadał idee wrodzone wg Kartezjusza.
Własności duszy
" Główną i zarazem jedyną własnością duszy jest myślenie.
" Dusza nie jest związana z ciałem w żaden sposób nie mogła nawet stanowić czynnika
życia.
" Duszę zaś posiada teraz tylko i wyłącznie istota świadoma.
Własności ciała
" Główną natomiast i jedyną własnością ciała jest rozciągłość.
" Samo życie pojmował Kartezjusz jako proces czysto mechaniczny, powodowany przez
impulsy materialne wytwarzane we krwi.
" Zwierzęta pojmował zaś po prostu jako maszyny.
" Kartezjusz tworząc mechanistyczną koncepcję przyrody, uczynił obraz świata bardziej
przejrzystym i łatwiejszym dla naukowych opracowań.
Dualizm duszy i ciała
Zdaniem Kartezjusza istnieją we wszechświecie dwie substancje:
1) Substancja myśląca - dusza
2) Substancja rozciągła - ciało.
Bóg dla Kartezjusza był przede wszystkim wolą, bo wola jako jedyna z władz duchowych, jest
nieograniczona. Zatem Bóg był substancją nieskończoną.
24
Jedynie człowiek jest złożony zarówno z ciała jak i duszy, choć jego ciało podobnie jak
zwierzęce jest tylko automatem. Ciało jednak nie może spowodować zmian w duszy tak samo
jak i dusza nie może stać się przyczyną zmian w ciele. Jednak ciało może wpłynąć na zmianę
kierunku tego, co dzieje siÄ™ w duszy, a dusza na zmianÄ™ kierunku tego, co dziej siÄ™ w ciele.
To zasadnicze oddzielenie duszy i ciała, świadomego od nieświadomego, różniło się od
starożytnego podziału na żywe i martwe.
Wszystkie przeżycia dzielił Kartezjusz na bierne (gdy mamy jakieś idee, gdy sobie coś
przedstawiamy) i czynne (twierdzimy coÅ›, czemuÅ› zaprzeczamy lub sÄ…dzimy, dokonujemy
aktów). W człowieku błądzi wola, nie rozum.
Etyka Kartezjusza była prosta. Należy panować nad afektami i utrzymywać je w granicach
użyteczności. Swą etykę uzupełniał też teorią cnót i celów idealnych. Ostatecznie jednak nie
opracował do końca etyki nie odpowiadającej jego zdolnościom i zamiłowaniem
25
10.Racjonalizm Kartezjusza i Leibniza (metoda, problem substancji, Boga....)
KARTEZJUSZ (1596-1650).
Kartezjusz widział przyczyny niezadowalającego ówczesnego stanu nauk w braku odpowiedniej
metody: badania naukowe wtedy będą pomyślne, gdy będą opierać się na właściwej metodzie.
Taka  metoda stała się głównym hasłem i zadaniem jego filozofii.
Miara wiedzy, to:
" Jasność;
" Wyraz
ność
Może je zapewnić matematyka, a ściślej  metoda analityczna, stosowana w arytmetyce.
Kartezjusz chciał, żeby pod względem ścisłości wszelkie nauki były podobne do matematyki.
Ideałem Kartezjusza było wszystkie własności rzeczy wywieść z kształtu i ruchu, a przyrodę
rozważać wyłącznie geometrycznie i mechanicznie. Pracował on nad stworzeniem powszechnej
nauki, która w jednym systemie może ująć całokształt wiedzy o wszechświecie, nauki idealnej.
Kartezjusz szukał twierdzenia, które oprze się wszelkim wątpliwościom: metoda jego
polegała na próbowaniu wszelkich argumentów sceptyckich. Zwątpienie nie było tu wynikiem,
lecz punktem wyjścia
Argumenty którymi posługiwał się Kartezjusz były znane ze starożytności:
1) złudzenie zmysłów;
2) brak wyraz
nej granicy miedzy jawÄ… a snem;
3) możliwość że jesteśmy wprowadzani w błąd przez jakąś wyższą istotę.
Gdy Kartezjusz dowiódł istnienia jaz
ni, następnym krokiem był wywód, że ta jaz
ń myśląca,
czyli dusza, istnieje niezależnie od ciała, jest niezależną substancją.
Człowiek, jako jedyne stworzenie, jest złożony zarówno z ciała jak i duszy, choć jego ciało
podobnie jak zwierzęce jest tylko automatem. Ciało jednak nie może spowodować zmian w
duszy tak samo jak i dusza nie może stać się przyczyną zmian w ciele. Jednak ciało może
wpłynąć na zmianę kierunku tego, co dzieje się w duszy, a dusza na zmianę kierunku tego, co
dziej siÄ™ w ciele.
To zasadnicze oddzielenie duszy i ciała, świadomego od nieświadomego, różniło się od
starożytnego podziału na żywe i martwe.
Dowód na istnienie Boga wyprowadzał Kartezjusz w ten sposób: istnienie Boga wynika z samej
idei, jaką mamy o Bogu. Jest to idea doskonała, ponieważ skutek nie może być doskonalszy od
przyczyny. Nie człowiek wymyślił idee Boga, została ona wytworzona w jego umyśle przez
istotę doskonałą, czyli przez samego Boga. Jeśli więc posiadamy idee Boga, istnieje Bóg, którą
tę idee w naszym umyśle wytworzył.
Bóg dla Kartezjusza był przede wszystkim wolą, bo wola jako jedyna z władz duchowych, jest
nieograniczona. Zatem Bóg był substancją nieskończoną.
Boga nie ogranicza ani prawda, ani reguły dobra  prawdą i dobrem jest tylko to, czego Bóg
chce.
Wywód był taki:
" Nie ma twierdzeń które są prawdziwe same przez się
" Nie ma rzeczy które są dobre same przez się
Prawdziwe i dobre one sÄ… jedynie wskutek wyroku boskiego.
LEIBNIZ (1646-1716).
Naczelnym zagadnieniem filozofii XVII wieku było zagadnienie substancji.
Leibniz wystąpił z własnym rozwiązaniem: zakładał istnienie nieograniczonej ilości substancji,
jednak wszystkie one sÄ… jednego rodzaju.
Przyjmował, że każde zjawisko jest indywidualne, że nie ma dwóch jednakowych liści ani kropli
wody. Nie ma dwóch rzeczy, które różniłby tylko miejscem zajmowanym w przestrzeni, a poza
tym byłyby identyczne.
26
Leibniz sformułował prawo ciągłości, które pozwalało łączyć zjawiska w szeregi i sprowadzać
jedności do przeciwieństwa.
Dalsze konsekwencje twierdzenia o wielości substancji są następujące:
1) Substancji jest wiele, ponieważ z jednej nie mogłaby się wytworzyć mnogość
rzeczy.
2) Substancje są odrębne jakościowo  indywidualne, każda ma odrębny charakter.
Takie indywidualne substancje, z których składa się byt, Leibniz nazwał  entelechiami , jedna
częściej zwał je monadami, dla zaznaczenia, że są one jednostkami prostymi. Stąd swoją
metafizykę nazwał  monadologią . Monady były dla niego nierozdzielnymi składnikami świata.
3) Substancje (monady) nie działają jedna na drugą   monada nie ma okien , jest
zamkniętym kosmosem. Posiada ruch wewnętrzny.
4) Substancje (monady) są obdarzone siłami do przetwarzania się.
5) Substancje (monady) są nierozciągłe i niematerialne  bardziej są podobne do
dusz, niz
li do ciał.
6) Substancje (monady) mają zdolność postrzegania.
7) Zjawiskiem substancji (monad) są ciała.
8) Substancje (monady) działają celowo  do natury monad należą nie tylko
postrzeżenia, ale i pożądania, one są czynnikiem przemian w monadach.
9) Substancje (monady) stanowią hierarchie. Bóg jest monadą doskonałą.
10) Substancje tworzą harmonijny zespół  harmonia jest wprzód ustanowiona przez
Boga.
Bóg, tworząc świat, wybrał z możliwych najlepszy. Świat rzeczywisty jest
najbardziej harmonijny i jego części doskonale sobie odpowiadają. Niedoskonałości
zaś są potrzebne do dla tym większej doskonałości całości.
27
11.Empiryzm J. Locke a (krytyka pojęcia substancji) i sceptycyzm (krytyka
pojęcia przyczynowości) D. Hume a.
JOHN LOCKE (1632-1704)
John Locke zastąpił stary program metafizyczny przez epistemologiczny - uważał, że trzeba
poznawać pojęcia o bycie, nie zaś sam byt. Twierdził, iż umysł ludzki nie jest w stanie rozwiązać
zagadnień metafizyki, może jedynie badać poznanie, pochodzenie, pewność i zakres. Pogląd ten
został przez jemu współczesnych zaakceptowany, poprzez co filozofia przestała być poglądem
na świat, a została raczej poglądem na człowieka.
Locke wskazał też metody nowej filozofii:
a) Psychologiczna: badanie pojęć w takiej postaci, w jakiej znajdują się w umyśle ludzkim.
b) Genetyczna: badanie natury pojęć na podstawie ich pochodzenia, zakładając, iż pojawia się
najczęściej w postaci pierwotnej. Większe znaczenie ma psychologia dzieci i dzikich, niż
psychologia ludzi dojrzałych i cywilizowanych.
c) Analityczna: aby zrozumieć pojęcia wystarczy znalez
ć ich prostsze składniki
Zazwyczaj filozofii Locke a nadawano miano empiryzmu. Teza główna jego brzmi: nie ma
wiedzy bez doświadczenia.
Locke twierdził, że umysł ludzki jest niezapisaną kartą, którą jedynie doświadczenie może
zapisać. A wszelka wiedza, sądy, wyobrażenia wytwarzają się przez doświadczenia. Teoria
Locke a była opisowa, miała charakter psychologiczny. Był to empiryzm subiektywny. Zatem
przyjął pogląd artystotelesowsko-tomistyczny:  Nie ma nic w umyśle, czego nie było przedtem
w zmyśle .
Locke zwalczał teorie idei wrodzonych, podając za przykład m. in. na dzieci i dzikich, którym
nie sÄ… one znane.
Doświadczenie odbywało się wg Locke a na dwóch drogach:
" doświadczając rzeczy zewnętrznych (postrzeżenia)
" doświadczając samych siebie (refleksje)
W umyśle znajdujemy idee  są to postrzeżenia zewnętrzne, doświadczenia wewnętrzne i ich
kopie, pojęcia abstrakcyjne i wytwory fantazji. Znamy bezpośrednio tylko idee, nie rzeczy. One
są punktem wyjścia wiedzy.
Locke przeprowadzał krytykę pojęcia substancji w sposób następujący:
Istotna różnica pomiędzy ideami  to, że są proste i złożone. Proste idee stanowią materiał
wiedzy, pochodzą wyłącznie z doświadczenia.
Śród idei złożonych Locke oddzielił idee substancji od idei stosunków i objawów. Wynikiem
epistemologicznej krytyki pojęcia substancji było:
a) Niepodobna rozstrzygnąć, jaka jest natura substancji, bo doświadczenie nic nie mów ani
o substancji duchowe, ani o cielesnej.
b) Doświadczenie zawsze tyczy się własności.
c) Pojęcie substancji jest wytworem umysłu, które je podsuwa pod własności, jak pod
opory.
d) Umysł pojmuje własności jako przywiązane do substancji, i mimo zmienności własności
uznaje trwałość substancji.
e) Skoro nie wiemy o substancji z doświadczenia, to oznacza, że nic o niej nie wiemy.
Zatem Locke zaprzeczał poznawalności substancji, aczkolwiek z ostrożności nie zaprzeczał
jej istnieniu.
SCEPTYCYZM (KRYTYKA POJ
CIA PRZYCZYNOWOÅšCI) D. HUME A
DAVID HUME (1711-1776)
Poprzednikiem Hume a był Locke, Hume należał do linii angielskiego empiryzmu. Główne
dzieło:  Badania dotyczące rozumu ludzkiego .
28
ZwiÄ…zek w rozumowaniu empirycznym zawsze jest ten sam  to zwiÄ…zek przyczynowy. Np.,
jeżeli na pustej wyspie znajdujemy zegarek, wnioskujemy, że byli tu przedtem ludzie. Czy
mamy prawo do takich wniosków? Tylko, jeżeli związek przyczynowy jest konieczny.
A czy jest konieczny?
1) Jeżeli związek przyczynowy poznajemy a priori lub empirycznie. Nie poznajemy jednak
związku przyczynowego a priori, tak jak z poprzez analizę pojęcia prochu nie można
wskazać, że eksploduje. Żaden przedmiot w swoich właściwościach nie ujawnia
zmysłom przyczyn, które go stworzyły, ani skutków, które z niego powstały. Nie
poznajemy go również empirycznie, ponieważ czyste doświadczenie informuje o stałym
następstwie faktów, ale nie wskazuje, że jeden fakt wynika z drugiego.
Zatem: zwiÄ…zek przyczynowy nie jest konieczny.
Należy wyrzec się związków przyczynowych o zadowalać się tylko ustaleniem stałych
następstw.
2) Nie ma żadnej podstawy do uznawania związków przyczynowych jako koniecznych: ani
rozumowej, ani doświadczalnej. A jednak mimo to uznajemy je i oczekujemy ich.
Dlaczego, skoro nie mamy ku temu podstaw, uznajemy istnienie związków
przyczynowych? Ponieważ dawne doświadczenia przenosimy na przyszłość. Jeżeli z
pistoletu pada strzał po naciśnięciu spustu, zakładamy, ze tak samo będzie się działo
następnym razem. Ale czy mamy do tego prawo?
Otóż nie, nie ma takiego rozumowania, które upoważniałoby do przenoszenia przeszłych
doświadczeń na przyszłość. Zatem podstawa takiego wniosku jest subiektywna, jest
uczuciowa, nie pojęciowa, i jest aktem wiary, nie wiedzy. Poszukiwanie wniosków
przyczynowych jest instynktem, który nam dała natura, nie dając przy tym zrozumienia. Stąd
wniosek: ZASADA PRZYCZYNOWOÅšCI NIE JEST ODPOWIEDNI
PODSTAW
DO
POZNAWANIA RZECZYWISTOÅšCI.
29
12.Cel i wyniki krytycznej refleksji Kanta (obszar rozumu teoretycznego /czas,
przestrzeń, podział sądów, kategorie intelektu, przyrodoznawstwo, idee
rozumu/, i praktycznego /wolność, obowiązek, autonomia i heteronomia
woli (imperatywy, państwo celów...).
IMMANUEL KANT (1724-1804)
Kant stworzył zupełnie nową doktrynę filozoficzną znana pod nazwą krytycyzmu niemieckiego.
Filozofia krytyczna polegała na nowym pomyśle:
Całkowite odwrócenie trybu myślenia  to nie myśl kształtuje się zależnie od przedmiotów, lecz
odwrotnie, przedmioty zależnie od myśli. Był to przełom, który sam Kant określił jako  przełom
kopernikański
Podział sądów.
Kant zaczął od tego, że postawił pytanie: Jak na podstawie przedstawień możemy cokolwiek
wiedzieć o rzeczach?
Badania, które przeprowadził w tym zakresie Kant nazwał transcedentalnymi, - miały odnalez
ć
przedstawienia, które przekraczają granicę podmiotu i stosują się do przedmiotów.
W tym celu Kant przeprowadził dwojaki podział sądów:
" Sądy a priori  niezależne od doświadczenia, mające z
ródło w samym umyśle. Ich cechy
to powszechność i konieczność.
" Sądy a posteriori, albo empiryczne  uzyskane na podstawie doświadczenia.
Drugi podział sądów:
" Analityczne  w orzeczeniu wypowiadajÄ… tylko to, co zawarte jest w podmiocie zdania,
czyli to, co należy do definicji podmiotu lub można z niej wyprowadzić. Objaśniają już
posiadanÄ… wiedzÄ™.
" Syntetyczne  w orzeczeniu wypowiadajÄ… coÅ›, co nie jest zawarte w podmiocie, i czego
nie da się wyprowadzić z jego definicji. Rozszerzają wiedzę.
Połączenie tych rodzajów sądów dało:
- analityczne zawsze a priori
- syntetyczne a posteriori
- syntetyczne a priori
Te ostatnie były najdziwniejsze  jak można wypowiadać o przedmiocie coś, co nie jest ani
zawarte w jego definicji, ani zaczerpnięte z doświadczenia?
Kant udowodnił istnienie syntetycznych sądów a priori poprzez istnienie ich w matematyce i
czystym przyrodoznawstwie.
CZAS I PRZESTRZEC

Rozum wytwarza pojęcia ogólne, zmysły dostarczają wrażeń jednostkowych. Wynikiem
pobudzenia zmysłów przez rzecz jest wrażenie.
Ale istnieje inny czynnik: przestrzeń i czas. Doznajemy w nich wszelkich wrażeń, ale one nie są
przedmiotem wrażeń.
Czas i przestrzeń są zawsze jedne. Są to a prioryczne czynniki wiedzy.
Dowody były takie:
a) przestrzeń nie jest wyobrażeniem empirycznym;
b) przestrzeń jest wyobrażeniem koniecznym.
c) Czasu i przestrzeni nie można je usunąć z myśli.
d) StosujÄ… siÄ™ one do wszystkich zjawisk.
CZAS i PRZESTRZEC
są formami zmysłowości. Są apriorycznymi czynnikami naszej wiedzy.
KATEGORIE INTELEKTU
Rozsądek również ma swoje formy a prioryczne.
Dla ustalenia udziału rozsądku w tworzeniu wiedzy Kant odróżnił 2 rodzaje sądów:
1) sądy postrzegawcze  dotyczą podmiotu, orzekają wyłącznie o jego stanie; oparte na
zeznaniu zmysłów
30
2) sądy doświadczalne  wykracza poza podmiot do przedmiotu i na podstawie stanu
podmiotowego orzekają o przedmiocie, wykracza poza działanie zmysłów przy pomocy
rozsÄ…dku.
Rozsądek wprowadza jedności do wyobrażeń. Podmiot jest warunkiem przedmiotu: pojęcia
są warunkiem doświadczenia. Kant zestawił formy rozsądku, analogicznych do form
zmysłowości (czasu i przestrzeni). Nazwał je czystymi pojęciami rozsądku lub kategoriami.
Opracował symetryczną tablice 12 rodzajów sądów i odpowiadających im kategorii.
PRZYRODOZNAWSTWO
Kant zastosował zasadę  przewrotu kopernikańskiego również w odniesieniu do
przyrodoznawstwa: udowodnił, że w tej nauce przełom nastąpił wtedy, gdy twórcy jej
uświadomili sobie czynną rolę umysłu w badaniu rzeczy.
Pojęli, ze rozum to tylko rozumie, co sam wytwarza z własnej inicjatywy. Rozum wyprzedza
doświadczenie, stawiając pytania i skłaniając przyrodę, by na nie odpowiedziała. Tak samo
Kopernik objaśnienie ruchu ciał niebieskich odwrócił całkowicie punkt widzenia,
 zatrzymawszy gwiazdy i każąc widzowi krążyć . Kant rozumiał prawidłowość, zarówno sądów
jak i zdarzeń, jako twór stale działających form umysłu. Tworem tych samych form jest i nauka,
i przyroda.
IDEE ROZUMU
Rozsądek domaga się uzupełnienia przez rozum, bo to, co poznaje jest zawsze częściowe i
ograniczone, poznając ujmuje tylko fragmenty rzeczywistości. Rozum zaś próbuje poznać
 rzeczy same w sobie ,  noumeny , wyjść poza zjawiska.
Czyste pojęcia rozumu Kant nazywał ideami. Są trzy główne idee, które rozum wytwarza:
" duszy  usiłuje objąć całość doświadczenia wewnętrznego;
" wszechświata  usiłuje objąć całość doświadczenia zewnętrznego;
" Boga  szuka podstawy wszelkiego doświadczenia w ogóle.
Idee stanowią osnowę metafizyki. Idea to cel, do którego rozum dąży, ale dosięgnąć nie może.
WOLNOŚĆ
Wolność jest własnością woli wszystkich istot rozumnych. Każdej istocie rozumnej mającej
wolę jest przypisana koniecznie idea wolności, w imię której jedynie działa. Dobra wola jest
podstawą czynu moralnego. Dobra wola  to są dobre intencje. Motywem działania dobrej woli
jest poczucie obowiÄ…zku. Aprioryczne prawo moralne
OBOWI
ZEK
Dobra wola jest dobrą wtedy, gdy usiłuje spełnić obowiązek. Istota obowiązku leży w
podporzÄ…dkowaniu siÄ™ prawu.
AUTONOMIA I HETERONOMIA WOLI
Autonomia woli  to podporządkowanie woli do osiągnięcie własnych celów.
Heteronomia woli  podporządkowanie woli wszelkim materialnym określeniom prawa
moralnego.
IMPERATYW KATEGORYCZNY Kanta brzmiał:  Postępuj wedle takiej tylko zasady, co do
której mógłbyś jednocześnie chcieć, aby stała się prawem powszechnym .
IMPERATYW HIPOTETYCZNY Kanta brzmiał:  Gdy czyn jest dobry tylko środek do
osiągnięcia innego możliwego lub rzeczywistego celu .
(imperatywy,...).
PAC
STWO CELÓW
Państwo wg Kanta to  systematyczne powiązanie różnych rozumnych istot przez wspólne
prawa . Ponieważ prawa określają cele wg ich powszechnego obowiązywania (tak istot
rozumnych jak i celów samych w sobie, jak własnych celów, które każda z nich może sobie
stawiać), to całość wszystkich celów można ująć w systematyczny związek, tj. państwo celów,
które jest możliwe wg tych zasad.
31
13.Idealizm dialektyczny Hegla (pojęcie ducha, prawda, zasada negatywności,
 byt w sobie ,  byt dla siebie , eksterioryzacja, alienacja, historia,
 chytrość rozumu , sztuka, ...sowa Minerwy).
GEORG WILHELM FRIEDRICH HEGEL (1770-1831)
Najważniejsze dzieło;  Fenomenologia ducha . Hegel osiągnął największe wyniki na polu
systematyzowania myśli, tworząc doktrynę polegającą na włączeniu wszelkich zagadnień
filozoficznych w system i rozwiÄ…zanie ich wedle jednej zasady.
POJ
CIE DUCHA
Wg Hegla rzeczy istnieją niezależnie od myśli. Byt, jak myśl, jest natury logicznej. Ogólność,
stanowiąca istotę pojęć stanowi również istotę bytu. Stąd istotne dla Hegla były własności
ogólne.
Przyroda i duch dla Hegla to dwie postacie, w jakie przyobleka siÄ™ byt. Pierwotna postaciÄ… ducha
jest pojęcie, stanowi punkt wyjścia. Przyroda jest jego antytezą, ona jest też ideą, która oddzieliła
się od myśli, przez co wydaje się zewnętrzną.
Syntezą idei i przyrody jest duch. Tym trzem postacią bytu odpowiadają trzy działy filozofii:
logika, filozofia przyrody i filozofia ducha.
Filozofia ducha wywodziła najpierw postacie ducha subiektywnego, potem postacie antytezy 
ducha obiektywnego, wreszcie ich syntezy: ducha absolutnego. Prawo, państwo, moralność sa
głównymi postaciami ducha obiektywnego, a duch absolutny przejawia się w sztuce, religii,
filozofii.
Naprawdę istnieje właśnie  duch , wciela się on i rozpoznaje swoją duchową naturę. Jest
dynamiczny: urzeczywistnienie siÄ™ Ä…ð poszerzanie siÄ™. Duch pragnie dąć wyraz swej duchowej
naturze. Musi przejść określone etapy, by zrozumieć swój sens. Duch jest w stałym i
nieustającym ruchu, kształtuje sam siebie.
Substancja ma naturÄ™ duchowÄ…, istnieje we wcieleniach.
PRAWDA
Prawdą może być jedynie twierdzenie o całości bytu. Myśl nie powinna i nie może unikać
sprzeczności, nie może się bez nich obejść, przez dialektyczny proces myśli prowadzą one do
pełnej prawdy.
Wg Hegla byt ma naturę zmienną, rozwija się nieustannie i wyłania coraz nowe postacie. Więc
byt ma naturÄ™ logicznÄ…, a zarazem ewolucyjnÄ….
ZASADA NEGATYWNOÅšCI
Prawda i fałsz zespalają się ze sobą, nie są całkowitymi przeciwieństwami. Prawda leży zarówno
w twierdzeniu, jak i w jego zaprzeczeniu, a więc w twierdzeniu sprzecznym. Podmiot zawiera
więc w sobie samym czynnik negacji, zmierzający do rozwiązania sprzeczności.
 BYT W SOBIE ,  BYT DLA SIEBIE
Tylko to, co duchowe, jest rzeczywiste. Istnieje samo w sobie, jest jednocześnie w swoim bycie i
poza sobą pozostaje u siebie samego, inaczej mówiąc  jest czymś samym w sobie i dla siebie.
To, co się staje, np. embrion, jest sam w sobie człowiekiem, ale nie jest człowiekiem dla siebie.
Dopiero jako ukształtowany rozum, który się uczynił tym, czym jest sam w sobie.
EKSTERIORYZACJA
ALIENACJA
UrzeczywistniajÄ…c siÄ™, byt stopniowo staje siÄ™ zaprzeczeniem samego siebie, oddziela siÄ™ od
swej pierwotnej idei. Dokonuje siÄ™ alienacja.
HISTORIA
32
 CHYTROŚĆ ROZUMU
Rozum jest immanentny historycznemu istnieniu i spełnia się w nim i poprzez nie. Jest
wewnętrznym duchem, który przemawia i kieruje bohaterami, mającymi wpływ na historię. W
ten sposób przejawia się chytrość rozumu  dąży on do swego pełnego urzeczywistnienia
używając bohaterów jako swych nieświadomych narzędzi.
SZTUKA
Piękno jest wyrazem ducha absolutnego, w nim dokonuje się synteza zjawiska z ideą,
rzeczywistości myślą, treści z formą.
Świat współczesny nie tylko nie sprzyja rozwojowi sztuki, ale właściwie kładzie jej kres, dlatego
że sztuka nie może w świecie współczesnym zaspokajać w takim stopniu potrzeb duchowych
ludzi, jak to się działo w starożytności i średniowieczu.
SOWA MINERWY
Filozofia przychodzi zawsze za póz
no. Jako myśl o świecie pojawiła się ona dopiero wtedy, gdy
rzeczywistość zakończyła już swój proces kształtowania i stała się czymś gotowym. Idealność
występuje jako coś przeciwstawnego realności dopiero wtedy, gdy rzeczywistość osiągnęła swą
dojrzałość, jak uczy historia. Kiedy filozofia o szarej godzinie maluje swój świat, wtedy pewne
ukształtowanie życia już się zestarzało, a zaczynając od zmroku nie można niczego odmłodzić,
można tylko poznać: sowa Minerwy wylatuje dopiero z zapadającym zmierzchem.
33
14.Filozofia A. Schopenhauera (zwiÄ…zki z epistemologicznÄ… refleksjÄ… Kanta,
podmiot woli jako przedmiot samowiedzy, cierpienie, pesymizm, empatia,
koncepcja przeżycia estetycznego).
ARTUR SHOPENHAUER (1788-1860)
FENOMENALIZM
Hasłem Schopenhauera, które stanowiło czynnik kantowski w jego filozofii było
stwierdzenie  świat jest moim wyobrażeniem . Uprościł on jednak znacznie teorię Kanta
uznając za formę aprioryczną jedynie przyczynowości wraz przestrzenią i czasem. W taki sposób
powstała doktryna zgodna z potocznym rozsądkiem oraz łatwa do przyjęcia nawet przez
empiryków i przyrodników. Zdaniem Schopenhauera umysł nie kopiuje rzeczy, ale zabarwia je
swą własną naturą. W związku z czym poznajemy jedynie zjawiska, które są z kolei jedynie
zasłona złudy.
Metafizyka WOLUNTARYSTYCZNA
Przez ową zasłonę można się jednak przebić. O ile na drodze poznania obiektywnego
(biorąc za punkt wyjścia wyobrażenie) nie wyjdziemy na zawsze pozostając przy zjawiskach i w
nie wnikając w nie, o tyle możemy wniknąć w samych siebie. Sami bowiem też jesteśmy
przedmiotami poznania, rzeczami samymi w sobie. Zaś mimo, iż rzecz sama w sobie nie może
zostać poznana obiektywnie to może o sobie uzyskać samowiedzę. Samowiedza z kolei poucza
nas, że jesteśmy wolą. To jedyne co jest nam dane bezpośrednio, reszta to tylko zjawiska.
Schopenhauer poszedł jeszcze dalej twierdząc, że wola jest również osnową całej przyrody. W
działających w niej siłach bowiem wola się objawia bardzo wyraz
nie. Świat jest więc wolą i
wyobrażeniem - jak głosi tytuł Schopenhauerowskiego dzieła. O ile bowiem jego wewnętrzną
istotę stanowi wola, o tyle zewnętrznie objawia się jedynie jako wyobrażenie. To był
woluntaryzm Schopenhauerowski, który w przeciwieństwie do chrześcijańskiej metafizyki nie
uważał woli za czynnik rozumny i celowo kierujący irracjonalnymi przeżyciami lecz był
czynnikiem irracjonalnym i ślepo działającym popędem.
PESYMISTYCZNY POGL
D NA ÅšWIAT
Z woluntarystycznej metafizyki Schopenhauera wynikał jego cały pogląd na świat.
Ponieważ w człowieku i wszystkich innych rzeczach tkwi bezrozumny i bezcelowy popęd
nieznający ukojenia, niemożliwy do zaspokojenia, i prący wciąż do przodu - to człowiekowi
towarzyszy wziąć poczucie braku, niezaspokojenia i niezadowolenia. Nie możemy osiągnąć
szczęścia, do którego dążymy, ani nawet utrzymać samego życia, które kiedyś się przecież
skończy, a polega tylko na ciągłym zabieganiu o jedzenia, miłość, schronienie itd. Do tego
wszystkiego dochodzi jeszcze ciągły lęk przed śmiercią - co czyni życie nieustanną i
beznadziejną męką. Człowiek stara się znalez
ć ulgę w filozofii, religii, złudzeniach ale tak
naprawdę nic nie jest w stanie mu jej dać i skazany jest na cierpienie aż do śmierci.
ETYKA WSPÓA
CZUCIE i ESTETKA KONTEMPLACYJNA
Istnieją jedynie dwa sposoby przeciw męce życia. Pierwszy jest natury moralnej i jest
nim współczucie, drugi zaś natury estetycznej i jest nim sztuka:
- Współczucie jako jeden ze składników etyki chrześcijańskiej stało się podstawą etyki
Schopenhauera. Ponieważ życie jest męką dla wszystkich ludzi bez wyjątku to widok innych
powinien wzbudzać w nas współczucie, które jest naszą naturalną reakcją i zarazem czynnikiem
wyzwolenia. Przejąwszy się bowiem cudzym cierpieniem całkowicie odrywamy się od własnej
męki i własnego bólu jaki przysparza nam życie.
- Sztuka zaÅ› jako drugie z
ródło ulgi w cierpieniu zdolna jest zatrzymać ów bezrozumny pęd
woli, poprzez umożliwienie nam zatopienia w kontemplacji, w której to działanie popędów i
woli wreszcie ustaje. Kontemplacja bowiem chwyta w rzeczach to co jest stałe, niezmienne,
nawet wieczne idee stanowiące osnowę i wzór rzeczywistości. Jeśli można je bowiem poznać to
tylko w kontemplacji i sztuce.
34
Filozofia, którą stworzył Schopenhauer była przede wszystkim fenomenalistyczną teorią
poznania, irracjonalnÄ… i woluntarystycznÄ… metafizykÄ… oraz wyjÄ…tkowo pesymistycznym
poglądem na świat i życie. Jego poglądy nie znalazły oddz
więku w póz
niejsze filozofii. Zawsze
istniał jednak pewien typ ludzi, dla którego pesymistyczne dzieło Schopenhauere stanowiło
niejako Biblię. Jednym z myślicieli zaliczanych do wielbicieli Schopenhauera był Nietzsche,
który jednak ostatecznie zdecydowanie odwrócił się od jego filozofii.
35
15.F. Nietsche (nauka o  nadczłowieku , nihilizm, krytyka poznania,
genealogia logiki, nauka o  stadnym charakterze świadomości; język
symboliczny, perspektywizm, prawda; Apollo i Dionizos  nauka o
narodzinach i upadku tragedii attyckiej).
FRYDERYK NIETZSCHE (1844 - 1900)
Jedno z pierwszych dzieł   Narodziny tragedii nie spotkało się to z ciepłym przyjęciem przez
filologów klasycznych. Na szczęście ta krytyka nie zraziła Nietzschego, a wręcz przeciwnie
pobudziła go do filozoficznego samo określenia. Potem powstawały kolejno  Niewczesne
rozważania jako cztery studia, 1879 kolejna próba samo określenia zaowocowała zbiorem
aforyzmów pt.  Ludzkie arcy ludzkie , w 1880 zaczyna wychodzić najbardziej oryginalne dzieło
 Tako rzecze Zaratustra .
Jak powszechnie wiadomo Fryderyk Nietzsche był jednym z tych filozofów, którzy
nastawieni byli wyjÄ…tkowo sceptycznie wobec zastanej przez siebie filozofii. Jego sceptycyzm
objawia się w jego szczególnej postawie życiowej. Jego własna filozofia stanowi w znacznej
mierze ciągły atak na przekonanie, że istnieje obiektywna i niezależna od ludzkiej percepcji
prawda. Zalecał on raczej poleganie na własnych zmysłach i zdrowym rozsądku jako
najpożyteczniejszych środkach rozumienia świata. Uważał jednak, że nawet postrzeżenie zdrowo
rozsądkowe nie daje prawidłowego obrazu stanu rzeczy gdyż ów prawidłowy obraz nie istnieje.
Nietzsche twierdził, iż żyjemy w świcie pozorów i ten właśnie świat jest jedynym istniejącym
światem. Jego zdaniem, bowiem urządziliśmy sobie świat na swój sposób, tak po prostu byśmy
mogli w nim żyć. To znaczy wymyślając przyczyny, skutki, kolory, kształty i tak dalej.
Pozornie, więc wydaje nam się, że potrafimy świat określić, opisać, zamknąć go w kilu
pojęciach. Tym czasem w rzeczywistości jest on chaosem, który nigdy nie zostanie
uporządkowany. Stworzyliśmy sobie pozorny świat gdyż w przeciwnym razie nie moglibyśmy
przeżyć ani jednego dnia. Jednak, mimo, że pozornie dla nas istnieje nie może być w żaden
sposób dowiedziony. Poza tym jak twierdzi Nietzsche, nie mówią prawdy ci, którzy twierdzą, że
istnieje obiektywna prawda, nie zależna od naszych indywidualnych interpretacji. Gdybyśmy
potrafili usunąć nasze indywidualne interpretacje nie odsłoniłby się przed nami rzeczywisty
świat, to znaczy inny od tego, który na co dzień odbieramy za pomocą naszych interpretacji.
Należy zdaniem Nietzschego bronić zdrowego rozsądku, ale ze względy na to, że za jego
pomocą możemy kontaktować się ze światem, nie zaś, dlatego, iż uzyskiwany obraz jest
prawdziwy.
Krytyka filozofii dokonywana przez Nietzschego widoczna jest szczególnie na przykładzie
jego stosunku do metafizyki. Jego zdaniem podstawowy błąd popełniany przez tą naukę polega
na tym, iż poszukuje ona najwyższych wartości poza realną rzeczywistością. Metafizyka zamiast
aprobować świat zmysłowy, doświadczalny empirycznie szuka świata doskonalszego, którym
ma być ponoć świat ponad zmysłowy. W metafizycznym pojęciu świat, który znamy z życia
codziennego traci wartość na rzecz świata nie poznawalnego. Mimo, że tego rodzaju twierdzenia
wysuwali już starożytni filozofowie, Nietzsche odnosi się do tego z wyjątkowym sceptycyzmem.
Metafizyka Arystotelejska traktująca o bytach ponad zmysłowych, oddzielonych od materii i
wiecznych, może być tego przykładem. Podobnie też Platoński świat idei jest niczym innym jak
właśnie przykładem świata doskonalszego, do którego poznania jak twierdzą metafizycy należy
dążyć. Nietzschego krytykując wiarę w inną rzeczywistość niż rzeczywistość zmysłowa pragnął
podkreślić, iż, punkt zainteresowania filozofii umieszczony powinien być w świecie
doświadczalnym. W jego przekonaniu metafizyka potrzebna jest jedynie tym, którzy pragną
uzyskać pewność wiedzy, aby ukryć własną słabość w działaniu i twórczości. Metafizyka
podobnie z resztą jak religia jest, więc dla ludzi słabych, pogrążonych w braku wiary w swoje
możliwości i nie zdolnych do spontanicznej twórczości. Tłumacząc powstanie metafizyki
Nietzsche twierdzi, że przedmiot metafizyki, czyli ów inny, ponad zmysłowy świat wziął się po
36
prostu z marzeń sennych. To właśnie w marzeniach sennych przeżywamy rzeczy, jakie są nie do
pomyślenia w świecie rzeczywistym.
Wspomnieć należy również o krytyce filozofii Schopenhauera. Krytykuje Nietzsche
przede wszystkim Schopenhauerowskie przekonanie o możliwości zapobiegania złu i cierpieniu
przez postawę bierności i rezygnacji jednostki z osobistych dążeń i życiowych aktywności.
Nietzsche dostrzega w jego filozofii uległy stosunek wobec tak potępianego przez siebie
chrześcijaństwa, które to propaguje właśnie miłość, bezinteresowność i uległość. Przeciwstawia
się Schopenhauerowskiemu systemowi wartości to znaczy tezie, która go uzasadnia, że
występowanie woli w formie zindywidualizowanej jest z
ródłem zła, zaś sama wola jest moralnie
obojętna. W Nietzscheańskiej krytyce Schopenhauera dostrzec można przede wszystkim chęć
przezwyciężenia pesymizmu .Uznawał on przecież wręcz coś przeciwnego to znaczy twórczą
indywidualną aktywność. Aktywność ta była istotą życia, wyznaczała sens wszelkiej działalności
i prowadziła do osiągnięcia celów godnych Nietzscheańskiego nadczłowieka.
Próbując jednak odpowiedzieć na pytanie czym właściwie jest dla Nietzschego
filozofia i jak jego zdaniem powinno się filozofować należało by nawiązać do Nietzscheańskiej
koncepcji nadczłowieka i pojęcia woli mocy.
Mimo, że wydawało by się że w pojęciu Nietzschego jednostka nie ma w ogóle wolnej
woli i wszystko co robi z konieczności wynikającej z jej zwierzęcą determinacją, pozostwia on
trochę miejsca na działalność twórczą. Człowiek w oczach Niczego jest stworzeniem ale i
twórcą zarazem. Filozof zachęca do radosnej spontanicznej twórczości, która pomaga w rozwoju
istoty ludzkiej jako jednostki. Jednak jej zwierzęcość stanowi konieczny warunek twórczości. To
właśnie jest to główne tworzywo, które wymaga obróbki umożliwiającej tworzenie kultury. Zaś
rozwój kultury wbrew powszechnemu przekonaniu nie usuwa przyrodniczych determinacji,
nadaje im jedynie inna formę. Daje to dowód na to, że człowiek jako część przyrody podobnie
jak każda jej część jest w pewnym sensie plastyczny lecz aby stać się dziełem sztuki potrzebuje
rzez
biarza. Ma to z kolei ścisły związek z właśnie z Nietzscheańską koncepcją nadczłowieka i
jego hodowli.
KONCEPCJA NADCZA
OWIEKA
Na pytanie jaki ma być ów nad człowiek i w czym wyższy jest od człowieka Nietzsche
odpowiada, iż w dotychczasowej historii zdarzały się już takie poszczególne egzemplarze lecz
nie świadomie wyhodowane a całkiem przypadkowe. Owe jednostki przedstawiają się jako coś
co w porównaniu z ogółem ludzkości jest rodzajem nadczłowieka. Lecz zdaniem Nietzschego
nadczłowiek nie musi być przypadkowy, może być on przede wszystkim do osiągnięcia jako
wynik wysiłku samych ludzi. Jest on przede wszystkim ideałem osobowości indywidualnej,
niezależnej od ogółu i posiadającej zdolność narzucania innym systemów wartości. Jest on jak
gdyby ponad powszechnie panującym chrześcijańskim kodeksem moralnym. On sam jest twórcą
moralności dla samego siebie i kieruje się jedynie indywidualną wolą mocy, własnym poczuciem
siły i własnym wyczuciem słuszności. Nietzscheański nadczłowiek jest tym, który kierując się
naturalnymi instynktami, naturalnymi popędami staje się uosobieniem twórczej działalności.
Poza tym Nietzsche podkreśla, iż możność zostania nadczłowiekiem ma niewiele wspólnego z
dziedziczeniem cech biologicznych. Może ono ułatwić stanie się nadczłowiekiem ale rolę
decydującą odgrywa wysiłek samej jednostki, czyli to jak ona wykorzysta odziedziczone
dyspozycje.
Wbrew przekonaniu koncepcji rasistowskiej teoria nadczłowieka nie jest więc kultem
rasy lecz kultem inteligencji twórczej. Ów nadczłowiek jako wybitne indywiduum nie może być
jednak kojarzony z koncepcją państwa. Jako przedstawiciel kultury, która jest w mniemaniu
Nietzschego przeciwna państwu nie może być reprezentantem konkretnego narodu. Wybitna
jednostka nie może być nawet tworem narodu wręcz przeciwnie to właśnie działania twórcze
wybitnej indywidualności tworzą kulturę danej epoki bowiem nadczłowiek to ideał
indywidualny a nie społeczny.
37
Poza tym, że nadczłowiek może przypadkowo pojawić się w skutek ewolucji przyrody
można go świadomie wyhodować stosując odpowiednie zabiegi polegające głownie na
prawidłowym pokierowaniu wrodzonymi popędymi człowieka. Przyszły nad człowiek nie
powinien być jednak poddawany edukacji mającej na celu podporządkowanie go ogólnie
przyjętym normom. Założeniem hodowli jest wykształcenie u takiego człowieka umiejętności
poznawania własnych naturalnych instynktów. W tym czasie owych naturalnych instynktów
jednostki nie powinno się ograniczać, natomiast trzeba nimi kierować. Nieodłączne od hodowli
nadczłowieka jest cierpienie nie powinien on wzrastać na ciągłym poszukiwaniu przyjemności
mimo tego, że hodowla nie opiera się na pogardzaniu ciałem. Celem hodowli jest stworzenie
jednostki, która będzie potrafiła panować nad instynktami i odpowiednio nimi kierować
zdobywając nad swoją naturą absolutną władzę. Z kolei opanowywaniu oporu własnej natury
towarzyszy nie odłączne cierpienie.
KONCEPCJA WOLI MOCY
Nieodłącznie z koncepcją nad człowieka związana jest teoria woli mocy. W mniemaniu
Nietzschego to właśnie wola mocy pozwala jednostce zapanować nad własnymi instynktami i
zrobić z niego nad człowieka. Nietzscheańska wola mocy jest istotą życia, podstawową jego
właściwością. Ona to również powoduje, że w życiu nie chodzi tylko o przetrwanie ale również
o dążenie do uzyskania przewagi i panowania nad innymi. Wola mocy jest energią życiową
stanowiącą przyczynę wszelkich działań, zarówno świadomej jak i instynktownej aktywności
ludzkiej. Można powiedzieć, że jest identycznym mechanizmem działania w każdej
poszczególnej jednostce. Wola mocy stanowi siłę, która determinuje wszelką aktywność ludzką.
Może ona występować w dwóch stopniach. Jako wola słaba i jako wola silna. Zaś na podstawie
natężenia woli mocy Nietzsche wyróżnia dwa rodzaje aktywności. Aktywność charakterystyczna
dla osłabionej woli mocy to działalność reaktywna polegająca na przystosowaniu się do
okoliczności i dążeniu do panowania na drodze deprecjonowania silniejszych. Aktywność
związana z silną wolą mocy to działalność spontaniczna innymi słowy twórczość
bezkompromisowa i nie licząca się z żadnymi względami. W twórczości tej można znalez
ć
wyjątkowo silne napięcie woli mocy.
SZTUKA
Ważną rolę w światopoglądzie Nietzschego odgrywała sztuka. I na tym polu krytykuje
Schopenhauera przeciwstawiajÄ…c siÄ™ znamiennemu dla niego rozpatrywaniu sztuki jako
odzwierciedlenia wiecznej istoty świata. Nietzsche podkreśla względną i przemijającą wartość
dzieł sztuki z powodu zmienności człowieka. Ma dla niego jednak kolosalne znaczenie
szczególnie dlatego, że jego zdaniem sztuka uczy przede wszystkim odczuwać przyjemność
istnienia. Sztuka upiększa życie, tłumacząc to co w nim dręczące i nieznośne. Jednakże nie
oznacza to że jest w życiu niezbędna. Według Nietzschego możliwe jest ewentualne zniknięcie
sztuki a jej miejsce zastąpić może nauka. Pozostaje ona więc tylko jednym z przejawów woli
mocy ale wcale nie najwyższym.
ROLA FILOZOFII
Zadania więc jakie stawiał Nietzsche filozofii to przede wszystkim pomoc człowiekowi
w oderwaniu się od bezsensownego przepływu wydarzeń, by mógł tworzyć wciąż nowe ideały
odrzucając przyjęte powszechnie prawdy. Człowiek powinien używać do tego celu przede
wszystkim woli mocy, która łączy się z cierpieniem jako środkiem wzbogacenia doświadczenia.
Filozof winien świadomie wystawiać się na cierpienie by w ten sposób bogatszy o nowe
doświadczenia stać się silniejszym i na przyszłość bardziej odpornym. Filozofowanie dla
Nietzschego nie oznacza bynajmniej szukania tej prawdziwej rzeczywistości, której poszukiwali
już starożytni filozofowie. Nie ma sensu szukać czegoś co nie istnieje. Trzeba raczej skupić się
na świecie doświadczanym i w nim budować swoją osobowość. Nietzsche utrzymywał, że nie
odkrywamy wartości i znaczeń, lecz sami je tworzymy, zaś tworzenie to odbywa się poprzez
działanie, które w ostatecznym rozrachunku nie są i nie mogą być uzasadnione czy wspierane
powodami, które są wyrazem autentyczności jednostki. Biorąc zaś pod uwagę to, iż Nietzsche
przyjął za Heraklitem i stoikami koncepcję o wiecznym odradzaniu się wszechświata uważając,
38
że życie, które aktualnie posiadamy jest życiem jedynym, w pewnym sensie nie skończonym
zrozumiałe staje się jego dążenie do czynienia go jak najlepszym. Poza tym podkreślał
swobodny charakter kulturalnej twórczości jednostki, głosząc niezależność indywidualności
twórczej od wiedzy, nakazów moralnych i państwa. Próbował jednocześnie za wszelką cenę
chronić ową twórczość przed zgubnym wpływem społeczeństwa
39
16.Hermeneutyka Dilthey a i Gadamera (problem interpretacji, rozumienia,
pojęcie  gry , doświadczenie estetyczne).
Według H.G. Gadamera, hermeneutyka to sztuka wygłaszania, tłumaczenia i wyjaśniania.
Hermes (starożytny posłaniec Bogów) przekładał na język śmiertelników boskie rozkazy;
 hermeneia - wyrażanie myśli, objaśnianie, tłumaczenie. Każdy z twórców jest takim
Hermesem, a więc osobą wyjaśniającą rzeczy zwykłemu śmiertelnikowi niedostępne (np.
astronomowie tłumaczyli mowę gwiazd). Zatem zadaniem hermeneutyki jest umożliwienie
przejścia pomiędzy światami, jest ona sztuką rozumienia; na jej terenie dochodzi do przejścia od
czegoś obcego, do tego, co nasze. Przejście to zakłada pewnego rodzaju dystans, o którym
stanowi odmienność światów, sytuacji czy kultur (dystans dziejowy wiąże się z czasem - w tym
przypadku rozumienie występuje, jako przebycie tego dystansu).
Jak już zostało wspomniane, hermeneutyka jest sztuką rozumienia tekstu, jako wypowiedzi
zarówno mówionej jak i pisanej (wszystkie ludzkie doświadczenia mają językowy charakter).
Następuje tutaj odrzucenie empiryzmu (hermeneutyka stoi w opozycji do pozytywizmu),
fundamentalnym problemem jest rozumienie, dokonujÄ…ce siÄ™ przede wszystkim przez
interpretację. Czynności interpretacyjne i rozumienie wzajemnie się splatają, a więc proces
hermeneutyczny nie ma ani początku ani końca. Proces rozumienia ma kolisty charakter. Aby
można było zrozumieć dany tekst, trzeba rozumieć jego poszczególne, składowe słowa, a więc
niezbędne jest tutaj przedrozumienie; poszczególne zdania zyskują swój sens dopiero w
kontekście całego tekstu. Rozumienie ma również charakter dziejowy, tak więc istnieje dystans,
dzielący tekst od interpretatora, wymagający przekroczenia: należy odtworzyć sytuację dziejową
autora tekstu co pozwala na ustalenie wspólnoty rozumienia.
Gadamer twierdził, iż to przede wszystkim czas jest zasadniczym elementem rozumienia, a
dopiero póz
niej interpretator. Hermeneutyka poddaje w wątpliwość niektóre kwestie poznawcze
(jak np. że nie ma zjawisk powtarzalnych).
Pojęcie hermeneutyki może być używane w wielu kontekstach:
" hermenelt - jako teoria interpretacji i rozumienia tekstu; jest to sztuka objaśniania,
czynienia tekstu zrozumiałym
" hermeneutyka jako metoda humanistyki - Dilthey twierdził, iż głównym zadaniem
humanistyki jest rozumienie utrwalonych w obiektywnych strukturach duchowych
zjawisk
" hermeneutyka jako filozofia rozumienia - według Gadamera, rozumienie stanowi
podstawę filozofii, jest również sposobem ludzkiej egzystencji (człowiek stara się
zrozumieć, nadać sens rzeczywistości, w której życie)
" hermeneutyka jako teoria komunikacji językowej - Rozumienie jest ogólnym i
uniwersalnym procesem, realizuje się ono w języku. Rozumienie jest nierozłącznie
zwiÄ…zane z interpretacjÄ…; rozumienie ma charakter przesÄ…dowy.
Jak głosi idea hermeneutycznego koła - poznanie ma kolisty przebieg, gdzie człowiek wychodzi
od własnego przedrozumienia.
Główne koncepcje hermeneutyczne:
WILHELM DILTHEY (1833-1915)
Interpretator w tej koncepcji jest na pierwszym planie, jest on wręcz porównywalny z
autorem; rozumienie jest możliwe dopiero po spełnieniu tego warunku. Zadaniem interpretatora
jest nawiązanie duchowej więzi z autorem tekstu; jest on w stanie zrozumieć więcej, niż nawet
sam autor. Samo rozumienie ma charakter twórczy, kreatywny. Interpretator pozostaje sobą (nie
stara się wejść w osobę autora), wnosi on swoją nadwyżkę sensu do interpretacji, poprzez co
staje się on bardziej twórczy i potrafi zrozumieć więcej niż sam autor. Aby jednak tego osiągnąć,
interpretator musi to przeżyć; następcze przeżywanie wiedzie go do sensu tekstu.
Celem hermeneutyki rozumiejÄ…cej jest rekonstrukcja kultury, przez co zmierza ona do
odsłonienia struktury życia w danym okresie oraz ukazywania życiowych znaczeń (nie ustala
jednak prawidłowości czy związków przyczynowych).
40
H.G. GADAMER (1900-2002)
Swoją koncepcję hermeneutyki opublikował on w 1960 roku w książce "Prawda i metoda".
Według autora tej koncepcji, za interpretację danego tekstu odpowiedzialny powinien być sam
autor wypowiedzi. Interpretator w swoich działaniach pozostaje zawsze w obrębie pewnej
tradycji, która wyznacza horyzont jego rozumienia. Tradycja ta, wyznaczona również przesądy,
które sterują (skierowanym na sens tekstu) rozumieniem interpretatora. Istnienie dystansu
dziejowego sprawia, iż rozumienie pośredniczy miedzy przeszłością tekstu a teraz
niejszością
interpretatora; zarówno autor wypowiedzi jak i interpretator, zanurzeni są w różnych momentach
dziejowych. Rozumienie ma również charakter bytowy, gdyż określa ono istotę człowieka,
prawda świadczona w rozumieniu przydarza się człowiekowi.
41


Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
9 ETYKA FILOZOFICZNA SKRYPT TEDEUSZ BIESAGA
15 ETYKA FILOZOFICZNA SKRYPT TEDEUSZ BIESAGA
10 ETYKA FILOZOFICZNA SKRYPT TEDEUSZ BIESAGA
16 ETYKA FILOZOFICZNA SKRYPT TEDEUSZ BIESAGA
8 ETYKA FILOZOFICZNA SKRYPT TEDEUSZ BIESAGA
12 ETYKA FILOZOFICZNA SKRYPT TEDEUSZ BIESAGA
11 ETYKA FILOZOFICZNA SKRYPT TEDEUSZ BIESAGA
Filozofia Boga skrypt
FILOZOFIA INDII skrypt
Filozofia z całego roku skrypt
Skrypt z antropologii filozoficznej
Filozofia Boga skrypt
8 37 Skrypty w Visual Studio (2)
Filozofia religii cwiczenia dokladne notatki z zajec (2012 2013) [od Agi]
MATLAB cw Skrypty

więcej podobnych podstron