R E K O M E N D A C J E Z E S P O ¸ U E K S P E R T Ó W P T G
Ginekol Pol. 2012, 83, 229-232
Rekomendacje Zespołu Ekspertów Polskiego
Towarzystwa Ginekologicznego. Kompleksowa
terapia hormonalna u kobiet z trÄ…dzikiem
2011
Complex hormonal therapy in women with acne recommendations of the
Polish Gynecologic Society Expert Panel 2011
Zespół Ekspertów Polskiego Towarzystwa
Etiopatogeneza trÄ…dziku
Ginekologicznego w składzie:
Wg aktualnych poglądów dotyczących etiopatogenezy
prof. dr hab. n. med. Ryszard Poręba
trądziku, na rozwój tego schorzenia ma wpływ szereg różnych
Tychy
czynników, w tym:
prof. dr hab. n. med. Romuald Dębski
1) kolonizacja bakteryjna mikrozaskórników bakteriami
Warszawa
beztlenowymi (Propionibacterium acnes),
prof. dr hab. n. med. Jan Kotarski
2) powstanie miejscowej reakcji zapalnej (cytokiny np.
Lublin
IL-1, TNF-Ä…),
prof. dr hab. n. med. Tomasz Paszkowski
3) czynniki genetyczne (prawdopodobnie dziedziczenie
Lublin
wielogenowe lub autosomalne dominujące z różną
prof. dr hab. n. med. Tomasz Pertyński
penetracjÄ… genu),
Aódz
4) czynniki środowiskowe (warunki klimatyczne pory
prof. dr hab. n. med. Grzegorz Stachowiak
roku, strefy klimatyczne, urbanizacja, dieta żywność
Aódz
insulinotropowa, zwłaszcza mleko i węglowodany
o wysokim indeksie glikemicznym, palenie tytoniu)
dokonał przeglądu aktualnego piśmiennictwa przedmiotu oraz
dotyczÄ…cego kompleksowego zastosowania terapii hormonal- 5) zaburzenia hormonalne [1-7].
nej u kobiet z trÄ…dzikem, koncentrujÄ…c siÄ™ przede wszystkim
na praktycznych aspektach zastosowania tej terapii w świetle
obecnego stanu wiedzy. TrÄ…dzik a czynniki hormonalne
Trądzik pospolity (łac. acne vulgaris), przewlekła derma- W tej wieloczynnikowej patogenezie trądziku czynniki hor-
toza choroba mieszków włosowych i gruczołów łojowych, monalne odgrywają istotną rolę, wpływając (przede wszystkim)
która w swych zaawansowanych postaciach powoduje po- na początkową fazę rozwoju zmian trądzikowych, gdzie ważną
wstawanie trwałych, szpecących blizn na skórze oraz znacznie rolę odgrywa nadreaktywność gruczołów łojowych skóry.
pogarsza jakość życia kobiet, jest najczęstszym problemem Aktywność aparatu mieszkowo-łojowego jest regulowana
dermatologicznym pacjentek w wieku rozrodczym, głównej przede wszystkim przez hormony płciowe:
rzeszy kobiet odwiedzającej gabinety ginekologiczne. " (przede wszystkim) androgeny, które na drodze pośred-
niej i bezpośredniej stymulują proliferację keratynocytów,
wielkość gruczołów łojowych oraz wydzielanie łoju. Głów-
nym zródłem androgenów u kobiet są kora nadnerczy i jaj-
niki. Gruczoły łojowe mają na powierzchni komórek recep-
tory dla androgenów.
© Pol s ki e Towar zys t wo Gi nekol ogi czne
229
R E K O M E N D A C J E Z E S P O ¸ U E K S P E R T Ó W P T G
Ginekol Pol. 2012, 83, 229-232
Rekomendacje Zespołu Ekspertów PTG. Kompleksowa terapia hormonalna u kobiet z trądzikiem 2011.
W etiopatogenezie trądziku główną rolę odgrywa pochodna
Leczenie hormonalne trÄ…dziku
testosteronu, 5-ą-dihydrotestosteron (DHT), który powsta-
je z testosteronu pod wpływem enzymu 5-ą-reduktazy.
Leczenie hormonalne trÄ…dziku jest wskazane u pacjentek
DHT zwiększa m.in. wydzielanie cytokin prozapalnych
z łojotokiem, łysieniem androgenowym, zespołem SAHA (łojo-
(IL-1, IL-6, TNF-ą) przez sebocyty [8]. Wyróżnia się dwa
tok/trądzik/hirsutyzm/łysienie) oraz w wypadkach pózno poja-
typy 5-ą-reduktazy: typ I (OUN, wykazuje aktywność
wiajÄ…cego siÄ™ trÄ…dziku (late onset acne). Inne cechy wskazujÄ…-
w gruczołach łojowych i wątrobie) i typ II (wątroba, na-
ce na istotną rolę zaburzeń hormonalnych w patomechanizmie
rządy płciowe, działa w obrębie mieszków włosowych
trądziku u kobiet i co za tym idzie na celowość włączenia
skóry owłosionej głowy, brody i klatki piersiowej) [9, 10].
leczenia hormonalnego to: oporność na standardowe metody
U kobiet głównym prekursorem DHT jest androstendion,
leczenia, trÄ…dzik zwiÄ…zany z hirsutyzmem i nieregularnymi mie-
który może być przekształcany za pomocą 5-ą-reduktazy
siączkami (np. w PCOS), nawrót choroby po leczeniu izotre-
w 5-Ä…-androstendion, stanowiÄ…cy prekursor DHT, lub za
tynoiną [22]. Współpraca na linii ginekolog-endokrynolog-der-
pomocÄ… dehydrogenazy 17-²-hydroksysteroidowej w te-
matolog jest w tych przypadkach jak najbardziej wskazana.
stosteron, z którego może powstać DHT (pod wpływem
W leczeniu hormonalnym trÄ…dziku stosowane sÄ…:
5-ą-reduktazy). Na aktywność testosteronu i DHT wpływa
1) antyandrogeny (spironolakton, flutamid, progestage-
także stężenie białek transportujących w surowicy krwi. Im
ny antyandrogenne np. dezogestrel, drospirenon,
większe stężenie białek wiążących hormony (np. SHBG),
octan cyproteronu, octan chlormadinonu) oraz
tym mniejsza ich aktywność biologiczna [11].
2) środki blokujące produkcję androgenów jajnikowych
U kobiet z trądzikiem średnie stężenia androgenów są
i/lub nadnerczowych (estrogeny, octan cyproteronu,
znamiennie wyższe. W trądziku dochodzi do zwięk-
agoniości hormonu uwalniającego gonadotropiny
szenia aktywności 5-ą-reduktazy i dehydrogenazy
GnRH, małe dawki glukokortykosteroidów, doustne
17-²-hydroksysteroidowej w naskórku i mieszkach wÅ‚o-
środki antykoncepcyjne DTA).
sowych. Obserwuje się też wzmożoną reakcję gruczołów
Duże nadzieje terapeutyczne wiązane z inhibitorami
łojowych na fizjologiczne stężenia androgenów [12].
5ą-reduktazy (np. finasteryd) nie spełniły się ta grupa leków
" (oraz) estrogeny, które hamują produkcję androgenów
nie jest obecnie stosowana w leczeniu trÄ…dziku u kobiet.
(i tym samym łoju) w mechanizmie ośrodkowym, poprzez
Badania laboratoryjne przed rozpoczęciem terapii winny
oś sprzężenia zwrotnego. Wywołują również efekt miej-
obejmować oznaczenie we krwi: testosteronu (wolnego i cał-
scowy zmniejszają sekrecję łoju, bezpośrednio działając
kowitego), siarczanu dehydroepiandrosteronu (DHEAS), 17-hy-
na podjednostki Ä… i ² receptorów estrogenowych (ER),
droksyprogesteronu oraz stosunku LH/FSH.
które znajdują się w gruczołach łojowych mieszków wło-
Oznaczenia te należy wykonywać poza okresem owu-
sowych [13, 14].
lacyjnym (najlepiej w trakcie miesiączki). Pamiętać należy, że
Rola gestagenów nie jest jednoznaczna. Naturalny proge-
podstawowym celem terapii hormonalnej jest zmniejszenie
steron w warunkach fizjologicznych nie nasila Å‚ojotoku, jednak
produkcji łoju przez sebocyty. Ponieważ jest to tylko jeden
jego syntetyczne odpowiedniki mają działanie pobudzające
z czynników patogenetycznych trądziku, terapię tę łączy się
wydzielanie Å‚oju [11].
zazwyczaj z innymi typami leczenia (niehormonalnego) [20].
Również inne hormony mają wpływ na aparat mieszkowo
-łojowy, np. ACTH (co tłumaczy wzrost wydzielania łoju i tym
samym nasilenie trÄ…dziku w sytuacjach stresowych, gdzie do-
Dwuskładnikowa tabletka
chodzi do wzrostu poziomu ACTH). Nasilone wydzielanie Å‚oju
antykoncepcyjna
mogą powodować inne hormony, w tym insulina, hydrokorty-
zon, hormon wzrostu, insulinopodobny czynnik wzrostu, TSH,
Dla większości kobiet terapię hormonalną trądziku stano-
CRH oraz substancja P. Wykazano również, że sebocyty po-
wić powinna dwuskładnikowa, estrogenowo-progestagenowa
siadają jądrowe receptory dla hormonów tarczycy [12, 15-17].
tabletka antykoncepcyjna (DTA). Składowa estrogenowa DTA
Najczęstszą endokrynopatią związaną z występowaniem
(etynyloestradiol, mestranol lub estradiol) ma duży potencjał
trądziku u kobiet jest hiperandrogenizm. Występuje on u ok.
w redukowaniu nadmiaru androgenów, obniżając (już w pierw-
7% kobiet w wieku rozrodczym [18, 19]. Kliniczny obraz hi-
szych miesiącach stosowania) zarówno stężenia wolnego te-
perandrogenizmu kobiecego to, poza trądzikiem, również nie-
stosteronu, dehydrotestosteronu, androstendionu, DHEAS, jak
regularne miesiączkowanie, otyłość brzuszna, hirsutyzm, ły-
i powodując wzrost stężeń SHBG (co zmniejsza biologiczną
sienie androgenowe, rogowacenie czarne, zmniejszona płod-
aktywność androgenów) [23].
ność, obniżone libido, przerost łechtaczki, obniżony tonu głosu
Progestageny mają różny wpływ na skórę i jej przydatki,
(powyższe objawy występują w różnej konfiguracji i mają różne
a wynika to z ich zróżnicowanego profilu farmakologicznego.
nasilenie u danej kobiety).
Steroidy te wykazują bowiem różne powinowactwo do recep-
Hiperandrogenizm obejmuje szereg jednostek klinicznych,
torów: estrogenowego, androgenowego, gluko- i mineralokor-
do których należą PCOS, hirsutyzm idiopatyczny, zespół HA-
tykoidowego. Różnice te mogą przekładać się na różny profil
IRAN (hyperandrogenic insulin-resistant acanthosis nigricans),
ich klinicznego działania, z potencjalnymi długoterminowymi
CAH (21-hydroxylaze-deficient classic adrenal hyperplasia),
implikacjami dla zdrowia pacjentek [24]. W przypadku skóry
NCAH (21-hydroxylaze-deficient nonclasic adrenal hyperplasia)
(i trądziku) zasadnicze znaczenie ma aktywność dotycząca
i ASN (androgen-secreting neoplasms) [20].
receptorów androgenowych stopień androgenności proges-
tagenów, ewentualnie ich działanie antyandrogenne, co jest tu
Nr 3/2012
230
R E K O M E N D A C J E Z E S P O ¸ U E K S P E R T Ó W P T G
Ginekol Pol. 2012, 83, 229-232
Rekomendacje Zespołu Ekspertów PTG. Kompleksowa terapia hormonalna u kobiet z trądzikiem 2011.
szczególnie pożądane. Powyższe cechy posiadają progesta- Szczególnie korzystnie DTA z DNG wypadła w katego-
geny 4. generacji (zsyntetyzowane i wprowadzone do terapii rii poprawa zmian trÄ…dzikowych na twarzy (co dla kobiet jest
w ostatnich dwóch dekadach), bez powinowactwa do recep- kluczowe) odsetek poprawy wyniósł bowiem 91,9% dla EE/
tora estrogenowego i androgenowego, o profilu zbliżonym do DNG, 90,2% dla EE/CPA i 76,2% dla placebo. Będąc równie
naturalnego progesteronu. Należą do nich dienogest, nesto- skutecznym jak EE/CPA, DTA z dienogestem to poważna op-
ron, octan nomegestrolu, drospirenon, trimegeston. cja w leczeniu łagodnych oraz średnio nasilonych postaci trą-
dziku dla kobiet szukajÄ…cych antykoncepcji [28]. Dla EE/DNG
zaowocowało to w naszym kraju unikalnym (wśród tabletek
Skuteczność stosowania DTA antykoncepcyjnych) statusem rejestracyjnym dotyczącym le-
w leczeniu trądziku czenia średnio nasilonych postaci trądziku.
U kobiet z PCOS (i cechami hiperandrogenizmu) DTA
Lekiem pierwszego rzutu jest obecnie DTA z octanem złożona z 30mcg EE + 3mg drospiernonu (DRSP) powodu-
cyproteronu (35µg EE + 2mg CA, ang. cyproterone acetate), je spadek stężenia testosteronu z jednoczesnym wzrostem
syntetycznym progestagenem o silnym działaniu antyandro- stężenia SHBG w surowicy krwi [29]. Przekłada się to na ko-
gennym, który wypiera testosteron i DHT z receptorów w tkan- rzystny wpływ DTA z DRSP na umiarkowanie nasilone objawy
kach obwodowych (np. w skórze), hamuje przekształcanie trądzikowe, co obserwuje się już po 6 miesiącach stosowania,
DHEA w androstendion (przez ²-dehydrogenazÄ™ hydroksyste- również w przypadku tabletek z niskÄ…, 20 mikrogramowÄ… daw-
roidową). Jego działanie ośrodkowe (via podwzgórze) hamuje ką EE [30].
wytwarzanie gonadotropin przysadkowych. EE/CPA zmniejsza
produkcję łoju o ok. 30% oraz działa komedolitycznie.
Dwa główne wskazania do stosowania to: Kompleksowość działania DTA
1) nieskuteczna próba antybiotykoterapii w średnio cięż-
kim trądziku grudkowo-krostkowym oraz Leczenie zmian trądzikowych skóry to nie jedyny skutek
2) miernie nasilony trądzik nieodpowiadający na terapię stosowania DTA. DTA działa kompleksowo, dając poza efek-
miejscowÄ… [25]. tem antykoncepcyjnym, szereg (pobocznych) korzystnych
W przypadku EE/CPA trzeba jednak pamiętać o ryzyku po- efektów leczniczych, do których należą [31-33]:
wikłań związanych z jego stosowaniem, co implikuje długość 1) regulacja cyklu miesiączkowego (przywrócenie re-
terapii większe niż w przypadku innych DTA ryzyko powikłań gularności krwawień miesiączkowych, zmniejszenie
zakrzepowo-zatorowych sprawia, że EE/CPA nie jest zalecany obfitości krwawień i związanej z tym niedokrwistości
jako samodzielny środek antykoncepcyjny, a jego stosowanie z niedoboru żelaza),
należy zaprzestać po 3-4 cyklach od całkowitego ustąpienia 2) eliminowanie dolegliwości zespołu napięcia przed-
zmian trądzikowych (lub innych objawów hiperandrogenizmu). miesiączkowego,
Przeciwwskazaniem do stosowania tej DTA jest nie tylko czyn- 3) leczenie objawów wypadowych w okresie perimeno-
ny proces zakrzepowo-zatorowy, ale (m. in.) również rodzin- pauzy,
ny wywiad w kierunku VTE oraz występowanie idiopatycznej 4) leczenie bolesnego miesiączkowania (dysmenorrho-
VTE należy pamiętać, że kobiety z ciężką postacią trądziku i/ ea),
lub z hirsutyzmem mają zwiększone ryzyko chorób sercowo- 5) leczenie endometriozy,
naczyniowych [26, 27]. 6) zwiększanie gęstości mineralnej kości (zapobieganie
W wieloośrodkowym badaniu, kontrolowanym placebo i leczenie osteopenii i osteoporozy u kobiet z niedobo-
z podwójnie ślepą próbą, na dużej grupie kobiet (n=1326) po- rami estrogenów),
równano skuteczność dwóch preparatów antykoncepcyjnych 7) zmniejszanie częstości PID,
z różnymi progestagenami zawierających odpowiednio oc- 8) redukcja występowania czynnościowych torbieli jajni-
tan cyproteronu (35µg EE + 2mg CPA) i dienogest (30µg EE ków,
+ 2mg DNG) w leczeniu łagodnej i umiarkowanej postaci (tj. 9) redukcja występowania włókniakomięśniaków maci-
grudkowo-krostkowej) trÄ…dziku. Zmiany trÄ…dzikowe oceniano cy,
w oparciu o Investigator Global Assessment (liczba i odsetek 10) mniejsza częstość ciąż pozamacicznych,
zmian zapalnych na skórze od początku terapii do 6. cyklu le- 11) redukcja częstości mastopatii (w tym mastalgii, włók-
czenia). niakogruczolaków lub przewlekłych zmian torbielowa-
Skuteczność EE/DNG (DTA z progestagenem o wyraz- tych sutka),
nym antyandrogennym działaniu) była równorzędna ze sku- 12) redukcja ryzyka niektórych nowotworów (rak endo-
tecznością sztandarowego EE/CPA: współczynnik poprawy metrium, raka jajnika, rak jelita grubego) oraz
zmian zapalnych wyniósł odpowiednio: 13) korzystny wpływ na inne objawy hiperandrogenizmu
65,6+/-29,9% dla EE/DNG, (np. hirsutyzm).
64,6+/-3,2% dla EE/CPA (w grupie placebo: 49,4+/-41%);
dla wszystkich zmian zapalnych współczynniki poprawy
wyniosły:
54,7+/-23,6% dla EE/DNG,
53,6+/-26,3% dla EE/CPA
(w grupie placebo: 39,4+/-33,6%).
© Pol s ki e Towar zys t wo Gi nekol ogi czne
231
R E K O M E N D A C J E Z E S P O ¸ U E K S P E R T Ó W P T G
Ginekol Pol. 2012, 83, 229-232
Rekomendacje Zespołu Ekspertów PTG. Kompleksowa terapia hormonalna u kobiet z trądzikiem 2011.
6. Marcason W. Milk consumption and acne is there a link? J Am Diet Assoc. 2010, 110, 152.
Objawy uboczne DTA
7. Pawin H, Beylot C, Chivot M, [et al.]. Physiopathology of acne vulgaris: recent data, new
understanding of the treatments. Eur J Dermatol. 2004, 14, 4-12.
8. Lee W, Jung H, Chi S, [et al.]. Effect of dihydrotestosterone on the upregulation of inflammatory
Należy zawsze pamiętać o potencjalnych objawach ubocz-
cytokines in cultured sebocytes. Arch Dermatol Res. 2009, 12, 367-374.
nych i przeciwwskazaniach do tej terapii, gdyż szczególnie
9. Ramos-e-Silva M, Carneiro S. Acne vulgaris: review and guidleines. Deramtol Nurs. 2009, 2,
w przypadku trądziku, jest to leczenie długotrwałe. Najczęst-
63-68.
sze objawy uboczne zwiÄ…zane ze stosowaniem DTA, takie jak 10. Bhambri S, Del Rosso J, Bhambri A. Pathogenesis of acne vulgaris: recent advances. J Drugs
Dermatol. 2009, 8, 615-618.
np. tkliwość i bóle sutków, zmniejszone libido, nudności, wy-
11. Bergler-Czop B, Brzezińska Wcisło L. Czynniki hormonalne w etiologii trądziku pospolitego. Pol
mioty, zmiany masy ciała, czy bóle głowy nie zagrażają życiu
Merk Lek. 2004, 16, 490-492.
pacjentek i mogą być przejściowe.
12. Thiboutot D, Gilliland B, Light J, Lookingbill D. Androgen methabolism in sebaceous glands from
subjects with and without acne. Arch Dermatol. 1999, 135, 1041-1045.
Najgrozniejszymi powikłaniami DTA (na szczęście rzadki-
13. Wolska H, Langner A, Stąpór W. Zasady diagnostyki i optymalnego leczenia trądziku pospolitego
mi) są natomiast te związane z układem krążenia i powstawa-
(acne vulgaris). Medipress. 1997, 4, 2-12.
niem zakrzepów i zatorów (udary mózgu, zawały serca, VTE).
14. Zoubolis C, Seltmann H, Hiroi N, [et al.]. Corticotropin-relasing hormone; an autocrine hormone
Szereg niekorzystnych efektów metabolicznych (m.in. nie- that promotes lipogenesis in human sebocytes. Proc Natl Acad Sci USA. 2002, 99, 7148-
7153.
korzystny wpływ na lipidogram, gospodarkę węglowodanową,
15. Webster G, Rawlings A. TrÄ…dzik. Diagnostyka i leczenie. Lublin: Czelej, 2009.
ciśnienie tętnicze krwi) można natomiast zredukować poprzez
16. Ahsan M, Urano Y, Kato S, [et al.]. Immunohistochemical localisation of thyroid hormone nuclear
odpowiedni dobór komponenty progestagennej np. osłabienie
receptors in human hair folicles and in vitro effect of L-triiodothyronine on cultured cells of hair
follicles and skin. J Med Invest. 1998, 44, 179-184.
tolerancji glukozy zostało wyeliminowane przez wprowadzenie
17. Bohm M, Schiller M, Brzoska T, Ständer S. Expression of melanocortin-1 receptor in human
progestagenów trzeciej generacji.
sebocytes in vitro and in situ. J Invest Dermatol. 2002, 118, 533-539.
Niekorzystnym jest również wzrost ryzyka raka sutka oraz
18. Zouboulis CC, Korge B, Akamatsu H, et al. Effects of 13-cis-retinoic acid, all-trans-retinoic
acid, and acitrecin on the proliferation, lipid synthesis and keratin expresion of cultured human
raka wÄ…troby podczas doustnej antykoncepcji [34]
sebocytes in vitro. J Invest Dermatol. 1991, 96, 792-797.
19. Knochenhauer E, Key T, Kahsar-Miller M, [et al.]. Prevalence of the polycystic ovary syndrome
in unselected black and white woman of southeastern United States: a prospective study. J Clin
Endocrinol Metab. 1998, 83, 3078-3082.
Podsumowanie
20. Azziz R, Sanchez A, Knochenhauer E, [et al.]. Androgen exess in women: experience with over
1000 consecutive patients. J Clin Endocrinol Metab. 2004, 89, 453-462.
DTA to ważny element hormonalnego leczenia trądziku
21. Gollnick H, Cunliffe W, Berson D, [et al.]. Management of acne: a report from a Global Alliance
to Improve Outcomes in Acne. J Am Acad Dermatol. 2003, 49, Suppl. 1, S1--S37.
u kobiet w okresie rozrodczym.
22. Shaw J. Anti-androgen and hormonal treatment of acne. Dermatol Clin. 1996, 14, 803-811.
Jest to terapia skuteczna i bezpieczna przy wykluczeniu
23. White T, Jain J, Stanczyk F. Effect of oral versus transdermal steroidal contraceptives on
takich czynników ryzyka, jak otyłość, palenie tytoniu oraz nad-
androgenic markers. Am J Obstet Gynecol. 2005, 192, 2055-2059.
ciśnienie tętnicze. Ważne jest, aby pamiętać o doborze właści-
24. Simoncini T, Genazzani A. A review of the cardiovascular and breast actions of drospirenone in
wego progestagenu, np. dienogestu z szerokim spektrum do- preclinical studies. Climacteric. 2010, 13, 22-33.
25. Shaw J. Anti-androgen and hormonal treatment of acne. Dermatol Clin. 1996, 14, 803-811.
datkowych działań pozaantykoncepcyjnych. To kompleksowe
26. Current problems in pharmacovigilance. Medicines Control Agency. 2002, 28, 7-12.
działanie DTA winno być w pełni wykorzystywane w codzien-
27. Vasilakis-Scaramozza C, Jick H. Risk of venous thromboembolism with cyproterone or
nej praktyce każdego ginekologa.
levonorgestrel contraceptives. Lancet. 2001, 358, 1427-1429.
28. Palombo-Kinne E, Schellschmidt I, Schumacher U, Gräser T. Efficacy of a combined oral
contraceptive 0.0030 mg ethinyloestradiol/2mg dienogest for the treatment of papulopustular
acne in comparison with placebo and 0.035 mg ethinylestradiol/2 mg cyproterone acetale.
Contraception. 2009, 79, 282-289.
Żaden z członków panelu ekspertów nie zgłasza konfliktu inte-
29. Pehlivanov B, Mitkov M. Efficacy of an oral contraceptive containing drospirenone in the
treatment of women with polycystic ovary syndrome. Eur J Contracept Reprod Health Care.
resów w związku z powstaniem niniejszego opracowania.
2007, 12, 30-35.
30. Fenton C, Wellington K, Moen M, Robinson D. Drospirenone/ethinylestradiol 3mg/20microg
Stanowisko przedstawia stan wiedzy na wskazany temat na
(24/4 day regimen): a review of its use in contraception, premenstrual dysphoric disorder and
moderate acne vulgaris. Drugs. 2007, 67, 1749-1765.
dzień przeprowadzenia przeglądu piśmiennictwa. Zespół ekspertów
31. Burkman R, Schlesselman J, Zieman M. Safety and health benefis associated with oral
zastrzega sobie prawo do aktualizacji niniejszego stanowiska w przy-
contraception. Am J Obstet Gynecol. 2004, 190, suppl. 4, S5-22.
padku pojawienia się nowych istotnych doniesień naukowych.
32. Pertyński T, Stachowiak G. Niskodawkowa, dwuskładnikowa doustna antykoncepcja u kobiet
w okresie pre- i okołomenopauzalnym. Prz Menopauz. 2006, 4, 257 264.
33. Rosenberg L, Palmer J, Zauber A, [et al.]. A case-control study of oral contraceptive use and
invasive epithelial ovarian cancer. Am J Epidemiol. 1994, 139, 654-661.
34. Johnson K, Miliard P. Oral contraceptives and breast cancer. J Farm Pract. 1996, 43, 340-341.
35. Thiboutot D. Acne: hormonal concepts and therapy. Clin Dermatol. 2004, 22, 419-428.
Piśmiennictwo
1. Kligman A. The treatment of acne with topical retinoids: one men s opinions. J Am Acad
Dermatol. 1997, 11, 92-95.
2. Sugisaki H, Yamanaka K, Kakeda M, [et al.]. Increased interferon-gamma, interleukin-12p40 and
IL-8 production in Propionibacterium acnes-treated peripheral blood mononuclear cells from
patient with acne vulgaris: host response but not bacterial species is the determinant factor of
the disease. J Dermatol Sci. 2009, 55, 47-52.
3. Zaidi Z. Dispelling the myths and misconceptions of acne. J Pak Med Assoc. 2009, 5, 264-
265.
4. Sobjanek M, Zabłotna M, Sokołowska-Wojdyło M, [i wsp.]. Czynniki genetyczne w
etiopatogenezie trÄ…dziku pospolitego. Post Dermatol Alergol. 2007, 24, 183-187.
5. Bergler-Czop B, Brzezińska-Wcisło L. Odmienności kliniczne i leczenie trądziku zwykłego u
dorosłych kobiet badanie pilotażowe. Post Dermatol Alergol. 2006, 23, 258-262.
Nr 3/2012
232
Wyszukiwarka
Podobne podstrony:
PTg lecznie endometriozyLecznictwo dermatologicznezaklady lecznictwa122009PTG kwasy DHAroztwory lecznicze22 POST LECZNICZYPrv PTGEULA PTGTRĄDZIK RÓŻOWATYSulfonamidy i diaminopirymidynyużywane w lecznictwie weterynaryjnymHomeopatia voodoo w lecznictwieinstrukcja bhp przy obsludze kotla do podgrzewania parafiny dla celow leczniczychwięcej podobnych podstron