Zastosowanie Miskanta olbrzymiego jako
rośliny energetycznej
Materiały z konferencji:  Wdrażanie przepisów UE regulujących wykorzystanie
odnawialnych z
ródeł energii w wybranych krajach członkowskich, ze szczególnym
uwzględnieniem zagadnienia wykorzystania biomasy organizowane we współpracy z
Urzędem Marszałkowskim Województwa Dolnoślaskiego
Dolnośląską Agencją Energii i Środowiska
Stowarzyszeniem na Rzecz Zrównoważonego Rozwoju
Temat: Zastosowanie Miskanta olbrzymiego jako rośliny energetycznej
Miscanthus x giganteus
Wraz z wejściem Polski do struktur Unii Europejskiej i wprowadzeniem obowiązku pozyskiwania
części energii z odnawialnych z
ródeł wręcz lawinowo wzrosło zainteresowanie uprawą gatunków, z
których uzyskany plon można przeznaczyć na cele energetyczne. Zapewnienie bazy surowcowej w
postaci wytworzonej corocznie biomasy wiążę się nierozerwalnie z koniecznością wprowadzenia do
praktyki rolniczej upraw gatunków wysokowydajnych roślin. Stwarza to możliwość włączenia
rolnika-producenta w proces wytwarzania energii niejako od samego jego zarania, jednak aby tak się
mogło stać musi on posiadać szeroką wiedzę dotyczącą uprawianego gatunku, jego prawidłowej
agrotechniki oraz sposobu wstępnego przetworzenia uzyskanej biomasy.
Jednym z najbardziej perspektywicznych gatunków uprawianych na cele energetyczne, obok
wierzby wiciowej (Salix viminalis), wydaje się obecnie Miskant olbrzymi (Miscanthus x giganteus)
należący do rodziny traw.
Miscanthus x giganteus
Miskant olbrzymi (Miscanthus x giganteus) jest mieszańcem międzygatunkowym diploidalnego
gatunku Miskanta chińskiego (Miscanthus sinensis) i tetraploidalnego Miskanta cukrowego
(Miscanthus sacchariflorus). Powstały w ten sposób triploidalny gatunek Miscanthus x giganteus jest
sterylny, czyli nie wytwarza nasion na drodze rozmnażania generatywnego, a jedynie może być
rozmnażany wegetatywnie za pomocą podziału podziemnych kłączy lub poprzez sadzonki otrzymane
z kultur  in vitro . Cecha ta jest bardzo ważna nie tylko z rolniczego punktu widzenia, ale również w
kontekście ochrony środowiska. Zagadnienie to można rozpatrywać dwojako, z jednej strony jako
wadę, gdyż brak możliwości rozmnażania generatywnego uniemożliwia uzyskanie materiału
siewnego, który mógłby szybko stać się podstawą zakładania plantacji miskanta olbrzymiego na cele
energetyczne. Z drugiej jednak strony, ze wzglądu na sposób wykorzystania tego gatunku, brak
nasion (ziarniaków) może być postrzegany również jako cecha pożądana, która zabezpiecza przed
możliwością niekontrolowanego rozprzestrzeniania się tego gatunku, czy też przypadkowego
krzyżowania z roślinami pokrewnymi i dawania potomstwa mieszańcowego potencjalnie szkodliwego
dla ekosystemów i gospodarki człowieka. Cecha rozmnażania wegetatywnego ma również istotne
znaczenie z punktu widzenia logistyki zakładania nowych plantacji miskanta. Należy mieć na uwadze
konieczność zorganizowania odpowiedniego transportu kłączy lub sadzonek otrzymanych z kultur  in
vitro z miejsca ich pozyskania (np. laboratorium) do plantatora. Wiąże się to nierozerwalnie z
terminowością dostaw materiału roślinnego do producentów biomasy. Miskant olbrzymi jest rośliną
wieloletnią o cyklu fotosyntetycznym C4, charakteryzującą się zwiększoną absorpcją CO2, wysokim
potencjałem plonowania oraz oszczędnym gospodarowaniem wodą w okresie wegetacji, co ma
istotne znaczenie w produkcji rolniczej, szczególnie w uprawie na glebach lżejszych i w latach
posusznych. Już w pierwszym roku uprawy (rok założenia plantacji) rośliny uzyskują wysokość około
2 m i dają plon suchej masy z 1 ha wahający się w granicach od 1 do 3 ton w zależności od
stanowiska, nawożenia, terminu zbioru (jesienny lub wiosenny) i użytego materiału sadzonkowego
(kłącza, sadzonki  in vitro ). W drugim roku uprawy Miskant olbrzymi osiąga często wysokość
przekraczającą 3 metry i plonuje na poziomie 8-15 ton suchej masy. Od trzeciego roku rozpoczyna
się najbardziej wydajny rozwój roślin, który skutkuje uzyskaniem plonów na poziomie 25-30 ton
suchej masy z powierzchni 1 hektara 2, 3, 7, 8) Potencjał plonotwórczy Miskanta olbrzymiego, na
zasobnych w składniki pokarmowe glebach i przy korzystnym przebiegu pogody w okresie wegetacji,
szacowany jest na podstawie dotychczasowych doświadczeń polowych i plantacji produkcyjnych na
około 40 ton suchej masy z 1 ha. Ze względu na długowieczność użytkowania raz założonej plantacji
miskanta (15-20 lat), jak i dużą produkcyjność biomasy oceniany jest on jako bardzo cenne
alternatywne z
ródło energii.
Często podnoszoną, wadą miskanta w warunkach klimatu Polski jest jego mała odporność na mrozy,
która znacząco może ujawnić się w pierwszym roku uprawy i w skrajnych przypadkach powodować
obniżenie obsady roślin na jednostce powierzchni dochodzące nawet do 50%. Stwarza to konieczność
dosadzania roślin w drugim roku uprawy, co jest jednym z czynników zwiększających
kosztochłonność prowadzenia plantacji. Stąd miskant na cele energetyczne nie powinien być
lokalizowany w rejonach północno-wschodniej Polski, gdzie ryzyko wymarzania roślin jest
stosunkowo wysokie. Z kolei Dolny Śląsk jest postrzegany jako region o najkorzystniejszych
warunkach siedliskowych dla zakładania plantacji tego gatunku. Dotychczasowe wyniki obserwacji i
badań dotyczących przezimowania miskanta przeprowadzone w Akademii Rolniczej we Wrocławiu
sugerują wykonanie w pierwszym roku uprawy (po zbiorze jesiennym) obredlania roślin, które w
bardzo dobry sposób przyczynia się do ograniczania strat wynikających z przemarzania roślin
podczas spoczynku zimowego. Gleba uformowana w postaci redlin tworzy zimą dobrą warstwę
izolacyjną, chroniącą młode podziemne kłącza przed negatywnym oddziaływaniem niskich
temperatur, szczególnie przy jednoczesnym braku okrywy śnieżnej.
Wymagania glebowe Miskant olbrzymi nie ma szczególnie dużych wymagań agrotechnicznych 7)
(gleba, nawożenie, ochrona). Z powodzeniem można lokalizować plantacje tego gatunku na glebach
IV i V klasy, a nawet na glebach klasy VI pod warunkiem, że stanowisko nie będzie stale przesuszone.
Z kolei prowadzenie uprawy miskanta na glebach klas wyższych (III a i b) będzie skutkowało
możliwością uzyskania wysokich i stabilnych plonów w poszczególnych latach uprawy, w mniejszym
stopniu zależnych od zastosowanego poziomu agrotechniki (nawożenie). Odczyn pH może wahać się
w szerokich granicach od 4,5 do 8,2, ale najkorzystniejszym jest zbliżony do 6,2. Rośliny miskanta
dzięki silnie rozwijającemu się systemowi korzeniowemu są odporne na okresowe posuchy oraz
zacieniające sąsiedztwo drzew. Z tego też względu istnieje również możliwość wykorzystania tego
gatunku jako rośliny przeciwerozyjnej 5).
 Przygotowanie stanowiska Ważnym zagadnieniem, przed założeniem plantacji miskanta, jest
odpowiednie przygotowanie stanowiska po zbiorze gatunku przedplonowego, opierające się przede
wszystkim na wykonaniu podorywki przykrywającej resztki pożniwne oraz zabiegach mających na
celu eliminację występującego zachwaszczenia. Mając na uwadze fakt, że rośliny miskanta sadzi się
wiosną w uprawie szerokorzędowej i początkowy rozwój roślin jest stosunkowo powolny, już jesienne
zwalczanie szczególnie uciążliwych chwastów jest ze wszech miar uzasadnione. W tym celu,
szczególnie na terenach czasowo wyłączonych z produkcji rolniczej, konieczne jest wykonanie
zabiegów herbicydami totalnymi (s. a. glifosat). Przygotowanie stanowiska pod założenie plantacji
miskanta powinno kończyć się wykonaniem orki zimowej na głębokość 20-25 cm, gdyż gleba
pozostawiona w ostrej skibie do wiosny będzie gromadzić zapasy wody potrzebne do rozwoju
wiosennego roślin.
Nawożenie Miskant olbrzymi nie jest gatunkiem bardzo wymagającym w odniesieniu do
zaopatrzenia gleby w składniki mineralne. Jeśli w gospodarstwie wykonywano analizy chemiczne i
wskazują one na wysoką lub bardzo wysoką zasobność gleby w potas i fosfor to wówczas jesienią
można całkowicie zrezygnować z nawożenia mineralnego tymi składnikami. Taką decyzję można
również podjąć na stanowiskach słabszych, pod warunkiem że nie oczekujemy uzyskania
maksymalnych plonów i uprawę traktujemy jako niskonakładową. W przeciwnym wypadku wskazane
jest zastosowanie jesienią 30-90 kg P2O5 i 80-120 kg K2O, w zależności od zasobności stanowiska.
Dotychczasowe doświadczenia wskazują, że miskant korzystnie reaguje na wiosenne nawożenie
azotem, szczególnie w pierwszym roku uprawy. Dobre zaopatrzenie roślin w azot warunkuje ich
szybki wzrost i rozwój, a także prawidłowe wykształcanie podziemnych kłączy (rhizomów), co z kolei
ma istotny wpływ na stopień przezimowania i obsadę roślin w kolejnym roku uprawy. Jest to
szczególnie ważne, jeśli materiałem sadzonkowym są rośliny wyhodowane metodą kultur  in vitro .
Stąd też wiosenną dawkę, przed sadzeniem roślin, w wysokości około 100 kg N" ha-1 przyjmuje się
najczęściej jako optymalną w pierwszym roku uprawy 1). W kolejnych latach prowadzenia plantacji
miskanta wraz z rozrastaniem się pojedynczych roślin (współczynnik krzewienia 8-12) można dawkę
azotu stopniowo zwiększać do 150-180 kg na 1 ha 9) lub w celu ograniczenia nakładów pozostać na
dotychczasowym poziomie 100 kg N" ha-1. Nawożenie potasowo-fosforowe nie jest konieczne w
kolejnych latach uprawy miskanta, jeśli zdecydujemy się na zbiór biomasy w terminie wiosennym.
Wówczas to w okresie spoczynku zimowego obłamane przez wiatr i działanie mrozu blaszki liściowe i
część wierzchołków roślin, będą stanowiły naturalne z
ródło zaopatrzenia miskanta w te składniki
pokarmowe w kolejnych okresach wegetacyjnych. Z kolei w przypadku dokonywania zbioru biomasy
w terminie jesiennym, warto okresowo wykonywać analizy zasobności gleby i w przypadku
stwierdzenia niskich lub bardzo niskich wartości zastosować nawożenie potasem i fosforem
interwencyjnie.
Sadzenie i pielęgnacja roślin W związku z wegetatywnym sposobem rozmnażania Miskanta
olbrzymiego 4) dla praktyki rolniczej istnieją dwie możliwości uzyskania materiału sadzonkowego:
przez podział kłączy (rhizomów) oraz na drodze kultur  in vitro . Pierwszy sposób polegający na
podziale kłączy na fragmenty i ich póz
niejszym wysadzaniu na plantacji jest prosty i przynosi dobre
rezultaty w postaci szybko i prawidłowo rozwijających się roślin, ale wiąże się z koniecznością
posiadania dostępu do licznego materiału matecznego oraz jest czaso- i pracochłonny. W związku z
tym może być stosowany jedynie wówczas, gdy posiadamy już pewien areał uprawy miskanta i
chcemy go we własnym zakresie powiększyć. Z kolei uzyskiwanie materiału sadzonkowego z kultur
 in vitro jest bardziej zaawansowanym technicznie sposobem i wymaga pracy specjalistycznego
laboratorium, jednak dzięki tej technice można uzyskać w krótkim czasie wiele roślin potomnych,
które można skierować do sprzedaży zainteresowanym prowadzeniem plantacji rolnikom. Rośliny
uzyskane na drodze kultur  in vitro nie różnią się zasadniczo od roślin otrzymanych w skutek
podziałów kłączy za wyjątkiem mniejszego początkowego tempa wzrostu i mniejszej
mrozoodporności w pierwszym roku po posadzeniu. Jednak różnice te niwelują się już w drugim roku
uprawy i w trzecim sezonie wegetacyjnym uzyskiwane plony biomasy są na porównywalnym poziome.
Sadzenia miskanta wiąże się z lokalizacją plantacji i najwcześniej może być wykonane w warunkach
województwa dolnośląskiego i opolskiego tj. w I i II dekadzie maja. Wegetacja miskanta w kolejnych
latach trwa od kwietnia do pierwszych jesiennych przymrozków. Jednak w warunkach polowych
proces fotosyntezy zostaje zahamowany w temperaturze około 6 oC, co wiąże się z zatrzymaniem
wzrostu roślin. Wysadzenia roślin miskanta powinno się dokonać, podobnie jak siew kukurydzy, w
glebę ogrzaną (ok. 10 oC) ręcznie (pod znacznik lub dołownik) lub mechanicznie za pomocą sadzarek.
W przypadku wysadzania kłączy dobre efekty daje ich umieszczanie na głębokości 10-15 cm,
natomiast głębokość sadzenia rozsady wyhodowanej  in vitro jest uwarunkowana wzrostem
otrzymanych roślin. Obsada roślin na 1 m2 powinna wynosić od 1 do 3 sztuk, co daje na powierzchni
1 ha liczbę od 10 000 do 30 000 sadzonek. Rzadsze sadzenie 1 roślina na 1 m2 pozwala na
oszczędność materiału sadzonkowego, co ma istotne znaczenie w obniżeniu kosztów zakupu
sadzonek. Obecnie koszt jednej sadzonki waha się w szerokich granicach od 0,80 do nawet 4 złotych.
Z kolei gęstsze sadzenie (3 sztuki na 1 m2) pozwala roślinom miskanta bardziej konkurować z
pojawiającymi się na plantacji chwastami i szybciej doprowadza do zwarcia rzędów i międzyrzędzi, a
przez to niemal całkowicie eliminuje problem zachwaszczenia. Stąd w praktyce polowej rozstawa
rzędów wynosi od 0,7 do 1,0 metra, a odległość między roślinami w rzędzie od 45 do 100 cm.
Pielęgnacja miskanta ogranicza się praktycznie do eliminacji pojawiającego się zachwaszczenia,
szczególnie w pierwszym roku uprawy. W tym celu można w początkowych fazach rozwojowych
wykonywać opielanie pielnikiem w międzyrzędziach lub stosować, na pojawiające się chwasty
dwuliścienne, herbicydy (typowe w uprawach kukurydzy) które nie spowodują uszkodzenia
rosnących roślin miskanta. Ograniczenie występowania chwastów jednoliściennych, za pomocą
oprysków herbicydowych jest znacznie trudniejsze. Od 2 lub 3 roku uprawy silnie rosnący miskant w
sposób naturalny ogranicza liczebność występujących chwastów na plantacji, co pozwala
zrezygnować z zabiegów odchwaszczających. Drugim wskazanym zabiegiem w pierwszym roku po
posadzeniu (po wykonaniu zbioru jesiennego) jest obsypanie sadzonek na wysokość około 30 cm
glebą, aby lepiej zabezpieczyć je przed mrozem w okresie spoczynku zimowego. Potraktowanie
miskanta niejako jak rośliny okopowej daje bardzo dobre rezultaty, szczególnie jeśli sadzonki były
uzyskane na drodze kultur  in vitro . Dotychczas nie stwierdzono występowania szkodników na
roślinach miskanta, natomiast z chorób odnotowano jedną o charakterze wirusowym, która powoduje
zahamowanie wzrostu i chlorozę, lecz choroba ta nie przenosi się z rośliny na roślinę. Jedynym jej
z
ródłem mogą być zakażone sadzonki, stąd ważny jest zakup zdrowego materiału sadzonkowego.
Terminy, sposoby zbioru i logistyka biomasy Zbiory Miskanta olbrzymiego mogą przypadać w
dwóch terminach tj. zbiór jesienny od paz
dziernika do listopada (a nawet w sprzyjających warunkach
w niektórych latach w 1 dekadzie grudnia), kiedy rośliny kończą swoją wegetację lub zbiór wiosenny
od lutego do marca jeszcze przed rozpoczęciem rozwoju młodych pędów. Plon i jakość uzyskiwanej
do spalania biomasy (słomy) uwarunkowane są terminem zbioru 7). Zawartość suchej masy w
zebranym jesienią plonie kształtuje się w przedziale 35-45%, a przy zastosowaniu zbioru wiosennego
wynosi od 60 do 70%. Uzyskany plon suchej masy jest istotnie zależny od roku uprawy oraz terminu
zbioru i waha się w szerokich granicach od 1 do 3 t z ha w pierwszym roku, 8-15 ton w drugim i
około 25-30 ton w trzecim i dalszych latach. Podczas spoczynku zimowego rośliny zrzucają liście, co
powoduje powrót przede wszystkim potasu do gleby 6). Konsekwencją tego procesu jest redukcja
zawartości sodu i potasu w słomie, a tym samym po spaleniu w popiele 3). Biomasę o najlepszej
jakości na cele energetyczne uzyskujemy decydując się na zbiór wiosenny miskanta.
Technika zbioru, aby była jak najmniej kosztochłonna, powinna się opierać o maszyny łatwo
dostępne dla rolnika - producenta i będące w powszechnym użytkowaniu. Stąd też proponowane są
zasadniczo dwie metody postępowania. Pierwsza z nich opiera się na wykorzystaniu kombajnu do
zbioru kukurydzy na kiszonkę i ścinaniu miskanta z jednoczesnym rozdrabnianiem uzyskanej
biomasy na sieczkę. Wstępne informacje serwisowe sugerują wykonanie jedynie niewielkich
przeróbek zespołu żniwnego kombajnu polegających na wzmocnieniu kosy i noży rozdrabniających.
Uzyskana sieczka charakteryzuje się małą gęstością 80-100 kg" m3 suchej masy i jest łatwa do
zadawania, gdyż instalacja do spalania nie musi być wyposażona w rozdrabniacz, co znacząco
redukuje koszty pozyskiwania energii. Podstawową wadą tego rozwiązania jest duża objętość
uzyskanej sieczki, a co się z tym wiąże potrzeba zagwarantowania dużych powierzchni do jej
składowania. Stąd najbardziej racjonalną metodą jest użycie kombajnu lub sieczkarni polowej, a
następnie zebranie sieczki w kontenery i przewiezienie ich transportem drogowym bezpośrednio do
elektrociepłowni. Wiąże się to jednak z sugestią lokalizowania plantacji miskanta w bliskiej
odległości od użytkownika końcowego. Druga metoda polega na ścinaniu miskanta kosiarkami i
następnie jego prasowaniu w baloty prasami zwijającymi lub prasami wysokiego zgniotu. Należy przy
tym pamiętać o wzmocnieniu kosy, szczególnie jeśli posługujemy się kosiarkami listwowymi,
natomiast prasy nie wymagają praktycznie żadnych modyfikacji. Prasując słomę miskanta
oszczędzamy miejsce na jego magazynowanie, gdyż operujemy okrągłymi (200-250 kg) lub
sześciennymi (400-600 kg) belami, które jest łatwo transportować i układać. Wadą tego rozwiązania
jest konieczność posiadania instalacji do spalania zaopatrzonej w szarpacz umożliwiający
porcjowanie dużych beli na fragmenty. Spalanie bel miskanta w całości powoduje nieznaczne
zmniejszenie sprawności cieplnej całej instalacji.
Przechowywanie zebranej biomasy W przypadku stosowania wiosennego zbioru biomasy
miskant może być magazynowany jak sucha słoma (lub sieczka) innych gatunków z rodziny traw,
natomiast pochodzący z zimowego zbioru charakteryzuje się gorszymi parametrami do
przechowywania, co uwarunkowane jest przede wszystkim wysoką zawartością wody w roślinie.
Dosuszanie zebranych jesienią roślin wydaje się być mało ekonomiczne, gdyż potrzeba około 4 MJ
energii na kilogram zebranej biomasy, aby móc ją przechowywać tak jak w przypadku zastosowania
zbioru wiosennego. Jedynym godnym polecenia rozwiązaniem w przypadku dokonywania zbioru
jesiennego miskanta jest ułożenie zebranej biomasy w sterty, w których zostaną pozostawione kanały
wentylacyjne pozwalające na naturalne jej dosychanie oraz przykrycie od góry folią ograniczającą
wpływ niekorzystnych warunków atmosferycznych. Mimo tego należy się liczyć z powstającymi
stratami biomasy na skutek jej rozkładu podczas przechowywania pod wpływem działania
mikroorganizmów, którym sprzyjają szczególnie wysoka wilgotność i stopniowy wzrost temperatury
w stercie.
Podsumowanie Zwiększające się zapotrzebowanie elektrociepłowni na surowce energetyczne
pochodzące ze z
ródeł odnawialnych stanowi podstawę dla prowadzenia kolejnych doświadczeń i
badań oraz powstawania plantacji Miskanta olbrzymiego. Potencjalnymi odbiorcami energii
wytworzonej w oparciu o biomasę miskanta mogą być również sami rolnicy, a szczególnie ta grupa,
która prowadzi produkcję kwiaciarską i warzywniczą i dziś do ogrzewania szklarni i tuneli stosuje np.
piece trocinowe. Wykorzystanie pól czasowo odłogowanych do produkcji miskanta na cele
energetyczne może zapobiec w przyszłości ich całkowitemu wyłączeniu z produkcji polowej i
stanowić naturalną ochronę przed ich stopniową degradacją.
Literatura 1. Acaroglu M., Sami Aksoy A., 2005. The cultivation and energy balance of Miscanthus x
giganteus production in Turkey. Biomass and Bioenergy, 29, 1, 42-48. 2. Ercoli L., Mariotti M.,
Masoni A., Bonari E., 1999. Effect of irrigation and nitrogen fertilization on biomass yield and
efficiency of energy use in crop production of Miscanthus. Field Crops Research, 63, 1, 3-11. 3.
Clifton-Brown J.C., Lewandowski I. 2002., Screening Miscanthus genotypes in field trials to optimize
biomass yield and quality in Southern Germany. European Journal of Agronomy, 16, 2, 97-110. 4.
Deuter M., Jeżowski S., 1998. Szanse i problemy hodowli traw z rodzaju Miscanthus jako roślin
alternatywnych. Hod. Roś. i Nas., 2, 45-48. 5. Jeżowski S., 1999. Miskant chiński (Miscanthus
sinensis (Thunb.) Andersson)  z
ródło odnawialnych i ekologicznych surowców dla Polski. Zesz.
Prob.. Post. Nauk Rol., 468, 159-166. 6. Kahle P., Beuch S., Boelcke B, Leinweber P., Schulten H.R.,
2001. Cropping of Miscanthus in Central Europe: biomass production and influence on nutrients and
soil organic matter European Journal of Agronomy, 15, 3, 171-184. 7. Lewandowski I., Clifton-Brown
J.C., Scurlock J.M.O., Huisman W., 2000. Miscanthus: European with a novel energy crop. Biomass
and Bioenergy, 19, 4, 209-227. 8. Schwarz H., 1993. Miscanthus sinensis  giganteus production on
several sites in Austria. Biomass and Bioenergy, 5, 6, 413-419. 9. Schwarz H., Liebhard P.,
Ehrendorfer K., Ruckenbauer P., 1994. The effect of fertilization on yield and quality of Miscanthus
sinensis  Giganteus . Industrial Crops and Products, 2, 3, 153-159.
 Autor: Dr hab. Marcin Kozak Katedra Szczegółowej Uprawy Roślin Akademia Rolnicza we
Wrocławiu
y
ródło: http://www.cieplej.pl/ - Dolnośląska Agencja Energii i Środowiska s.c.


Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
UPRAWA ROŚLIN ENERGETYCZNYCH
Choroby roślin energetycznych
zyto – roslina energetyczna
Wierzba krzewiasta roślina energetyczna
Biomasa jako surowiec energetyczny
Rośliny energetyczne
EFEKTYWNOŚĆ BIOMASY JAKO PALIWA ENERGETYCZNEGO
rosliny zastosowania pojemnikienclematis main
rosliny zastosowaniaenclematis split
rosliny zastosowania plotyplclematis main
Gazprom jako narzędzie polityki energetycznej Rosji w Europie wybrane aspekty
rosliny zastosowania klasyczneenclematis main
rosliny zastosowania cieteplclematis split
rosliny zastosowania plotyenclematis main
Metody energetyczne zastosowanie twierdzenia Menabre a Zad 1(1)
rosliny zastosowania klasyczneplclematis split
rosliny zastosowania pojemnikiplclematis split

więcej podobnych podstron