B Cwioro Miedzynarodowe wysilki na rzecz powstrzymania iranskiego programu nuklearnego
MIĘDZYNARODOWE WYSIŁKI NA RZECZ POWSTRZYMANIA IRAŃSKIEGO PROGRAMU NUKLEARNEGO Barbara Ćwioro Ministerstwo Spraw Zagranicznych Mimo nadziei i przejawianego jeszcze niedawno optymizmu, co do możliwoSci wypracowania satysfakcjonującego rozwiązania, proces nego- cjacyjny pomiędzy Iranem a społecznoScią międzynarodową w kwestii irańskiego programu nuklearnego znalazł się w impasie. . Artykuł omawia genezę ustanowienia tego dialogu, jego uwarunko- wania i cele, przedstawia chronologię rozmów prowadzonych w latach 2003-2009, ich rezultaty oraz perspektywy rozwoju sytuacji. . GENEZA DIALOGU Z IRANEM . Powstanie w Iranie w 1979 roku teokratycznego państwa islam- skiego, dążącego do eksportu rewolucji, skutkowało pogorszeniem się jego relacji z krajami EWG. Po zakończeniu wojny z Irakiem oraz kon- fliktu kuwejckiego w 1991 roku, Iran rozpoczął starania o normalizację stosunków z krajami europejskim, traktując je jako przeciwwagę dla konfrontacyjnych relacji z USA i Izraelem. Europa stała się prioryteto- wym kierunkiem irańskich starań o legitymizację reżimu, pozyskanie nowoczesnych technologii oraz inwestycji na modernizację gospodarki. Doceniając geostrategiczne położenie Iranu i jego znaczenie jako dosta- wcy energii, Europa przyjęła politykę dialogu, także z uwagi na chęć uzyskania dostępu do rynku irańskiego. . 108 MIĘDZYNARODOWE WYSIŁKI NA RZECZ POWSTRZYMANIA IRAŃSKIEGO PROGRAMU NUKLEARNEGO W ten sposób powstały przesłanki do realizacji przez Unię po- lityki krytycznego dialogu . Choć nie przyniósł on oczekiwanych efektów, to jednak od tej pory, kwestia stosunku zjednoczonej Europy do Iranu stała się jednym z wiodących zagadnień polityki zagranicznej krajów EWG (póxniej UE), a kraje te stały się głównym partnerem handlowym Iranu. Polityka krytycznego dialogu została zaniechana w kwietniu 1997 roku w związku z sytuacją, która powstała na skutek kryzysu w sprawie Mykonos 1. . Po wygranych przez Mohammada Chatamiego wyborach prezy- denckich w 1997 roku, zarysowała się możliwoSć ewolucji polityki wewnętrznej i zagranicznej (m.in. odrzucenie ideologii konfrontacji) i w rezultacie ustanowiona została ponownie płaszczyzna stosunków Unii z Iranem znana jako polityka konstruktywnego dialogu . W wyniku realizacji tej polityki doszło w latach 1998-2001 do postępu w politycznych i ekonomicznych stosunkach Unii z Iranem. . Po zwycięstwie obozu reformatorów w wyborach parlamentarnych w Iranie w 2000 roku, Rada Ministrów UE zatwierdziła w maju 2001 roku warunki okreSlające ustanowienie SciSlejszych stosunków Unii z Iranem. Ponowna, osiągnięta w wyniku zdecydowanej przewagi głosów, elekcja M. Chatamiego na stanowisko prezydenta w czerwcu 2001 roku przyniosła nowe, także po stronie Unii, oczekiwania odnoSnie realizacji reform wewnętrznych i procesu demokratyzacji. Mandat do prowadzenia rozmów dotyczących Traktatu o Współpracy i Handlu (TCA) został zaaprobowany przez Radę na przełomie czerwca i lipca 2002 roku. Równolegle z negocjacjami TCA miał toczyć się dialog poli- tyczny. W rezultacie dialogu powinny zostać podpisane cztery protokoły polityczne do TCA dotyczące: nieproliferacji BMR, praw człowieka, zwalczania terroryzmu, uregulowania konfliktu bliskowschodniego2. 1) M. Struwe, The Policy of Critical Dialogue : An Analysis of European Human Rights Policy Towards Iran from 1992 to 1997. Middle East Paper , University of Durham, November 1998. 109 UWARUNKOWANIA DIALOGU a) Uwarunkowania zewnętrzne: Od 1979 roku Iran pozostaje w różnym stopniu intensywnoSci w stanie konfrontacji ze Stanami Zjednoczonymi. Oskarżając Iran o wspieranie terroryzmu, naruszanie praw człowieka i proliferację BMR, Stany Zjednoczone negatywnie oceniają rezultaty dotychcza- sowego dialogu UE z Iranem i starają się, zachęcać poszczególne kraje UE do usztywnienia ich pozycji w stosunku do Teheranu (a nawet zerwania dialogu). Amerykańska polityka wobec Iranu uległa zmianie dopiero po dojSciu do władzy Baracka Obamy, który poparł europejskie wysiłki negocjacyjne i zaproponował bezpoSredni dialog z USA. . WSród krajów UE są wyraxnie widoczne różnice stanowisk. Francja, Niemcy, Włochy, Hiszpania, Austria i Grecja opowiadają się, ze względu na swoje rozległe interesy gospodarcze, za rozwojem kon- taktów politycznych z Iranem. Znacznie bardziej zdystansowane stanowisko zajmują: Wielka Brytania, Irlandia, Holandia oraz kraje skandynawskie. W tym kontekScie charakterystyczne stało się zja- wisko wygrywania przez Iran różnic pomiędzy USA i UE oraz po- między poszczególnymi jej członkami. . Prowadząc dialog z UE, władze Iranu są zainteresowane przede wszystkim współpracą gospodarczą, uzyskaniem dostępu do nowych technologii, sprzętu wojskowego i częSci zamiennych, rozwojem przy pomocy firm unijnych swojego sektora naftowo-energetycznego i rozbudową jego możliwoSci przesyłowych. 2) W. Waszczykowski, Współczesne stosunki Iranu z Unią Europejską, Zeszyty Akademii Dyplomatycznej MSZ , Warszawa 2003. 110 MIĘDZYNARODOWE WYSIŁKI NA RZECZ POWSTRZYMANIA IRAŃSKIEGO PROGRAMU NUKLEARNEGO Poszczególne kraje UE postrzegają Iran jako największy rynek zbytu na Bliskim i Rrodkowym Wschodzie, dysponujący relatywnie wykształconą siłą roboczą. Iran posiada jedne z największych złóż ropy naftowej (8 proc. zasobów Bliskiego Wschodu około 4 mln baryłek dziennego wydobycia) i drugie, co do wielkoSci złoża gazu ziemnego na Swiecie. . b) Uwarunkowania wewnętrzne: . W 2004 roku odbyły się w Iranie wybory parlamentarne, a w 2005 roku wybory prezydenckie. Masowa dyskwalifikacja przez Radę Strażników kandydatów na posłów i prezydenta wykluczyła możli- woSć przeprowadzenia wolnych i uczciwych wyborów. Zdominowa- ny przez konserwatystów parlament i rząd stawiają się w roli kreatorów polityki społeczno-gospodarczej i animatorów polityki zagranicznej Iranu. Towarzyszy temu umacnianie postaw nacjona- listycznych, izolacjonistycznych i autarkicznych, co negatywnie implikowało perspektywy dialogu. . Podejrzenia Iranu o zamiar pozyskania technologii umożliwiającej wyprodukowanie głowic nuklearnych są o tyle poważne, iż Iran nie ukrywa swoich aspiracji politycznych na Bliskim Wschodzie. Co istotniejsze, Iran w szybkim tempie rozwija swój program rakietowy i nie ukrywa, iż chce mieć możliwoSć skutecznego odstraszania ewentualnych agresorów. . CELE DIALOGU POLITYCZNEGO . Celami dialogu politycznego są: . zabezpieczenie interesów państw Unii w Iranie poprzez wzmocnie- nie politycznych stosunków bilateralnych oraz rozwój wymiany i współpracy gospodarczej, . 111 wyrażenie poparcia dla ewolucyjnego procesu reform wewnętrznych w Iranie, . konstruktywne zaangażowanie Iranu w rozwiązywanie kryzysu bliskowschodniego, . zaangażowanie Iranu, z uwagi na jego pozycję i rolę w regionie, w realizację międzynarodowej kampanii antyterrorystycznej i pro- ces nieproliferacji BMR. CHRONOLOGIA DIALOGU SPOŁECZNORCI MIĘDZYNARO- DOWEJ Z IRANEM NT. NIEPROLIFERACJI BMR Rozmowy UE i E3 z Iranem (do wrzeSnia 2003 roku) Pierwsze rozmowy na temat nieproliferacji BMR rozpoczęto już pod koniec lat 90. XX wieku. OkolicznoSci negocjacji UE z Iranem w tej kwestii uległy zmianie, kiedy w 2002 roku zostały ujawnione tajne dzia- łania nuklearne Iranu potwierdzone przez raport MAEA. Aż do jesieni 2003 roku pomiędzy Iranem a Zachodem panowała napięta konfronta- cja. UE zapobiegła przerodzeniu się jej w kryzys na pełną skalę poprzez inicjatywę Francji, Niemiec i Wielkiej Brytanii, wspieranej przez i koor- dynującej swoje działania z J. Solaną, Wysokim Przedstawicielem UE ds. WPZiB UE. Inicjatywa ta stała się znana jako formuła E3 . Deklaracja Teherańska W paxdzierniku 2003 roku E3 podpisała z rządem M. Chatamie- go Deklarację Teherańską, w której Iran zobowiązywał się do podpisania Protokołu Dodatkowego do NPT (zrealizował) czyli zgody na nieogra- niczone i niezapowiadane inspekcje MAEA w jego obiektach nuklear- nych oraz dobrowolnego zaniechania wzbogacania uranu i budowy 112 MIĘDZYNARODOWE WYSIŁKI NA RZECZ POWSTRZYMANIA IRAŃSKIEGO PROGRAMU NUKLEARNEGO urządzeń do jego wzbogacania (zrealizował). W zamian E3 gwaranto- wała Iranowi możliwoSć rozwoju pokojowego programu wykorzystania energii atomowej. . Raport MAEA z czerwca 2004 roku . W czerwcu 2004 roku, nieoczekiwanie dla Iranu, E3 poparła niekorzystny dla Teheranu raport MAEA, z którego wynikało, iż Iran nie wypełnia przyjętych w porozumieniu zobowiązań i prowadzi swego rodzaju grę na czas. Zastrzeżenia dotyczyły głównie nieprzekazania przez Iran pełnej dokumentacji swojego programu nuklearnego, znale- zienia Sladów wzbogaconego uranu, produkcji i nabywania częSci do centryfug P-2 oraz niedopuszczenia inspektorów Agencji do wszystkich obiektów wytypowanych do inspekcji. Po opublikowaniu raportu, roz- gorzała w Iranie dyskusja polityczna odnoSnie dalszej współpracy z UE i MAEA w sprawach nuklearnych. Konserwatywna częSć irańskiej sceny politycznej rozpoczęła kampanię mającą na celu odrzucenie dotychcza- sowych porozumień i kontynuowanie programu nuklearnego bez współ- pracy z UE. Pojawiły się głosy, iż na przerwaniu współpracy kraje UE stracą dużo więcej niż Iran, który pomimo 25-letnich sankcji gospodar- czych osiągnął wysoki poziom rozwoju. Mając poparcie takich krajów jak Chiny i Rosja, Iran stał na stanowisku swojego niezbywalnego prawa do posiadania pokojowego programu atomowego i jednoznacznie odrzucał oskarżenia o prowadzenie badań w celu uzyskania broni atomowej. Wszelkie sugestie idące w tym kierunku ze strony UE były komento- wane jako służalczoSć wobec USA i Izraela, a raporty MAEA oceniane jako polityczne, a nie merytoryczne. . 113 Lipiec-paxdziernik 2004 roku . W lipcu 2004 roku rząd irański ogłosił wznowienie konwersji i wzbogacania uranu do celów naukowych. Zapowiedział również wzno- wienie produkcji centryfug. Parlament coraz wyraxniej domagał się potwierdzenia prawa Iranu do posiadania technologii nuklearnej i zapo- wiedział, iż każde ustępstwo na rzecz UE w tej kwestii będzie oznaczało zdradę narodową. W połowie paxdziernika E3 przedstawiła Ira- nowi nową propozycję okreSlaną w Teheranie jako kij i mar- chewka , która w zamian za zaprzestanie przez Iran wzbogacania uranu i badań nuklearnych, gwarantowała mu dostęp do nowoczesnej, pokojowej technologii nuklearnej, dostawy paliwa dla potrzeb energety- ki jądrowej oraz pomoc przy budowie reaktora lekkiej wody. Ocena propozycji ze strony Iranu była negatywna. Iran odrzucił propozycję UE, uznając ją za sprzeczną z narodowym interesem. Wszystkie siły polityczne uznały, iż wzbogacanie uranu i własne paliwo nuklearne to gwarancja bezpieczeństwa ekonomicznego państwa, a zgoda na tę pro- pozycję to tzw. czerwona linia, której Iranowi nie wolno przekroczyć. Jakkolwiek pierwsze reakcje były bardzo negatywne to Irańczycy zgodzili się na kontynuowanie rozmów, a nawet przygotowali własną propozycję. . Listopad 2004 roku Porozumienie Paryskie . Podczas kolejnej rundy negocjacji osiągnięto tzw. Porozumienie Paryskie dotyczące zasad i gwarancji prowadzenia przez Iran programu nuklearnego dla potrzeb pokojowych zgodnie z uregulowaniami NPT, z uwzględnieniem postanowień Protokołu Dodatkowego, pod warun- kiem (okreSlonym przez IRI jako dobrowolny) pełnego i weryfikowal- nego zawieszenia przez Teheran realizacji programu wzbogacania ura- nu, normalizacji statusu Iranu w MAEA i wznowienia negocjacji TCA. 114 MIĘDZYNARODOWE WYSIŁKI NA RZECZ POWSTRZYMANIA IRAŃSKIEGO PROGRAMU NUKLEARNEGO 13 grudnia 2004 roku rozpoczęły się rozmowy Iranu z E3 na te- mat całkowitego i stałego zawieszenia wzbogacania uranu w zamian za korzySci ekonomiczne. JednoczeSnie po szczycie UE-USA w Brukseli w lutym 2005 roku zawarte zostało porozumienie, na mocy którego E3 miała poprzeć amerykańskie żądanie skierowania kwestii irań- skiego programu nuklearnego do RB ONZ, jeSli Teheran wznowi proces wzbogacania uranu, a tym samym europejska misja dyplomatyczna zakończy się fiaskiem. Z kolei Waszyngton zobowiązał się do praktycz- nego wsparcia unijnych negocjacji (zgoda na rozpoczęcie przez Iran rozmów dotyczących akcesji do WTO i pozwolenie na zakup częSci do samolotów pasażerskich). Różnice stanowisk w rozmowach zaznaczały się jednak coraz wyraxniej. Iran podkreSlał dobrowolny charakter zawieszenia, by wreszcie, w sierpniu 2005 roku odrzucić europejską ofertę i zakończyć zawieszenie. JednoczeSnie w Iranie miała miejsce zmiana na stanowisku prezydenta. Od tej chwili sprawa programu nuklearnego zdominowała stosunki Iran-UE, podczas gdy wszystkie inne kwestie pozostają uSpione. W trakcie jesieni i zimy 2005 roku, strona irańska doprowadziła do dalszego zaostrzenia sytuacji, poprzez uwagi nowego prezydenta nt. Izraela i Holocaustu oraz wznowienie działalnoSci nuklearnej. 25 grudnia 2005 roku Iran odrzucił popieraną przez UE rosyjską ofertę wzbogacania uranu w Rosji3. . 3) Zob.: S. Everts, Engaging Iran. A test case for EU foreign policy, CER Working Papers March 2004; S.N. Kile, Europe and Iran. Perspectives on Non-proliferation, SIPRI Research Report No. 21, 2005; S.A. Roudsari, Talking awal the crisis? The E3/EU Iran negotiations on nuclear issues, EU Diplomacy Papers 6/2007; T. Sauer, Coercive diplomacy by the EU: the Iranian nuclear weapons crisis, Third Word Quarterly Vol. 28, No. 3, 2007; M. Tocha, The EU and Iran's nuclear programme: testing the limits of coercive diplomacy, EU Diplomacy Papers 1/2009. Podstawowa dokumentacja dialogu: http://ec.europa.eu/external_relations/iran/index_en.htm 115 P5+1 i przekazanie sprawy irańskiego programu nuklearnego do Rady Bezpieczeństwa ONZ . 30 stycznia 2006 roku sprawa programu atomowego Iranu została przekazana do RB ONZ. W konsekwencji tego kroku, formuła rozmów EU-E3 zmieniła się w format nazywany E3+3 bądx P5+1 , który dalej zaangażował państwa UE w międzynarodowe wysiłki zmierzające do rozwiązania kryzysu. . 1 czerwca 2006 roku w Wiedniu pięciu stałych członków RB ONZ oraz Niemcy uzgodniły daleko idący (popierany przez USA i angażujący to państwo w bezpoSrednie negocjacje z Iranem) pakiet propozycji, który został przedstawiony stronie irańskiej 6 czerwca w Tehe- ranie przez J. Solanę. Propozycja zawierała bogatą ofertę gospodar- czą dla Iranu (m.in. pomoc w budowie reaktora na lekką wodę, zniesie- nie sankcji wobec Iranu m.in. w zakresie eksportu częSci zamiennych dla irańskich samolotów pasażerskich). Propozycja nie wykluczała możliwoSci wzbogacania przez Iran uranu dla celów badawczych. 3 lipca 2006 roku państwa P5+1 zapowiedziały, iż w wypadku nieudzielania przez Iran odpowiedzi na ofertę do 12 lipca 2006 roku, zostanie wzno- wiona procedura przekazania sprawy do RB ONZ. 31 lipca 2006 roku Rada Bezpieczeństwa ONZ przyjęła rezolucję nr 1696 dającą Iranowi czas do 31 sierpnia 2006 roku na zawieszenia prac związanych ze wzbo- gacaniem uranu (w tym prac naukowo-badawczych). Odpowiedx Iranu z 22 sierpnia tego roku nie zawierała zgody na implementację rezolucji 1696. . 31 sierpnia 2006 roku raport MAEA potwierdził, iż Iran nie zawie- sił działalnoSci związanej ze wzbogacaniem uranu i nie działa zgodnie z zapisami Protokołu Dodatkowego do Porozumienia o zabezpiecze- niach. W związku z brakiem postępu w rozmowach J. Solany z Iranem 116 MIĘDZYNARODOWE WYSIŁKI NA RZECZ POWSTRZYMANIA IRAŃSKIEGO PROGRAMU NUKLEARNEGO 6 paxdziernika 2006 roku w Londynie Ministrowie SZ P5+1 podjęli decyzję o rozpoczęciu procedury wprowadzenia sankcji wobec Iranu, zgodnie z postanowieniami rezolucji RB NZ 1696. Przedstawiony pro- jekt rezolucji nie zawierał sankcji ekonomicznych, a w szczególnoSci tych dotyczących sektora energetycznego, (co było zgodne z interesami państw europejskich). Proponowane sankcje dotyczyły głównie pro- gramu nuklearnego. W celu uzyskania poparcia Rosji, państwa E3 zaproponowały wyłączenie spod reżimu sankcji współpracy irańsko- rosyjskiej związanej z budową reaktora w Buszehr. Rosja uznała jednak proponowane ustępstwa za niewystarczające, jednoczeSnie podkreSlając, że współpraca nuklearna Rosji i Iranu ma charakter pokojowy. Stano- wisko Moskwy doprowadziło do długotrwałego impasu w negocjacjach. 23 grudnia 2006 roku RB ONZ przyjęła rezolucję 1737 wprowa- dzającą sankcje wobec Iranu. Jej przyjęcie było konsekwencją niewy- pełnienia przez Iran postanowień rez. 1696 (z 31 lipca 2006 roku), kiedy Iran nie zawiesił programu wzbogacania uranu i nie wypełnił decyzji MAEA. Była to pierwsza rezolucja RB ONZ nakładająca na Iran sankcje w związku z jego programem nuklearnym. W razie nie wywiązania się przez Iran z postanowień rez. 1737 w ciągu 60 dni od jej przyjęcia, Rada zapowiedziała podjęcie kolejnych decyzji. W tym samym terminie zobowiązano Dyrektora Generalnego MAEA do złożenia raportu z im- plementacji przez Iran zapisów ww. rezolucji. . Należy podkreSlić, że w odróżnieniu od rez. 1696 (głos przeciw Ka- taru) została ona przyjęta jednomySlnie. Był to wyraz rosnącego zanie- pokojenia szeregu państw, w tym arabskich, istotnym zagrożeniem dla bezpieczeństwa w regionie, jakie stanowi irański program nuklearny. Przyjęcie rezolucji było możliwe dzięki znacznym ustępstwom ze strony Stanów Zjednoczonych, W. Brytanii i Francji, na rzecz Rosji wspieranej . 117 przez Chiny. JednoczeSnie pozostawiono Iranowi możliwoSć zmiany sy- tuacji. Rcieżka negocjacji pozostała otwarta, a oferta negocjacyjna z 6 czerwca 2006 roku w mocy w przypadku zawieszenia przez Iran wzbo- gacania uranu. . 24 marca 2007 roku, na podstawie raportu DG MAEA, stwierdza- jącego, że Iran nie zastosował się do rez. 1737 i nie zaprzestał wzboga- cania uranu, RB ONZ przyjęła jednomySlnie rezolucję 1747, rozsze- rzającą zakres sankcji (nakłada m.in. embargo na dostawy broni z i do Iranu). . We wrzeSniu 2007 roku odbyły się konsultacje P5+1 w sprawie nałożenia na Iran przez RB ONZ dodatkowych sankcji. Zgodzono się, że tekst nowej rezolucji może być negocjowany aż listopadowe raporty J. Solany i M. El Baradeia wskażą, że dotychczasowe współpraca z Teheranem nie przyniosła pozytywnych wyników. . Raport DG MAEA z 15 listopada 2007 roku odnotował postęp w wyjaSnianiu niektórych zaległych kwestii odnoSnie programu jądro- wego przyznając jednoczeSnie, że Teheran nie wypełnił ciążących na nim obowiązków, wynikających z rezolucji RB ONZ. Podobnie negatywny wydxwięk miało spotkanie J. Solany z S. Dżalilim (następcy A. Lari- dżaniego na stanowisku głównego negocjatora) w grudniu 2007 roku w Londynie. Zdaniem J. Solany, rozmowy były rozczarowujące i nie wprowadziły nowych elementów do dyskusji nt. irańskiego programu nuklearnego. W rezultacie tej sytuacji ministrowie P5+1 spotkali się w styczniu w Berlinie i zgodzili się na przedstawienie RB ONZ nowego projektu rezolucji nt. Iranu. . 118 MIĘDZYNARODOWE WYSIŁKI NA RZECZ POWSTRZYMANIA IRAŃSKIEGO PROGRAMU NUKLEARNEGO 3 marca 2008 roku RB ONZ przyjęła rezolucję 1803, rozbudowu- jącą zakres sankcji w związku z brakiem dowodów na zaprzestanie przez Iran kontynuacji prac nad militarnymi aspektami programu nuklearnego. Rezolucja 1803 przewiduje m.in. poszerzenie listy irań- skich instytucji i osób fizycznych, wobec których mają mieć zastosowa- nie sankcje finansowe, wprowadza ograniczenia podróży irańskich grup urzędników bezpoSrednio nadzorujących program jądrowy. Na podkre- Slenie zasługuje fakt, że rezolucja wprowadzająca nowe elementy sankcji zachęca jednoczeSnie Iran do wznowienia dialogu z państwami P5+1 , w celu rozwiązaniu wątpliwoSci, co do charakteru programu nuklearne- go nie eliminując możliwoSci rozbudowy jego pokojowych aspektów. To tzw. dwutorowe podejScie , zdaniem P5+1 powinno zachęcić Teheran do wznowienia właSciwej współpracy z inspektorami MAEA i zaprzestania prac nad militarnymi komponentami programu nukle- arnego. Przyjęciu rezolucji 1803 towarzyszyło opublikowanie oSwiad- czenia o woli państw P5+1 do prowadzenia z Teheranem negocjacji i osiągnięcia trwałego porozumienia. . Mimo, że nowe propozycje zostały uzgodnione przez P5+1 już 2 maja 2008 roku to jednak ich przekazanie okazało się możliwe dopiero 14 czerwca 2008 roku. Tymczasem dążąc do uprzedzenia oferty P5+1 i ich deprecjacji w dniu 13 maja 2008 roku Iran przed- stawił swoje propozycje dot. obszarów współpracy z ww. pań- stwami. Opowiedział się za rozpoczęciem negocjacji bez warunków wstępnych. Miałyby one dotyczyć problemów globalnych, w tym w dziedzinie polityki nuklearnej, politycznej i gospodarczej. Tak szeroki zakres tematyki negocjacji, nie wnosząc żadnych nowych elementów, miał za zadanie odwrócić uwagę od kwestii wzbogacania uranu i progra- mu jądrowego. Oferta irańska ma również swój wymiar propagandowy i adresowana jest także do Ruchu Państw Niezaangażowanych, aby zyskać poparcie na forum MAEA i ONZ. . 119 Miesiąc po tym wydarzeniu (14 czerwca 2008 roku) Solana w to- warzystwie dyrektorów politycznych państw P5+1 odwiedził Teheran i oficjalnie przekazał na ręce ministra spraw zagranicznych M. Motta- kiego nowe propozycje dot. załagodzenia kryzysu związanego z irańskim programem jądrowym. Ich zakres nie różni się znacząco od przed- stawionych w czerwcu 2006 roku państwa P5+1 . . W odpowiedzi, 2 lipca 2008 roku Minister M. Mottaki przedstawił stanowisko Teheranu. Iran wyrażał gotowoSć podjęcia negocjacji nad przedstawionym przez P5+1 pakietem ofert po 6-tygodniowym okre- sie tzw. freeze for freeze ( P5+1 wstrzymają obowiązujące sankcje w zamian, za co Iran wstrzyma wzbogacanie uranu). 19 lipca miało miejsce spotkanie w Genewie z S. Dżalilim, podczas którego przedstawiona Teheranowi oferta została podpisana przez J. Solanę, ministrów spraw zagranicznych P5+1 , w tym Sek- retarz Stanu USA, C. Rice. . Brak pozytywnej odpowiedzi na propozycje P5+1 oraz konty- nuacja prac nad programem jądrowym skłoniła państwa zachodnie do podjęcia inicjatywy dalszego zaostrzenia sankcji wobec Iranu, czego efektem było przyjęcie przez RB ONZ w dniu 27 wrzeSnia 2008 roku rezolucji 1835, wzywającej Iran do zastosowania się do postanowień poprzednich rezolucji. JednoczeSnie rezolucja 1835 nie nakłada nowych sankcji na Iran oraz potwierdza gotowoSć państw P5+1 do wznowie- nia negocjacji z Teheranem. . Po inauguracji prezydenta Obamy w lutym 2009 roku w Niem- czech odbyło się spotkanie P5+1 , a następnie w kwietniu w Londynie. Amerykanie przedstawili zarys nowej strategii wobec Iranu, zakładają- cej dwuetapowe podejScie: podtrzymanie otwarcia na dialog (najpóxniej do wrzeSniowej sesji Zgromadzenia Ogólnego ONZ) przy jednoczesnym 120 MIĘDZYNARODOWE WYSIŁKI NA RZECZ POWSTRZYMANIA IRAŃSKIEGO PROGRAMU NUKLEARNEGO stosowaniu obowiązujących sankcji. Natomiast w przypadku fiaska ww. podejScia, ostrzejsze sankcje, w tym kolejna rezolucja RB ONZ4. Mimo tak bezpoSredniej groxby Iran odrzucił możliwoSć rozmów. Obser- watorzy życia politycznego w Iranie przewidują, że najwczeSniej po czerwcowych wyborach prezydenckich Teheran będzie skłonny podjąć rozmowy na temat swojego programu nuklearnego5. . NEGOCJACJE WIELKIEJ TRÓJKI , A POZOSTAŁE . KRAJE UE . W okresie negocjacji dyplomacja irańska bardzo sprytnie wykorzy- stywała brak jednomySlnoSci w stanowisku UE. Mniejsze kraje unijne niechętnie zgadzały się na prowadzenie dialogu z Iranem przez E3 , która też nie miała wspólnego zdania na ten temat. Wielka Brytania stała zdecydowanie po stronie USA i w zasadzie reprezentowała ich inte- resy w UE. Niemcy i Francja prowadziły politykę bardziej niezależną od USA, ale zdawały sobie sprawę z zagrożeń, jakie niesie posiadanie przez Iran dostępu do nowoczesnych technologii nuklearnych w nieograniczo- nym zakresie. Kraje te, biorąc po uwagę ich ogromne dochody z handlu z Iranem, obawiają się ich utraty w wypadku nałożenie na Iran sankcji ONZ. W tej kwestii mają poparcie Włoch i Hiszpanii, które również mogą w związku z tym ponieSć straty gospodarcze. Znamiennym jest fakt, iż E3 w zasadzie sama upoważniła się do prowadzenia rozmów z Iranem w imieniu UE, co nie podobało się większoSci pozostałych kra- jów. Zostały one sprowadzone do roli biernych obserwatorów, którzy musieli pogodzić się z przyjętymi ustaleniami. . 4) Dokumentacja rezolucji ONZ zob.: www.iranwatch.org/international/; P. Crail, Word Powers invite Iran to nuclear talks, Arms Control Today , May 2009; B. W. Jentleson, Sanctions against Iran: Key issues, A Century Foundation Report , 2007, www.tcf.org; K. Katzman, Iran: US concerns and policy options, CRS Report for Congress RL 32048, April 2009, www.crs.org. 5) Iran's Ahmadinejad rules out nuclear talks, 25 May 2009, AFP. 121 REZULTATY ROZMÓW Patrząc z perspektywy UE, prowadzony w dwóch formułach (ang. critical i comprehensive) dialog był sukcesem nie tyle wprowadzając radykalną poprawę sytuacji, co powodując stopniową zmianę w zacho- waniu Irańczyków. Z punktu widzenia Iranu, formuła dialogu była Srodkiem prowadzącym do wejScia z Europejczykami w debatę dotyczącą kwestii wzajemnego zainteresowania. JednoczeSnie Irańczycy przyjęli europejski wybór dialogu jako zjawisko samo w sobie pozytywne, ponie- waż z ich perspektywy historyczne kontakty Iranu z Zachodem polegały w większoSci na jednostronnym narzucaniu swojej woli uciskanemu narodowi irańskiemu przez europejskie potęgi imperialne. . UE pozostaje silnie przywiązana do idei dialogu z Iranem, oraz do zasady, że Iran musi wstrzymać działalnoSć związaną ze wzbogacaniem uranu. Miałby to być Srodek budowy zaufania i dowód, co do jego poko- jowych intencji. Zmieniły się natomiast stanowiska USA i IRI. Irańczycy porzucili swoją wczeSniejszą konstruktywną postawę wznawiając wzbo- gacanie i odrzucając oferty: E3 z sierpnia 2005 roku oraz P5+1 z czerwca 2006 roku i czerwca 2008 roku. Z kolei USA przeszły od agre- sywnej retoryki nastawionej na zmianę reżimu w Teheranie ku podjęciu bezpoSrednich rozmów z tym krajem. . Państwa grupy E3 nie zdołały osiągnąć stawianego przed sobą celu, tj. uzyskania rezygnacji Teheranu z samodzielnego wzbogacania uranu i prowadzenia dalszych prac nad programem nuklearnym. Tempo i przebieg negocjacji dyktowane były raczej przez stronę irańską, która skutecznie stosowała obliczoną na zyskanie czasu taktykę naprzemien- nego łagodzenia i zaostrzania stanowiska. Władze w Teheranie umie- jętnie wykorzystywały powodowane przez siebie nasilanie kryzysu 122 MIĘDZYNARODOWE WYSIŁKI NA RZECZ POWSTRZYMANIA IRAŃSKIEGO PROGRAMU NUKLEARNEGO wokół programu nuklearnego dla celów polityki wewnętrznej. Mimo intensywnych i długotrwałych starań dyplomatycznych, stronie europejskiej nie udało się doprowadzić do rozwiązania kwestii nuklearnej na drodze negocjacji. JednoczeSnie, wbrew wysiłkom Teheranu, udało się utrzymać spójnoSć stanowisk w ramach grup E3 i (w mniejszym stopniu) P5+1 . . Efekty procesu negocjacji są zatem bardziej korzystne dla Iranu. Wprawdzie Iranowi nie udało się uzyskać uznania dla własnych ambicji atomowych i odsunąć widma sankcji, ale dzięki niezwykle zdetermino- wanej dyplomacji i elastycznoSci wykazywanej w najtrudniejszych momentach (zgoda na moratorium; implementacja Protokołu Dodatko- wego NPT) zdołał przetrwać okres niekorzystnej koniunktury (inter- wencja USA w Iraku, szczyt nadziei wiązanych z inicjatywą Nowego Bliskiego Wschodu) i oddalić zagrożenie interwencją wojskową. Jedno- czeSnie, dzięki negocjacyjnej grze na czas osiągnięto istotny postęp w technologii wzbogacania. Działając metodą faktów dokonanych i umiejętnie przedstawiając siebie jako ofiarę spisku mocarstw, Iran stopniowo buduje wSród społecznoSci międzynarodowej przyzwolenie na posiadanie pokojowych (na razie) technologii jądrowych, jednoczeSnie odwracając uwagę własnego społeczeństwa od trudnoSci gospodarczych. PERSPEKTYWY . Aktualnie Iran deklaruje, że nie zawiesi wzbogacenia, a więc tym samym nie spełni postawionego mu warunku wstępnego, z którego kraje E3 nie mogą zrezygnować, aby nie stracić wiarygodnoSci. Jedy- nie zawieszenie jest traktowane jako ostateczny dowód dobrych intencji Teheranu. W jego kalkulacjach ewentualne kolejne sankcje RB ONZ nie będą dotkliwe, ustalenie ich katalogu potrwa długo i poróżni między 123 sobą kraje P5+1 , podczas gdy Iran zyska usprawiedliwienie dla ewentualnego zawieszenia bądx zerwania współpracy z inspektorami MAEA, czy nawet wypowiedzenia układu NPT (takie posunięcie, w charakterze działania odwetowego, sugeruje częSć obozu konser- watywnego). . Zmiana irańskiego stanowiska wydaje się obecnie mało prawdopo- dobna. W Teheranie dominuje przekonanie o swojej nietykalnoSci, braku jednoSci wSród partnerów, większych stratach dla Europy niż Iranu w przypadku sankcji. Wydaje się, iż wznowienie rozmów jest możliwe jedynie w przypadku znaczącej zmiany równowagi sił w Iranie, na co się nie zanosi, vide prawdopodobna reelekcja obecnego prezydenta w czerwcu tego roku. Przeciwnie, przewidywać można zaostrzenie sytuacji. Wszelkie kroki ew. podejmowane przez Radę Bezpieczeństwa ONZ lub autonomiczne sankcje UE spotkają się z negatywną, może gwałtowną reakcją Iranu. . Choć opcja powrotu do dialogu i negocjacji nie ma alternatywy, jest pożądana, a także możliwa, to jednak ryzyka konfrontacji militarnej nie można wykluczyć. Ewentualna zgoda Iranu na zawieszenie wzbogacania mogłaby nadać pozytywną dynamikę całemu procesowi. UE umożliwiła Iranowi i USA wejScie w bezpoSrednie rozmowy, jednak jej rola na tym się nie kończy. By znalexć wyjScie z obecnego impasu, UE musi zachęcić obie strony do zaangażowania się w prowadzony w dobrej wierze prawdziwy dialog. . 124 MIĘDZYNARODOWE WYSIŁKI NA RZECZ POWSTRZYMANIA IRAŃSKIEGO PROGRAMU NUKLEARNEGO WNIOSKI I UWAGI: Dialog z Iranem jest elementem intensywnych kontaktów Unii Europejskiej z państwami pozaeuropejskimi. Obok celów politycz- nych (stabilizacja regionu) służy on umocnieniu interesów gospo- darczych Unii w tym strategicznym obszarze. Dla Iranu stanowi on opcję, dzięki której Teheran zapobiega izolacji na arenie międzyna- rodowej powodowanej polityką amerykańską. . Unia Europejska była krytykowana za nawiązanie dialogu z Iranem. Oskarżano ją o poSwięcenie demokracji i praw człowieka dla intere- sów gospodarczych. W większoSci krytycy przeoczali jednak fakt, iż Iran jest położony w bliskim sąsiedztwie UE i może, po ew. akcesji Turcji, stać się nawet jej sąsiadem bezpoSrednim. . Przebieg procesu negocjacji umowy o handlu i współpracy Iranu z Unią w dalszym ciągu pozostaje uzależniony od rozwiązania kon- trowersji dotyczących irańskiego programu nuklearnego. Kontakty UE z Iranem mogą zostać przerwane na skutek przyjęcia autono- micznych sankcji. . UE zdaje sobie sprawę, iż RB ONZ nie będzie w stanie uchwalić kolejnych sankcji wobec Iranu bez zgody Chin i Rosji, które to kraje są temu zdecydowanie przeciwne. Wie także, iż popierając stano- wisko USA może stracić na wiele lat intratne kontrakty na rzecz Chin, Japonii i Rosji, a w najlepszym wypadku jej wymiana handlo- wa ulegnie drastycznemu obniżeniu. . Wydaje się, iż nawet przyjęcie propozycji P5+1 przez Iran nie zakończy sprawy irańskiego programu nuklearnego gdyż: . Dalej nie będzie gwarancji, iż Iran zaprzestanie prób uzyskania dostępu do broni nuklearnej, a jedynie próby te zostaną ukryte pod płaszczykiem współpracy z MAEA i UE, . 125 USA i Izrael nadal dążyć będą do całkowitego zahamowania irań- skiego programu nuklearnego, jak też zmiany reżimu teokratyczne- go w Iranie. . Irańskie siły konserwatywne nie zaakceptują ustępstw na rzecz społecznoSci międzynarodowej, co pogłębi zawirowania w irańskiej polityce wewnętrznej. Barbara Ćwioro ukończyła Filologię Orientalną (specjalizacja: Irani- styka) na Uniwersytecie Jagiellońskim. W MSZ pracuje od 2002 roku (w latach 2003-2005 w Departamencie Afryki i Bliskiego Wschodu, następnie, w latach 2005-2008 jako asystent Podsekretarza Stanu, a od 2008 roku w Departamencie Unii Europejskiej, na stanowisku ds. Ko- mitetu Politycznego i Bezpieczeństwa). . 126 MIĘDZYNARODOWE WYSIŁKI NA RZECZ POWSTRZYMANIA IRAŃSKIEGO PROGRAMU NUKLEARNEGO