141 Recenzje i artykuły recenzyjne
nie, jak również uwzględnienie możliwości lektury bliskiej świadomości młodo-
polskiej. Po drugie, Gutowski przeciwstawił się praktykom obowiązującym do
tej pory w badaniach nad modernistyczną recepcją tradycji romantycznej. Do-
tychczas główną funkcję modelującą światopogląd Młodej Polski krytycy lite-
raccy przyznawali twórczości Mickiewicza i Słowackiego. Autor omawianego
tekstu, przyglądając się intertekstualnemu dialogowi między Nie-Boską a Knia-
ziem Patiomkinem Tadeusza Micińskiego, pokazał w sposób przekonywający, iż
obraz młodopolskiej recepcji romantyzmu nie może być pełny bez uwzględnie-
nia twórczości autora Irydiona" (s. 334).
Czas na pewne refleksje ogólne, jakie przynosi lektura całości. Zważywszy,
że opracowanie edytorskie książki jest staranne i nie wzbudza zastrzeżeń, moż-
na przejść do ocen czysto merytorycznych. Z rzeczy podstawowych - tom z Ao-
wicza imponuje bogactwem materiału, mieści w sobie ciekawe propozycje ba-
dawcze, wielokierunkowe i wieloaspektowe analizy, jak również rozstrzygnięcia
genologiczne. Zamieszczone tu studia można traktować jako przyczynek do no-
wego, często nowatorskiego odczytania utworów romantycznych; jako próbę
wydobycia spod anachronicznego już paradygmatu wartości i treści dotychczas
jedynie sygnalizowanych bądz pomijanych.
Zastanawia natomiast objętościowa nieproporcjonalność poszczególnych części
tomu. Tylko na podstawie lektury spisu treści można dojść do interesujących
wniosków nad przyczynami takiego a nie innego rozkładu akcentów. Nawiązu-
jąc do omówionego przez nas artykułu Mariana Zawodniaka stwierdzamy, iż
uczestnicy konferencji w Aowiczu, świadomie lub nieświadomie, potwierdzili
zaproponowane przez wspomnianego badacza hierarchiczno-rankingowe ustale-
nia - Mickiewiczowi poświęcono aż 13 rozpraw, Słowackiemu 7, Krasińskie-
mu jedynie 2. Proporcje te oddają jak widać pewne ogólne tendencje współcze-
snej recepcji poetów romantycznych.
Aukasz Skowroński
Janusz Szczepański, Społeczeństwo Polski w walce z najazdem bolszewickim
1920 roku, Naczelna Dyrekcja Archiwów Państwowych, Wyższa Szkoła Hu-
manistyczna w Pułtusku, Warszawa-Pułtusk 2000, str. 552 +2 mlb + mapa.
80-rocznica wojny polsko-sowieckiej 1920 r. obchodzona uroczyście na tere-
nie całego kraju, zaowocowała licznymi opracowaniami poświęconymi wydarze-
niom trudnych lat odbudowy niepodległego państwa. Wśród nich wyróżnia się
zarówno objętością, jak i tematem jaki podjął autor praca dr. hab. Janusza Szcze-
pańskiego, pracownika Wyższej Szkoły Humanistycznej w Pułtusku, a zarazem
kierownika pułtuskiego oddziału Archiwum Państwowego m. st. Warszawy.
142 Recenzje i artykuły recenzyjne
Sądzę, iż recenzowana praca jest najważniejszą pozycją w dotychczasowym
dorobku autora. Należy zaznaczyć, iż publikacja ta jest ukoronowaniem wielo-
letnich badań prowadzonych przez autora. Szczepański już po raz kolejny udo-
wodnił1, że okres powyższy wymaga jeszcze wielu badań, gdyż liczne problemy
badawcze pozostały nadal do rozwiązania, a on nie powiedział jeszcze ostatniego
słowa. Praca Szczepańskiego obala wiele mitów i stereotypów dotychczas uzna-
wanych za prawdę historyczną. Autor przeciwstawia się m.in. przyjętemu jesz-
cze w okresie II Rzeczypospolitej twierdzeniu o probolszewickim nastawieniu
społeczności żydowskiej zamieszkującej nasz kraj, zaznacza, że postawa Żydów
nie była jednolita, podaje przykłady różnych zachowań Żydów, np. walki żydow-
skich oddziałów partyzanckich z oddziałami sowieckimi, jak również tworzenie
się jednostek złożonych z Żydów po stronie bolszewickiej, np. w Siedlcach.
Należy pamiętać, że tematyce wojny polsko-sowieckiej poświęcono już wiele prac.
Najwięcej opublikowano w okresie 20-lecia międzywojennego zarówno w Polsce2,
jak i w ZSRR3, zazwyczaj były to jednak prace wspomnieniowe4, edycje zródeł5,
bądz też publikacje przyczynkarskie poświęcone wybranym zagadnieniom wojny6.
1
Dotychczas tematowi wojny polsko-sowieckiej J. Szczepański poświecił m.in. następujące opra-
cowania: Działania militarne 1920 r. na północnym Mazowszu, w: W 75-lecie Bitwy Warszaw-
skiej 1920 r., Włocławek 1997; Dzieje społeczności żydowskiej powiatów Pułtusk i Maków
Mazowiecki, Warszawa 1993; Dzieje Wyszkowa i okolic, Warszawa 1998; Harcerstwo polskie
w wojnie polsko-bolszewickiej 1920 r., Harcerstwo", 1993, nr 7-8; Płock podczas wojny pol-
sko-rosyjskiej 1920 roku, Notatki Płockie" 1993, nr 2/155; Społeczeństwo Białostocczyzny
wobec wojny polsko-sowieckiej 1920 r., Białostocczyzna" 1993, nr 1; Społeczeństwo Siedlec-
kiego wobec wojny polsko-sowieckiej 1920 roku, Prace Archiwalno-Konserwatorskie na tere-
nie województwa siedleckiego", z. 9, Siedlce 1995; Wojna 1920 r. na Mazowszu, w: Mazow-
sze w dwudziestoleciu międzywojennym, Warszawa 1998; Wojna 1920 roku na Mazowszu i Pod-
lasiu, Warszawa 1995; Wojna polsko-sowiecka 1920 roku na Mazowszu Północnym,
w: Mazowsze Północne w latach walk o niepodległość (1794-1920), Ciechanów 1993; Wojna
polsko-sowiecka 1920 roku na ziemi wyszkowskiej, Wyszków 1993; Wojna 1920 roku w Ostro-
łęckiem, Warszawa-Ostrołęka-Pułtusk 1995; Wojna polsko-bolszewicka 1920 roku w powie-
cie pułtuskim, w: Pułtusk. Studia z dziejów miasta i regionu, pod red. A, Gieysztora, Warsza-
wa-Pułtusk 1997; Ziemia pułtuska w walce o niepodległość, Pułtusk 1993.
2
Bibliografia wojny polsko-sowieckiej wydana w 1935 r., a więc cztery lata przed zakończe-
niem publikacji obejmuje, aż 2720 pozycji (monografii, syntez, przyczynków, artykułów po-
pularno-naukowych i rocznicowych). F. Libert, Materiały do bibliografii wojny polsko-sowiec-
kiej, Warszawa 1935.
3
Np. G. D. Gaj, Na Warszawu. Dejstwa 3 konnogo korpusa na zapadnom fronte. Ijul-avgust
1920 g., Moskwa 1928; Graidanskaja wojna 1918-1921, red. A. S. Bubnow, S. S. Kamie-
niew, R. P. Ejdeman, Moskwa 1928-1930; N. E. Kakurin, W. A. Mielikow, Wojna s Biełopol-
jakami 1920 g., Moskwa; V. Nawezin, Krasnaja armija na zapadnom fronte w rusko-polskuju
wojnu, Moskwa 1923; W. Primakow, Rejd czerwonnych Kazakow, Moskwa 1925; W. K. Put-
na, K'Wisie i obratno, Moskwa 1927; B. Szaposznikow, Na Wisie. K istorii kampanii 1920
goda, Moskwa 1924.
4
Np. L. Biliński, Wspomnienia i dokumenty, t. II: 1915-1922, Warszawa 1925; J. Dowbór-Mu-
śnicki, Moje wspomnienia, Poznań 1936; J. Haller, WódzArmji Ochotniczej generał Józef Haller
143 Recenzje i artykuły recenzyjne
Prace te przerwała II wojna światowa. Po jej zakończeniu, ze względu na uwarun-
kowania polityczne w naszym kraju, gdzie - podobnie jak w ZSRR7 - lansowano
tezę o tzw. imperializmie pańskiej Polski8 publikacje poświęcone omawianym wy-
darzeniom wychodziły przede wszystkim poza granicami Polski9. Jedynie nieliczni
opowiada o bitwie, która zdecydowała o losach Polski, Toruń 1935; F. Latinik, Bój o Warsza-
wę. Rola Wojskowego Gubernatora i pierwszej armji w bitwie pod Warszawą w 1920 r., Byd-
goszcz b.r.w.; J. Piłsudski, Rok 1920, Warszawa 1924; W. Sikorski, Nad Wisłą i Wkrą. Studium
z polsko-rosyjskiej wojny, Lwów-Warszawa 1928; L. Żeligowski, Wojna w roku 1920. Wspo-
mnienia i rozważania, Warszawa 1930, czy też najbardziej znana: E. V. d'Abernon, Osiemna-
sta decydująca bitwa w dziejach świata pod Warszawą 1920 r., Warszawa 1932.
5
Bitwa warszawska, t. I, Bitwa nad Bugiem 27 VII-7 VIII 1920, cz. I, Warszawa 1935; Bitwa
warszawska, t. I, Bitwa nad Bugiem 27 VII-7 VIII 1920, cz. II, Dokumenty, Warszawa 1935;
Bitwa warszawska, t. II, Bitwa nad Wisłą 7 VIII-12 VIII 1920, ks. 1, cz. II, Dokumenty, War-
szawa 1938; Bitwa warszawska, t. II, Bitwa nad Wisłą 7 VIII-12 VIII 1920, ks. 1, cz. I, War-
szawa 1939; K. W. Kumaniecki, Odbudowa państwowości polskiej. Najważniejsze dokumenty
1912- styczeń 1924, Warszawa 1924; Obrona państwa w 1920 roku. Księga spraw ozdawczo-
pamiątkowa Generalnego Inspektoratu Armji Ochotniczej i Obywatelskich Komitetów Obrony
Państwa, pod red. W. Ścibor-Rylskiego, Warszawa 1923; S. Pomarański, Pierwsza Wojna Pol-
ska (Zbiór komunikatów wojennych 1918-1920), Warszawa 1921; Straż Obywatelska 1920-
1935, Warszawa 1935; Studia operacyjne z historii wojen polskich 1918-1921, t. II, cz. 1 i 2,
Warszawa 1935; Studia taktyczne z. historii wojen polskich 1918-1921. Bój na przedmościu
Warszawy w sierpniu 1920 r., t. XIII, Warszawa 1935.
6
Np. H. Bagiński, Wojsko polskie na Wschodzie 1914-20, Warszawa 1921; T. Teslar, Polityka
Rosji Sowieckiej podczas wojny z Polską, Warszawa 1937; Tenże, Propaganda bolszewicka
podczas wojny polsko-rosyjskiej 1920 roku, Warszawa 1938; T. Kutrzeba, Wyprawa kijowska
1920 roku, Warszawa 1930; A. Przybylski, Działania wstępne w wojnie polsko-rosyjskiej 1918-
1920, Warszawa 1928; St. Szeptycki, Front Litewsko-Białoruski, Kraków 1925; T. Piskor,
Działania dywizji kawalerii na Ukrainie, Warszawa 1926.
7
W ZSRR ukazały się mimo to ważne, zródłowe publikacje sowieckie, które choć bardzo se-
lektywne, podają wiele szczegółów militarnych (w mniejszym zakresie politycznych). Dobór
dokumentów nacechowany jest niestety antypolskim podejściem. Diriektiwy Gławnogo Ko-
mandowanija Krasnoj Armii (1917-1920). Sbornik dokumentow, t. 2, Moskwa 1970; Diriekti-
wy Komandowanija Frontow Krasnoj Armii (1917-1920). Sbornik dokumientow, t. 3, Moskwa
1972, t. 3, Moskwa 1973; Krasnaja kniga. Sbornik diplomaticzeskich dokumientow o russko-
polskich otnoszenijach 1918-1920, Moskwa 1920;
8
Przykładem takiego pojmowania historii jest praca: S. Arski, A. Korta, Z. Safian, Zmowa gra-
bieżców. Awantura Piłsudskiego w 1920 r., Warszawa 1951.
9
Np. Biała księga. Fakty i dokumenty okresu dwóch wojen światowych, zebrał częściowo prze-
łożył i w przypisy zaopatrzył W. Sukiennicki, Paryż 1964; F. A. Arciszewski, Cud nad Wisłą.
Rozważania żołnierza, Londyn 1957; J. Haller, Pamiętniki, Londyn 1963; T. Komarnicki, The
Rebirth of the Polish Republic, London 1957; A. J. Narbut-Auczyński, U kresu wędrówki.
Wspomnienia, Londyn 1966; A. Piłsudska, Piłsudski. A Biopgraphy by his Wife, New York
1941; W. Pobóg-Malinowski, Najnowsza historia polityczna Polski, t. 2, Londyn 1967; T. Pisz-
czykowski, Odbudowanie Polski 1914-1921. Historia i polityka, Londyn 1969; Rozważania
o bitwie warszawskiej 1920-go roku, pod red. J. Giertycha, Londyn 1984; Sąsiedzi wobec wojny
1920 r., opracował J. Cisek, Londyn 1990; M. Słowikowski, Bój w obronie Warszawy. Śmierć
ks. I. Skorupki, Londyn 1964; P. S. Wandycz, Soviet-polish relations 1917-1921, Cambridge
1969; Zwycięstwo 1920. Warszawa wobec agresji bolszewickiej, Paryż 1990.
144 Recenzje i artykuły recenzyjne
autorzy w kraju odważyli się pisać o wojnie polsko-bolszewickiej. Znając ograni-
czenia związane z zapisami cenzury, stosowali autocenzurę", bądz też zajmowali
się wybranymi problemami, inne zagadnienia pomijając milczeniem10. Uważali, na
pewno słusznie, że cenzura i tak nie pozwoliłaby na opublikowanie całej prawdy.
Szersze badania nad omawianym okresem podjęto dopiero po przełomie
1989 r. Dotychczas opublikowano kilkadziesiąt prac (artykułów, książek) poświę-
conych wydarzeniom lat 1920-192111, oraz kilka tomów zródeł do historii woj-
ny polsko-bolszewickiej12.
Wydaje się, że problematyka militarna i polityczna wojny polsko-bolszewic-
kiej znalazła już odpowiednie odzwierciedlenie w licznych publikacjach, problem
zachowań społeczeństwa polskiego wobec wojny znajdował się natomiast na
10
M.in. A. Leinwand, Polska Partia Socjalistyczna wobec wojny polsko-radzieckiej 1919-1920,
Warszawa 1964. R Aossowski, Stosunki polsko-litewskie w latach 1918-1920, Warszawa 1966;
A. Próchnik, Pierwsze piętnastolecie Polski niepodległej 1918-1933. Zarys dziejów politycz-
nych, Warszawa 1957; M. Wrzosek, Wojsko Polskie i operacje wojenne lat 1918-1921, Biały-
stok 1988.
11
Np. M. M. Drozdowski, Warszawa w obronie Rzeczypospolitej czerwiec-sierpień 1920, War-
szawa 1993; A. Garlicki, Józef Piłsudski 1867-1935, Warszawa 1990; L. Królikowski, Bitwa
warszawska 1920 roku. Działania wojenne, zachowane pamiątki, Warszawa 1991; G. Aukom-
ski, Walka Rzeczypospolitej o kresy północno-wschodnie 1918-1920. Polityka i działania mi-
litarne, Poznań 1994; Wojna polsko-sowiecka 1920 roku. Przebieg walk i tło międzynarodo-
we, pod red. A. Koryna, Warszawa 1991; J. Odziemkowski, Bitwa warszawska 1920 roku,
Warszawa 1990; M. Wrzosek, Wojny o granice Polski Odrodzonej 1918-1921, Warszawa 1992;
L. Wyszczelski, Warszawa 1920, Warszawa 1997; Tenże, Kijów 1920, Warszawa 1999. Wyda-
rzeniom na Podlasiu poświęcono m.in.: Rok 1920 na Podlasiu, Materiały z sesji popularno-
naukowej zorganizowanej 10. XI. 1990 r. w Białej Podlaskiej, pod red. H. Mierzwińskiego,
Biała Podlaska 1990; Tamże, Wojna polsko-sowiecka 1919-1920, Biała Podlaska 1991; Sytu-
acja ekonomiczna i społeczno-polityczna ludności Podlasia Południowego i jej stosunek do
wojny 1919-1920, Rocznik Bialskopodlaski, t. II, Biała Podlaska 1994; Południowe Podlasie
w 1920 roku. 34 pułk piechoty w wojnie polsko-sowieckiej, Siedlce 1998.
Szerzej na temat stanu badań nad wojną polsko-sowiecką w: T. Wawrzyński, Wojna polsko-
sowiecka 1919-1920. Stan i perspektywy badań oraz charakterystyka akt proweniencji woj-
skowej, Biuletyn Wojskowej Służby Archiwalnej", nr 18, Warszawa 1995, s. 5-21 oraz A. No-
wak, Wojna polsko-sowiecka 1919-1921 roku w świetle najnowszych publikacji, Kwartalnik
Historyczny, 1993, nr 3, s. 79-107 i U. Olech, Wojna polsko-sowiecka 1919-1921. Materiały
do bibliografii, Warszawa 1990.
12
M.in. Bitwa Warszawska. 13-28 VIII. Dokumenty operacyjne, cz. II (17-28 VIII), pod red.
M. Tarczyńskiego, Warszawa 1996. Bitwa Warszawska. 13-28 VIII. Dokumenty operacyjne,
cz. II (17-28 VIII), pod red. M. Tarczyńskiego, Warszawa 1996; Dokumenty z dziejów polskiej
polityki zagranicznej 1918-1939, t. 1:1918-1932, red. nauk. T. Jędruszczak i M. Nowak-Kieł-
bikowa, Warszawa 1989; Stosunki Rzeczypospolitej z państwem radzieckim 1918-1943. Wybór
dokumentów, oprać, i wybór J. Kumaniecki, Warszawa 1991; Wojna polsko-sowiecka we wspo-
mnieniach i innych dokumentach, wybrał i oprać. J. Borkowski, Warszawa 1990; Wybór doku-
mentów do bitwy warszawskiej, Wojskowy Przegląd Historyczny", 1991, nr 1, 2, 3, 4, 1992,
nr 1, 2, 3; Zwycięzcy za drutami. Jeńcy polscy w niewoli (1919-1922). Dokumenty i materiały,
opracowali i do druku przygotowali S. Aleksandrowicz, Z. Karpus, W. Rezmer, Toruń 1995.
145 Recenzje i artykuły recenzyjne
marginesie rozważań historyków13. Problematyką powyższą w skali kraju zajął
się jako pierwszy Janusz Szczepański, dlatego też z tym większym uznaniem
należy przyjąć recenzowaną monografię.
Głównym celem badawczym, jaki postawił sobie autor była odpowiedz na
pytanie: Jak społeczeństwo ziem polskich odnosiło się do wojny?
Tytuł monografii wskazuje, że Szczepański omówił zachowania nie tylko lud-
ności polskiej, lecz swymi badaniami objął także przedstawicieli mniejszości
narodowych zamieszkujących wówczas znaczną część kraju, szczególnie kresy
i Polskę centralną. Należy bowiem pamiętać, że II Rzeczypospolita była państwem
wielonarodowościowym. Dziesięć lat po omawianych w publikacji wydarzeniach,
w 1931 r. tereny Polski zamieszkiwało: 20 650 000 Polaków, 5 145 000 Ukraiń-
ców, 3 133 000 Żydów, 1 966 000 Białorusinów, 784 000 Niemców, 200 000
Litwinów, 140 000 Rosjan i 89 000 przedstawicieli innych narodowości (m.in.
Romów, Czechów, Słowaków, Karaimów i Tatarów)14.
Janusz Szczepański, korzystając z zasobów archiwów krajowych i zagranicz-
nych, starał się ukazać całokształt zagadnień związanych z wojną polsko-bol-
szewicką. Autor wykonał wręcz benedyktyńską" pracę, skorzystał ze zbiorów
jedenastu archiwów zagranicznych: na Białorusi - Dzierżauny Archiu Breckaj
Wobłasci (DABW) w Brześciu, Dzierżauny Archiu Grodzienskoj Wobłasci
(DAGW) w Grodnie, Filjał Dzierżaunago Archiwa Minskoj Wobłasci
(FDAMWM) w Mołodecznie; na Litwie - Lietuvos Centris Valstybinis Archy-
vas (LCVA) w Wilnie; w Rosji - Centr Chranienija Istoriko-Dokumientalnych
Kolliekcij (CChIDK) w Moskwie, Rossijskij Centr Chranienija i Izuczenija Do-
kumientow Nowiejszej Istorii (RCChIDNI) w Moskwie, Rossijskij Gławnyj Wo-
jenny j Archiw (RGWA) w Moskwie; na Ukrainie - Centralne Państwowe Histo-
ryczne Archiwum Ukrainy (CDIAL) we Lwowie, Dierżawnyj Archiw Lwowskoj
Obłasti (DALO) we Lwowie; w Wielkiej Brytanii - Instytut Józefa Piłsudskiego
(IJP) w Londynie, Instytut Polski i Muzeum im. gen. Sikorskiego (IPMS) w Lon-
dynie. W kraju Szczepański przeprowadził kwerendę archiwalną w dwudziestu
sześciu placówkach: Archiwum Akt Nowych w Warszawie; Centralnym Archi-
wum Wojskowym w Warszawie; w Archiwach Państwowych: m. st. Warszawy,
w Bydgoszczy, Gdańsku, Kielcach, Krakowie, Lublinie, Aodzi, Nowym Sączu,
Olsztynie, Płocku, Poznaniu, Przemyślu, Pułtusku, Rzeszowie, Siedlcach,
13
Np. stosunkiem społeczeństwa Południowego Podlasia do wojny zajmował się m.in. H. Mierz-
wiński, Sytuacja ekonomiczna i społeczno-polityczna ludności Podlasia Południowego i jej
stosunek do wojny 1919-1920, Rocznik Bialskopodlaski, t. II, Biała Podlaska 1994, s. 77-92;
Tenże, Południowe Podlasie w 1920 roku. 34 pułk piechoty w wojnie polsko-sowieckiej, Siedl-
ce 1998.
14
Cyt. za: J. Tomaszewski, Ojczyzna nie tylko Polaków, Warszawa 1985, s. 50; Tenże, Mniejszo-
ści narodowe w Polsce w XX wieku, Warszawa 1991, s. 23. Zob. też np.: M. Iwanicki, Ukraiń-
cy, Białorusini, Litwini i Niemcy w Polsce w latach 1918-1990, Siedlce 1991.
146 Recenzje i artykuły recenzyjne
Włocławku, Toruniu, Zamościu oraz w Archiwum Biblioteki Publicznej m. st.
Warszawy, Archiwum Polskiej Akademii Nauk w Warszawie, Archiwum Zakła-
du Historii Ruchu Ludowego w Warszawie, Archiwum Związku Nauczycielstwa
Polskiego w Warszawie, dwóch archiwach kościelnych: Archidiecezjalnym
w Warszawie i Diecezjalnym w Aomży. Wielokrotnie był pierwszym czytelni-
kiem interesujących go akt. Zasięg powyższej kwerendy wzbudza podziw dla pasji
badawczej autora. Kwerenda w tak wielu archiwach zarówno polskich, jak i za-
granicznych jest mocną stroną pracy. Wykorzystane akta pozwoliły na szerokie
omówienie wydarzeń i ukazanie punktów widzenia obu walczących stron.
Materiały w nich odnalezione pozwoliły na ukazanie wielu nowych faktów
związanych z konfliktem oraz na zweryfikowanie dotychczasowych ustaleń in-
nych historyków. Uważam jednak, że nie zaszkodziłoby skorzystanie z większej
liczby archiwów kościelnych. Znajdują się tam materiały najczęściej bardzo rzad-
ko wykorzystywane przez historyków, np. sprawozdania dziekanów, czy proto-
koły wizytacji biskupich, w których niejednokrotnie można napotkać istotne
informacje dotyczące wojny, szczególnie stosunku ludności miejscowej do bol-
szewików.
Uzupełnieniem archiwaliów jest ogromna literatura przedmiotu. Szczepański
wykorzystał sumiennie zbiory sześciu bibliotek naukowych, zawierające często
pomijane przez historyków zbiory rękopiśmienne pamiętników i wspomnień.
Imponuje również liczba wykorzystanych zródeł drukowanych (58), pamiętni-
ków i wspomnień (64), tytułów prasowych (106) i opracowań (302). Uwzględ-
niając datę oddania pracy do druku trudno jest znalezć istotne opracowania, któ-
rych autor nie wykorzystał.
Na pozytywne podkreślenie zasługuje także konstrukcja pracy, którą podzie-
lono na IX rozdziałów. Książka ma układ chronologiczny, dzięki któremu moż-
na prześledzić zmiany nastrojów społecznych wobec wojny.
W rozdziale I - Geneza wojny na 25 stronach autor przedstawił genezę woj-
ny polsko-bolszewickiej 1919-1920. Omówił koncepcje federacji i inkorporacji
lansowane w przededniu wojny przez Józefa Piłsudskiego i Romana Dmowskie-
go, stosunki międzynarodowe Rzeczypospolitej oraz układ zawarty pomiędzy
Piłsudskim a Semenem Petlurą. Szczepański zaznaczył, że prewencyjne działa-
nia Piłsudskiego na kresach były spowodowane wzrostem nastrojów wojennych
wśród bolszewików. Np. Lew Trocki mówił: Przez trupa Polski do zwycięstwa
rewolucji światowej"15, Lenin na posiedzeniu WKP(b) stwierdził: Sprawa zwy-
cięstwa międzynarodowej rewolucji jest zapewniona (oklaski) [...] Nie szukamy
z burżuazją ugody, ruszamy do ostatniego decydującego boju z burżuazją [...]
Wiemy, że czas panowania tych rozbójników już minął! [...] Towarzysze obecni
na tej sali widzieli, jak powstała pierwsza Republika Radziecka, widzą teraz, jak
15
Cyt. za: J. Szczepański, Społeczeństwo Polski..., s. 23.
147 Recenzje i artykuły recenzyjne
powstała III Komunistyczna Międzynarodówka (oklaski), zobaczą oni wszyscy,
jak powstaje Ogólnoświatowa Federacyjna Republika Rad (oklaski)"16. Idee
te szybko wcielano w życie, sowieckie oddziały podążając w ślad za cofającymi
się Niemcami rozpoczęły marsz na Zachód. Na zajętych terenach tworzono bądz
też przywożono powołane wcześniej rządy komunistyczne. Bolszewicy zakłada-
li, że całą Europę ogarnie rewolucja, że powstanie federacja sowieckich republik
narodowych. Jedną z nich miała stać się Polska17. Znając powyższą sytuację Pił-
sudski zdecydował się wówczas na podjęcie kontrakcji, o której po latach wspo-
minał: Aby ta rewolucja z zewnątrz przez sowieckie bagnety do nas przeniesio-
ną nie była [...] zdecydowałem natężyć siły, aby możliwie daleko od miejsc, gdzie
się obce życie wykluwało, obalić wszystkie próby narzucania raz jeszcze życia
obcego, życia nie urządzonego przez nas samych"18.
Rozdział II - Postawy społeczeństwa i stanowisko ugrupowań politycznych
wobec wojny, liczący 29 stron, poświęcono charakterystyce różnorodnych postaw
społeczeństwa wobec wojny, omówiono wzrost nastrojów antywojennych. Przed-
stawiono także stanowiska ugrupowań politycznych wobec omówionych w roz-
dziale I koncepcji, oraz stanowisko komunistów wobec działań bolszewickich.
Autor nie uchyla się od poruszania trudnych tematów, zwraca uwagę na zróż-
nicowanie postaw społeczeństwa polskiego wobec wojny, pisze m.in. o niechęci
wsi do kontyngentów na rzecz Wojska Polskiego, strajkach służby folwarcznej
i robotników rolnych przeciwko dziedzicom, masowej dezercji z wojska oraz
uchylaniu się od poboru19, o ekscesach antyżydowskich, pochodach i demonstra-
cjach antywojennych. Szczepański opisuje antyrządowe i probolszewickie dzia-
łania Komunistycznej Partii Robotniczej Polski, oraz żydowskich ugrupowań le-
wicowych Bundu i Poalej-Syjonu20.
W rozdziale III - Stosunki polsko-ukraińskie. Wyprawa kijowska, liczącym
46 stron, scharakteryzowano skomplikowaną i zmienną sytuację na Ukrainie, gdzie
działały niemal równocześnie trzy ośrodki państwowości ukraińskiej: Zachod-
nio-Ukraińska Republika Ludowa (ZURL) w Galicji Wschodniej, Ukraińska
Republika Ludowa (URL) kierowana przez Dyrektoriat z atamanem Semenem
Petlurą oraz Ukraińska Socjalistyczna Republika Radziecka (USRR). Dwa pierw-
16
Ibidem; pogrubienie tekstu R. D.
17
Ibidem, s. 24.
18
Ibidem, s. 29.
19
Przy wznowieniu omawianej publikacji warto byłoby wykorzystać pracę J. Odziemkowskie-
go, Armia i społeczeństwo II Rzeczypospolitej, Warszawa 1996, w której sporo miejsca po-
święcono nie zawsze poprawnym zachowaniom żołnierzy Wojska Polskiego w stosunku do
ludności cywilnej.
20
Sądzę, że warto byłoby wykorzystać rozdział autorstwa J. Tomaszewskiego, Polskie formacje
zbrojne wobec Żydów 1918-1920, w: Żydzi w obronie Rzeczypospolitej, red. nauk. J. Toma-
szewski, Warszawa 1996.
148 Recenzje i artykuły recenzyjne
sze ośrodki walczyły zarówno z trzecim ośrodkiem, jak i oddziałami białych"
generałów. Autor omówił trudne problemy konfliktu polsko-ukraińskiego w Ga-
licji Wschodniej, zwłaszcza walki o Lwów, ważny zarówno dla Polaków, jak i dla
Ukraińców. Autor omówił także genezę, przebieg i reperkusje Wyprawy kijow-
skiej. Zaznaczył, iż zajęcie Kijowa przez Wojsko Polskie przyczyniło się do
wzrostu nastrojów patriotycznych w kraju oraz wzrostu popularności Naczelni-
ka Państwa, zaś odwrót spod Kijowa wzmógł działania agitatorów komunistycz-
nych i... endeckich przeciwko Józefowi Piłsudskiemu. Szczepański zajął się tak-
że postawami ludności polskiej, żydowskiej i ukraińskiej zamieszkujących Pol-
skę centralną oraz kresy do naświetlanego konfliktu.
W kolejnym IV rozdziale - Kresy północno-wschodnie wobec rządów pol-
skich (1919- czerwiec 1920) na 49 stronach autor omówił sytuację polityczną
i narodowościową kresów wschodnich, oraz postawy ludności miejscowej: Pola-
ków, Białorusinów, Rosjan, Ukraińców, Litwinów i Żydów wobec rządów władz
polskich.
Sporo miejsca w rozważaniach Szczepańskiego zajął problem działań niepod-
ległościowych ludności białoruskiej i litewskiej i popierania tychże przez wła-
dze niemieckie. Pod protektoratem Niemców we wrześniu 1917 r. powołano Radę
Litewską (Tarybę), która 11 grudnia 1917 r. proklamowała odrodzenie niepodle-
głego państwa litewskiego ze stolicą w Wilnie. Po zajęciu Mińska przez wojska
niemieckie powołano Białoruską Radę Narodową, zaś 25 marca 1918 r. prokla-
mowano Białoruską Republikę Ludową. Swoje rządy zaprowadzali też bolsze-
wicy, dość wspomnieć, iż w sierpniu 1918 r. w Smoleńsku powołano Krajowy
Komitet Organizacji Komunistycznych Litwy i Białorusi (zachodniej), a 1 stycznia
1919 r. proklamowano Białoruską Socjalistyczną Republikę Radziecką.
W najobszerniejszym, V rozdziale Wobec bolszewickiego zagrożenia (lipiec
-1 połowa sierpnia 1920) na 139 stronach Szczepański przedstawił szeroki wybór
postaw różnych grup społeczeństwa polskiego wobec agresji bolszewickiej.
Omówił działalność Rady Obrony Państwa, Obywatelskich Komitetów Obrony
Państwa, Armii Ochotniczej, Straży Obywatelskich, Policji Państwowej oraz
postępowanie różnych grup społecznych i narodowościowych: duchowieństwa,
ziemian, mieszczaństwa, związków i organizacji społecznych, społeczności
akademickich, młodzieży szkolnej, chłopów, robotników, mniejszości narodo-
wych. Autor scharakteryzował również rolę i znaczenie obrony Warszawy jako
stolicy państwa polskiego. Z ogromną rzetelnością badawczą, opierającą się na
o zródłach Szczepański ukazał proces demoralizacji niektórych jednostek armii
polskiej: rabunki, dezercję, wywołane brakiem wiary w możliwość zwycięstwa.
Rozdział VI - Budowa sowieckiego aparatu władzy, liczący 49, stron poświę-
cono chyba najbardziej zafałszowanemu w historiografii PRL problemowi przy-
gotowywania rewolucyjnych kadr dla przyszłej socjalistycznej Polski przez Ju-
liana Marchlewskiego, Feliksa Dzierżyńskiego, F. Kona i innych. Autor omówił
149 Recenzje i artykuły recenzyjne
działalność Galrewkomu oraz Tymczasowego Komitetu Rewolucyjnego Polski
powstałego w Moskwie 23 lipca 1920 r., Rewkomy oraz propagandę sowiecką
i rządy bolszewickie na zajętych przez Armię Czerwoną terenach. Rewkomy po-
wstały w ponad 100 miejscowościach, m.in. w: Siedlcach, Ostrołęce, Makowie,
Ciechanowie, Pułtusku, Aomży, Mławie i innych. Omawiając działania komuni-
stów polskich Szczepański skoncentrował się na Białymstoku, warto byłoby
wspomnieć o działaniach w innych miejscowościach. Propaganda sowiecka była
znakomicie przygotowana, na całym szlaku rozrzucano wśród ludności tysiące
ulotek, w których wzywano do walki z burżuazją. Warto zaznaczyć, że wiele
roboty propagandowej" robili także Polacy, żołnierze Armii Czerwonej.
W rozdziale VII - Społeczeństwo ziem zajętych przez oddziały Armii Czerwo-
nej wobec bolszewickich rządów na 43 stronach Szczepański przedstawił ogólną
charakterystykę Bitwy Warszawskiej, oraz postawę i działania kilku grup spo-
łecznych i zawodowych: duchowieństwa, ziemiaństwa i ludności miejskiej, chło-
pów i robotników, jak również działania trzech grup ludności: żydowskiej, nie-
mieckiej i prawosławnej21. Z zebranych przez Szczepańskiego dokumentów
wynika, że społeczeństwo zamieszkujące ziemie centralnej Polski zachowywało
się niejednolicie wobec bolszewików. W początkowym okresie wojny przychyl-
nie w stosunku do Sowietów odnosiła się część robotników rolnych, służby fol-
warcznej, przeciwna była zazwyczaj inteligencja i duchowieństwo. Charaktery-
styczne, że przeciw bolszewikom opowiedzieli się w większości członkowie
Polskiej Partii Socjalistycznej, różnie zachowywali się Żydzi, ludność niemiec-
ka i część ludności prawosławnej.
Kolejny VIII rozdział - Następstwa wojny na obszarze Polski centralnej, li-
czący 33 strony, poświęcono problemowi zniszczeń kraju po przejściu frontu,
wpływowi wojny na popularność partii politycznych oraz wysuwanemu obecnie
przez Rosjan problemowi sowieckich jeńców wojennych22. Autor omówił przy-
kłady gwałtów, rabunków i innych przestępstw popełnianych przez krasnoarmiej-
ców wobec ludności cywilnej, przedstawił także przymusowe daniny i kontry-
bucje nakładane na wsie przez Armię Polską, wydaje się jednak, że problemowi
temu poświecono za mało miejsca.
Rozdział IX - Ostatnie walki. Szanse pokojowego uregulowania konfliktu na
54 stronach zawiera informacje o bitwach z wycofującymi się bolszewikami nad
Bugiem i Narwią oraz o zakończeniu wojny. Szczepański słusznie zresztą pisze
o nie do końca wykorzystanych przez Polskę rokowaniach ryskich.
21
Intryguje przyjęty przez autora podział na ludność: żydowską, niemiecką i prawosławną, gdyż
sporządzono go niejednolicie, zarówno według kryterium narodowościowego, jak i według
kryterium wyznaniowego.
22
Rosjanie zarzucają obecnie Polakom, że po zakończeniu wojny 1920 r. w obozach jenieckich
na ziemiach Polski zmarło ponad 60 tys. Rosjan. Szerzej w: Z. Karpus, Jeńcy i internowani
rosyjscy i ukraińscy w Polsce w latach 1918-1924, Toruń 1991.
150 Recenzje i artykuły recenzyjne
W zakończeniu Szczepański zaliczył wojnę polsko-sowiecką do jednego z naj-
ważniejszych wydarzeń w historii Polski XX w. Stwierdził, słusznie, iż to dzięki
ogromnemu wysiłkowi wszystkich obywateli na dwadzieścia lat zablokowano bol-
szewickiej Rosji drogę na zachód Europy. Autor zauważył, że wojna ta była nie-
unikniona. Ze względu na konieczność ustalenia wschodniej granicy Polski prędzej
czy pózniej i tak by do niej doszło, tym bardziej że bolszewicy planowali objęcie
swymi rządami wszystkich krajów Europy Środkowowschodniej. Autor stwierdził,
iż wojna 1919-1920 r. przyczyniła się do zmiany nastawienia społeczeństwa Polski
w stosunku do bolszewickich rządów, najczęściej wystarczyło kilka dni władzy bol-
szewickiej, aby ludność miejscowa zmieniła zdanie o raju bolszewickim".
Reasumując należy stwierdzić, że autor solidnie przyłożył się do pracy.
Wszystkie poruszane zagadnienia omówiono obiektywnie, bez emocji, na uwa-
gę zasługuje także solidne udokumentowanie wywodów przypisami. Monogra-
fia Szczepańskiego wnosi wiele materiału, często nowego i odkrywczego, nie-
kiedy przyczynkarskiego, ale zawsze istotnego do pokazania problematyki woj-
ny polsko-sowieckiej. Dziwi jedynie tak skrótowy opis strat spowodowanych
wojną na ziemiach Polski centralnej. Wydaje się, że jest to problem zbyt ważny,
aby go przedstawiać jedynie na pięciu stronach.
Recenzowana publikacja jest bardzo starannie wydana, na dobrym papierze
i z przyjemną dla oka czcionką. Praca J. Szczepańskiego zawiera wiele interesu-
jących zdjęć (45) oraz reprodukcji dokumentów z epoki (13), co jeszcze bardziej
uatrakcyjnia jej czytanie. Istotnym mankamentem jest brak ich spisu, co utrud-
nia ich szybkie odnalezienie. Skrupulatnie zostały opracowane indeksy (osobo-
wy i miejscowości), choć zdarzają się tu czasem niedokładności, np. jedna z in-
formacji o Siedlcach znajduje się na stronie 99, a nie na stronie 98 - jak podano.
Humorem książki jest fragment mówiący o ks. Ignacym Skorupce jako o ka-
pelanie 236 Pułku Legii Katolickiej (sic!)73 (s. 428). W innych partiach pracy
jednostka ta jest podawana również nieprecyzyjnie jako 36 pułk Legii Akade-
mickiej. Numer 236 świadczy o tym, iż był to ochotniczy pułk piechoty. Ks. Igna-
cy Skorupka był kapelanem 236 pułku piechoty24 a nie 36 pułku piechoty. 236
ochotniczy pułk piechoty w bojach pod Ossowem współdziałał jedynie z 36 puł-
kiem piechoty Legii Akademickiej.
Te drobne potknięcia nie umniejszają jednak wartości pracy, którą napisano
rzetelnie i zgodnie z obecną wiedzą historyczną. Należy sądzić, że dużo dała
autorowi konsultacja pracy z tak wybitnymi znawcami zagadnienia, jak profeso-
rowie: Andrzej Ajnenkiel, Ryszard Kołodziejczyk, Adam Koseski, Czesław Au-
czak. Na uwagę zasługuje też ładny, rzeczowy język rozprawy.
23
Pogrubienie R. D.
24
Zob. szerzej: M. Tarczyński, Cud nad Wisłą. Bitwa Warszawska 1920, Warszawa 1990, s. 67;
L. Wyszczelski, Warszawa 1920..., s. 151.
151 Recenzje i artykuły recenzyjne
Z omawianej publikacji widać także, że w obecnych czasach nieodzowny dla
historyka staje się mecenat instytucji państwowych i prywatnych, bez których
pomocy niemożliwe byłoby przeprowadzenie tak wnikliwych badań i opubliko-
wanie monografii. O roli i znaczeniu mecenatu świadczy pokazna lista sponso-
rów zamieszczona w pracy (jest ich dwudziestu trzech).
Monografia Janusza Szczepańskiego wskazuje też wyraznie jak wiele jesz-
cze obszarów i problemów badawczych związanych z okresem lat 1919-1920
pozostaje nadal nie przebadanych, np. szczegółowych badań wymaga sprawa
stosunku polskiej ludności, zamieszkującej Kresy Wschodnie II Rzeczypospoli-
tej do niepodległościowych dążeń Litwinów25, Białorusinów czy też Ukraińców.
Innym interesującym tematem badawczym jest problem działań Polaków, słu-
żących w jednostkach polskich utworzonych po stronie bolszewickiej w okresie
Rewolucji Pazdziernikowej i ich udziału w wojnie polsko-sowieckiej. Wiadomo
przecież, że w ramach Zachodniej Dywizji Strzelców powstały jednostki pol-
skie", przez które przewinęło się około 8 tysięcy żołnierzy. Wśród nich można
wymienić, np. 2 lubelski pułk piechoty, 3 siedlecki pułk piechoty, 4 czerwony
pułk Warszawskich Huzarów, 6 pułk Ułanów Mazowieckich i inne26. W bojach
przeciwko Wojsku Polskiemu Polacy w służbie bolszewickiej pod rozkazami
komisarza Romana Aągwy występowali m.in. 19 i 20 kwietnia pod Lidą27.
Należy z całą pewnością stwierdzić, że historiografia wojny polsko-bolsze-
wickiej wzbogaciła się o niezwykle cenną rozprawę. Jestem pewien, że nikt nie
będzie w stanie napisać pracy na temat wojny polsko-sowieckiej, jeśli nie wyko-
rzysta monografii Janusza Szczepańskiego. Recenzowana praca jest pozycją cenną
zarówno dla profesjonalnego historyka, jak i dla regionalistów oraz czytelników
zajmujących się najnowszą historią Polski.
Warto zasygnalizować jednak, że przy kolejnym wydaniu omawianej publi-
kacji nieodzowne będzie sięgnięcie do kilku prac, wydanych już po złożeniu jej
do druku28. Informacje zawarte w nich na pewno nie wpłyną na zmianę poglą-
25
Najdokładniej zbadane są jak dotychczas stosunki polsko-litewskie zob.: R Aossowski, Po tej
i po tamtej stronie Niemna. Stosunki polsko-litewskie 1883-1939, Warszawa 1985, Tenże, Pol-
ska-Litwa. Ostatnie sto lat, Warszawa 1991, Tenże, Stosunki polsko-litewskie 1918-1920,
Warszawa 1966; Tenże, Konflikt polsko-litewski 1918-1920, Warszawa 1996.
26
Zob. np. N. Davies, Orzeł Biały Czerwona Gwiazda. Wojna polsko-bolszewicka 1919-1920,
Kraków 1997, s. 36; A. Koskowski, Czerwony Pułk Warszawy, Warszawa 1977; M. Wrzosek,
Z dziejów 1 Rewolucyjnego Pułku Polskiego w Rosji 24 11917-6 11918, Wojskowy Prze-
gląd Historyczny", 1977, nr 3; Tenże, Polskie korpusy wojskowe w Rosji w latach 1917-1918,
Warszawa 1969, Tenże, Wojny o granice Polski Odrodzonej 1918-1921, Warszawa 1992.
27
M. Wrzosek, Problem Wojska Polskiego w Rosji w latach 1917-1918, Studia Podlaskie, t. V,
Białystok 1995, s. 181.
28
Przykładowo należy wymienić następujące publikacje: Archiwalia Polskiej prowieniencji te-
rytorialnej przechowywane w Państwowym Archiwum Federacji Rosyjskiej i Rosyjskim Pań-
stwowym Archiwum Wojskowym, red. W. Stępniak, Warszawa 2000; Bitwa Niemeńska 29 VIII-
152 Recenzje i artykuły recenzyjne
dów autora, mogą jednak dostarczyć nowych argumentów dla udowodnienia
postawionych przez autora hipotez badawczych.
Rafał Dmowski
Świat po Kosowie, pod redakcją Agnieszki Magdziak-Miszewskiej, Centrum
Stosunków Międzynarodowych, Warszawa 2000, str. 148.
Interwencja militarna NATO przeciwko Serbii w obronie kosowskich Albań-
czyków stała się najbardziej kontrowersyjnym wydarzeniem w Europie po zimnej
wojnie". Otworzyła szeroką i trwającą do dziś debatę na temat uzasadnień dla
tego typu interwencji, a także podważyła dotychczasowe standardy w stosunkach
międzynarodowych. Świat po Kosowie zmienił się w pewien sposób i o tym trak-
tuje omawiana książka.
Poza wstępem zawiera w swej strukturze następujące części: Między Amery-
ką, Rosją i Europą, Wokół Bałkanów oraz Świat po Kosowie. Choć ta ostatnia
część (bezpośrednio odzwierciedlająca tytuł całego zbioru) zawiera tylko jeden
esej, to jednak trzeba stwierdzić, że treść tytułu odzwierciedlają wszystkie za-
mieszczone tu teksty (z wyjątkiem jednego odnoszącego się do historyczno-kul-
turowych uwarunkowań konfliktu serbsko-albańskiego; tak wyrażona opinia nie
jest zarzutem - wręcz przeciwnie).
Jak zaznaczono we Wstępie świat po Kosowie zmienił się z jakimś stopniu,
a pytań dotyczących tej zmiany jest więcej niż odpowiedzi. Książka ta ma w za-
łożeniu stanowić próbę zdefiniowania najważniejszych bałkańskich problemów
i wyzwań stojących przed społecznością międzynarodową, w tym także przed
Polską. Istotnie bowiem od ich rozwiązania zależy stabilność regionu, stan bez-
pieczeństwa europejskiego oraz przyszły kształt euroatlantyckiej polityki bezpie-
czeństwa.
Książka porusza wszystkie najważniejsze aspekty konfliktu w Kosowie i głów-
ne jego konsekwencje: wojna w obronie praw człowieka, różnice interesów
państw, pominięcie obowiązujących procedur prawa międzynarodowego, nowy
charakter NATO, ochłodzenie stosunków NATO-Rosja, wzmocnienie mechani-
-18 X1920, cz. 1-29 VIII-19 IX, Warszawa 1999; Bitwa Niemeńska 29 W/1-78 X 1920, cz. 2-
-20IX-18 X), Warszawa 1999; Działania militarne na Mazowszu i w Polsce Północno- Wschod-
niej, red. nauk. W. Wróblewski, Warszawa 2000; J. Izdebski, Dzieje 9 Dywizji Piechoty 1918-
-1939, Warszawa 2000; A. Pepłoński, Wywiad w wojnie polsko-bolszewickiej 1919-1920, War-
szawa 1999; O Niepodległą i granice, t. 1. Komunikaty Oddziału III Naczelnego Dowództwa
Wojska Polskiego 1919-1921. Opracowanie, wybór i przygotowanie do druku M. Jabłonow-
ski i A. Koseski, Warszawa-Pułtusk 2000; L. Wyszczelski, Bitwa na przedpolach Warszawy,
Warszawa 2000.
Wyszukiwarka
Podobne podstrony:
Mazowieckie Studia Humanistyczne r2001 t7 n2 s51 61Mazowieckie Studia Humanistyczne r2001 t7 n2 s5 22Mazowieckie Studia Humanistyczne r2001 t7 n2 s123 133Mazowieckie Studia Humanistyczne r2001 t7 n2 s135 141Mazowieckie Studia Humanistyczne r2001 t7 n2 s160 164Mazowieckie Studia Humanistyczne r2001 t7 n2 s152 157Mazowieckie Studia Humanistyczne r2001 t7 n2 s51aMazowieckie Studia Humanistyczne r2001 t7 n2 s23 35Mazowieckie Studia Humanistyczne r2001 t7 n2 s157 160Mazowieckie Studia Humanistyczne r2001 t7 n2 s37 50Mazowieckie Studia Humanistyczne r2001 t7 n1 s33 50Mazowieckie Studia Humanistyczne r2001 t7 n1 s162 164Mazowieckie Studia Humanistyczne r2001 t7 n1 s51 62Mazowieckie Studia Humanistyczne r2001 t7 n1 s150 154Mazowieckie Studia Humanistyczne r2001 t7 n1 s127 144Mazowieckie Studia Humanistyczne r2001 t7 n1 s127 144Mazowieckie Studia Humanistyczne r2001 t7 n1 s165 167Mazowieckie Studia Humanistyczne r2001 t7 n1 s5 31więcej podobnych podstron