MINISTERSTWO EDUKACJI NARODOWEJ Grażyna Jakubczyk Elżbieta Magdzicka Wspieranie osoby niepełnosprawnej w załatwianiu spraw urzędowych 346[02].Z2.05 poradnik dla nauczyciela Wydawca Instytut Technologii Eksploatacji Państwowy Instytut Badawczy Radom 2007 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego Recenzenci: dr Iwona Kłóska mgr Aurelia Włoch Opracowanie redakcyjne: inż. Danuta Szczepaniak Konsultacja: mgr Hanna Całuń poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 346[02].Z2.05 Wspieranie osoby niepełnosprawnej w załatwianiu spraw urzędowych , zawartego w modułowym programie nauczania dla zawodu asystent osoby niepełnosprawnej. Wydawca Instytut Technologii Eksploatacji Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2007 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego 1 SPIS TREŚCI 1. Wprowadzenie 3 2. Wymagania wstępne 4 3. Cele kształcenia 4 4. Przykładowe scenariusze zajęć 6 5. Ćwiczenia 10 5.1. Prawo w systemie polityki społecznej. Kompetencje zawodowe asystenta osoby niepełnosprawnej w stosowaniu przepisów prawnych 10 5.1.1. Ćwiczenia 10 5.2. Korespondencja urzędowa. Układy pism urzędowych 13 5.2.1. Ćwiczenia 13 5.3. Reprezentowanie osoby niepełnosprawnej w instytucjach użyteczności publicznej. Rola specjalistów z różnych dziedzin prawa 16 5.3.1. Ćwiczenia 16 6. Ewaluacja osiągnięć ucznia 18 7. Literatura 30 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego 2 1. WPROWADZENIE Przekazujemy Państwu poradnik dla nauczyciela, który będzie pomocny w prowadzeniu zajęć dydaktycznych w szkole kształcącej w zawodzie asystent osoby niepełnosprawnej. W poradniku zamieszczono: wymagania wstępne, wykaz umiejętności, jakie uczeń powinien posiadać, aby bez problemów mógł korzystać z poradnika, cele kształcenia, wykaz umiejętności, jakie uczeń opanuje podczas pracy z poradnikiem, przykładowe scenariusze zajęć, ćwiczenia, przykładowe ćwiczenia ze wskazówkami do realizacji, zalecanymi metodami nauczania uczenia oraz środkami dydaktycznymi, ewaluację osiągnięć ucznia, przykładowe narzędzia pomiaru dydaktycznego, literaturę. Wskazane jest, aby zajęcia dydaktyczne były prowadzone różnymi metodami ze szczególnym uwzględnieniem aktywizujących metod nauczania, np. samokształcenia kierowanego, tekstu przewodniego, metoda przypadków. Formy organizacyjne pracy uczniów mogą być zróżnicowane, począwszy od samodzielnej pracy uczniów do pracy zespołowej. Schemat układu jednostek modułowych Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego 3 2. WYMAGANIA WSTPNE Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej uczeń powinien umieć: - stosować umiejętności komunikacji interpersonalnej, - rozpoznawać potrzeby i problemy osoby niepełnosprawnej, - rozwiązywać problemy osób niepełnosprawnych, - prowadzić profilaktykę i promocję zdrowia, - stosować przepisy prawa w działalności socjalnej, - wspierać osoby niepełnosprawne w korzystaniu z kompleksowej rehabilitacji, - korzystać z różnych zródeł informacji, - użytkować komputer, - współpracować w grupie. Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego 4 3. CELE KSZTAACENIA W wyniku realizacji programu jednostki modułowej uczeń powinien umieć: pomóc osobie niepełnosprawnej rozwiązać problemy z zastosowaniem przepisów prawa, zastosować przepisy prawa do ochrony interesów osoby niepełnosprawnej, sporządzić na życzenie osoby niepełnosprawnej korespondencję w sprawach pomocy społecznej, sporządzić na życzenie osoby niepełnosprawnej pisma w sprawach urzędowych (w konsultacji ze specjalistami z dziedziny prawa), wystąpić w roli rzecznika osoby niepełnosprawnej w instytucjach publicznych i urzędach. Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego 5 4. PRZYKAADOWE SCENARIUSZE ZAJĆ Scenariusz zajęć 1 Osoba prowadząca & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & .. Modułowy program nauczania: Asystent osoby niepełnosprawnej 346[02]. Moduł: Człowiek niepełnosprawny w rodzinie i środowisku 346[02].Z2 Jednostka modułowa: Wspieranie osoby niepełnosprawnej w załatwianiu spraw urzędowych 346[02]Z2.05 Temat: Poszukiwanie miejsca pracy dla podopiecznego, opracowanie dokumentów. Cel ogólny: Kształtowanie umiejętności posługiwania się prawem i redagowania pism urzędowych. Po zakończeniu zajęć edukacyjnych uczeń powinien umieć: - zidentyfikować zagadnienia rynku pracy dla niepełnosprawnych, - wskazać oferty pracy, - przygotować wraz z niepełnosprawnym określone dokumenty, - sformułować, zgodnie z zasadami, list motywacyjny, - zredagować, wspólnie z podopiecznym, życiorys zawodowy, - posłużyć się językiem specjalistycznym podczas prezentacji. Metody nauczania uczenia się: - metoda SWOT, - dyskusja, - wykład. Formy organizacyjne pracy uczniów: - praca w grupach 3-4 osobowych. Czas: 2 godziny dydaktyczne. Środki dydaktyczne: - poradnik dla ucznia, - Kodeks Pracy, - Ustawa o zatrudnianiu i rehabilitacji zawodowej i społecznej osób niepełnosprawnych, - ogłoszenia prasowe oferty pracy, - papier, - mazaki, - wzór analizy SWOT, - stanowisko komputerowe z drukarką. Zadanie dla ucznia: Opracuj prezentację osoby niepełnosprawnej, która ma zachęcić pracodawcę do jej zatrudnienia, a następnie napisz list motywacyjny dla tej osoby. Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego 6 Przebieg zajęć: 1. Czynności organizacyjne, sprawdzenie listy obecności i pracy domowej. 2. Podanie tematu i wyjaśnienie celu zajęć. 3. Wprowadzenie do zajęć: - nauczyciel przeprowadza wykład na temat problemów z zatrudnieniem osób niepełnosprawnych, - uczniowie analizują odpowiedni fragment materiału nauczania z poradnika dla ucznia. 4. Wykonanie zadania: - nauczyciel dzieli uczniów na 3-4 osobowe grupy, - uczniowie analizują art. 15 Europejskiej Karty Społecznej, - ustalają jakie środki służą zatrudnieniu osoby niepełnosprawnej, - uczniowie opracowują prezentację osoby niepełnosprawnej metodą SWOT, - prezentują wyniki pracy na forum grupy, - uczniowie piszą (wykorzystując komputer) list motywacyjny w imieniu osoby niepełnosprawnej, - nauczyciel zwraca uwagę na zasady i formę pisania listu motywacyjnego, - uczniowie przygotowany list motywacyjny drukują. Zakończenie zajęć: 1. Liderzy każdej z grup prezentują opracowane dokumenty na forum klasy. 2. Nauczyciel dokonuje oceny aktywności uczniów, umiejętności stosowania dokumentów prawnych zarówno podczas wykonywania ćwiczenia jak i podczas dyskusji podsumowującej. Praca domowa Przeanalizuj, jakie dodatkowe dokumenty będą potrzebne dla pracodawcy. Określ typ stosunku prawnego, jaki powstanie z chwilą zatrudnienia osoby niepełnosprawnej przez pracodawcę. Sposób uzyskania informacji zwrotnej od ucznia po zakończonych zajęciach: - anonimowe ankiety ewaluacyjne dotyczące sposobu prowadzenia zajęć, trudności podczas realizowania zadania i zdobytych umiejętności. Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego 7 Scenariusz zajęć 2 Osoba prowadząca & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & .. Modułowy program nauczania: Asystent osoby niepełnosprawnej 346[02] Moduł: Człowiek niepełnosprawny w rodzinie i środowisku 346[02].Z2. Jednostka modułowa: Wspieranie osoby niepełnosprawnej w załatwianiu spraw urzędowych 346[02]Z2.05 Temat: Wypełniamy wnioski w sprawach potrzeb osób niepełnosprawnych, pisma urzędowe. Cel ogólny: Kształcenie umiejętności posługiwania się przepisami Ustawy o zatrudnianiu i rehabilitacji osób niepełnosprawnych, Kodeksem Cywilnym. Po zakończeniu zajęć edukacyjnych uczeń powinien umieć: - rozróżnić rodzaje wniosków dotyczących spraw osób niepełnosprawnych, - zidentyfikować kryteria prawne zamieszczone we wniosku, - posłużyć się przepisami ustawy o zatrudnianiu i rehabilitacji osoby niepełnosprawnej, - sformułować sądy i opinie, - wypełnić wnioski w określonej sprawie. Metody nauczania uczenia się: - miniwykład, - dyskusja wielokrotna, - ćwiczenia. Formy organizacyjne pracy uczniów: - zespołowa, - indywidualna. Czas: 1 godzina dydaktyczna. Środki dydaktyczne: - poradnik dla ucznia, - Kodeks Cywilny, - Kodeks Postępowania Cywilnego, - wzory pism urzędowych, - kartki, pisaki. Przebieg zajęć: 1. Nauczyciel przeprowadza wykład wprowadzający w zagadnienie czynności prawnych i przesłanek ich ważności dla załatwiania spraw osób niepełnosprawnych lub poleca uczniom zapoznać się z odpowiednią partią materiału w poradniku dla ucznia. 2. Uczniowie zapoznają się z treścią ćwiczenia z rozdziału 4.2.3. zamieszczonego w poradniku dla ucznia. 3. Nauczyciel rozdaje uczniom druki wniosków. 4. Uczniowie, po uważnym przeczytaniu tekstu, indywidualnie wypełniają wniosek zgodnie z instrukcją. 5. Nauczyciel, w miarę potrzeb uczniów, udziela dodatkowych informacji. 6. Uczniowie wypełniają formularze, korzystając z dokumentów prawnych. Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego 8 7. Wybrani uczniowie prezentują wyniki pracy na forum klasy. 8. Następnie nauczyciel łączy uczniów w trzyosobowe zespoły. Każdy zespół otrzymuje inny rodzaj wniosku. 9. Uczniowie dokonują wspólnej analizy opracowanych dokumentów, sprawdzają zgodność z prawem w określonej dziedzinie szukając podpowiedzi w różnych zródłach informacji. Nauczyciel służy pomocą udzielając wyjaśnień, jeżeli uczniowie potrzebują. 10. Liderzy grup prezentują wyniki pracy na forum klasy. Zakończenie zajęć: 1. Podsumowanie ćwiczeń należy przeprowadzić w formie dyskusji frontalnej. Istotne jest zwrócenie uwagi na konieczność przestrzegania określonych warunków przy dokonywaniu czynności prawnych a także na niezbędną umiejętność czytania ze zrozumieniem pouczeń, instrukcji, załączników. 2. Nauczyciel dokonuje oceny aktywności uczniów zarówno podczas wykonywania ćwiczenia jak i podczas dyskusji podsumowującej. Praca domowa Wypełnij wniosek o wydanie legitymacji osobie niepełnosprawnej. Zapisz, jaki rodzaj dokumentów był Ci potrzebny. Sposób uzyskania informacji zwrotnej od ucznia po zakończonych zajęciach: - anonimowe ankiety ewaluacyjne dotyczące sposobu prowadzenia zajęć, trudności podczas realizowania zadania i zdobytych umiejętności. Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego 9 5. ĆWICZENIA 5.1. Prawo w systemie polityki społecznej. Kompetencje zawodowe asystenta osoby niepełnosprawnej w stosowaniu przepisów prawnych 5.1.1. Ćwiczenia Ćwiczenie 1 Opracuj prezentację osoby niepełnosprawnej, która ma zachęcić pracodawcę do jej zatrudnienia. Wskazówki do realizacji Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić zakres i technikę wykonania ćwiczenia z uwzględnieniem przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy. Sposób wykonania ćwiczenia Uczeń powinien: 1) zapoznać się z treścią art. 15 Europejskiej Karty Społecznej, 2) ustalić, jakie środki służą zatrudnianiu osób niepełnosprawnych, 3) opracować prezentację osoby niepełnosprawnej metodą SWOT, 4) zaprezentować grupie wyniki swojej pracy. Zalecane metody nauczania uczenia się: - metoda SWOT, - dyskusja. Środki dydaktyczne: - tekst (wybrane fragmenty) Europejskiej Karty Społecznej, - wzór analizy SWOT: a) Co wynika z silnych stron: to twój atut i podstawa. b) Co wynika ze słabych stron: pracuj nad nimi. c) Co wynika z szans: znajdz wszystkie możliwe i wykorzystaj. d) Co wynika z zagrożeń: eliminuj i unikaj. Silne strony: Słabe strony: - w czym jesteśmy lepsi od konkurencji? - co robimy gorzej niż konkurencja? - co nas pozytywnie wyróżnia? - co wymaga poprawy? - co posiadamy, czego inni nie mają? - w czym nie jesteśmy dobrzy? - przewagi techniczne i technologiczne? - czy konkurencja wykorzystuje nasze słabości? - czy cały czas myślimy o rozwoju, postępie, innowacji? - czy konkurencja działa na osłabienie naszej pozycji? - co udaje nam się unikać, czego inni nie robią? - czy nadążamy za postępem, czy w ogóle o nim myślimy i jest dla nas ważny? - czy posiadamy unikalne zdolności, zasoby, umiejętności? - czego nie potrafimy unikać? Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego 10 Szanse: Zagrożenia: - szanse w najbliższym otoczeniu? - zagrożenia w najbliższym otoczeniu? - szanse ekonomiczne w skali makro i czy - skala makro? w ogóle mają jakiś wpływ? - zmiany technologiczne? - tendencje, trendy? - czynnik ludzki? - zmiany technologiczne? - pozycja finansowa: kredyty? - czynnik ludzki? - pozycja finansowa: przepływy pieniężne. - papier formatu A4, - pisaki, - mazaki, - poradnik dla ucznia. - Kodeks Cywilny, - Kodeks Postępowania Administracyjnego, - flamastry, - poradnik dla ucznia, Ćwiczenie 2 Wyszukaj w prasie oferty pracy dla osób niepełnosprawnych. Posegreguj według określonych stanowisk i oczekiwań pracodawców. Określ, jakie powinieneś podjąć działania, aby Twój podopieczny otrzymał zatrudnienie. Dokonaj analizy stosunku prawnego łączącego osobę niepełnosprawną z pracodawcą. Wskazówki do realizacji Przed przystąpieniem do realizacji ćwiczenia nauczyciel powinien omówić zakres i technikę wykonania ćwiczenia z uwzględnieniem przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy. Sposób wykonania ćwiczenia Uczeń powinien: 1) zapoznać się z Rozdziałem 4 i 5 Ustawy o rehabilitacji zawodowej i społecznej osób niepełnosprawnych z dnia 27 sierpnia 1997 r., 2) określić kompetencje prawne asystenta osoby niepełnosprawnej, 3) wyszukać oferty pracy w lokalnej prasie, 4) określić na podstawie jakiego aktu prawnego powstał stosunek pracy, 5) określić podmioty tego stosunku, 6) zaprezentować wyniki na forum grupy. Zalecane metody nauczania uczenia się: - ćwiczenia. Środki dydaktyczne: - arkusze papieru formatu A4, - flamastry, - tekst Ustawy o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych, - Kodeks Pracy, - poradnik dla ucznia. Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego 11 Ćwiczenie 3 Na podstawie Ustawy z dn. 14 czerwca 1960 r. KPA (tekst jednolity: Dz. U. z 2000 r., nr 98, poz.1071) i Rozporządzenia Rady Ministrów z dn. 8 stycznia 2002 r. w sprawie przyjmowania i rozpatrywania skarg i wniosków (Dz. U. z 2002 r., nr 5, poz. 46) określ, jakie są procedury przyjmowania i rejestrowania skarg i wniosków w Domu Pomocy Społecznej. Wskazówki do realizacji Przed przystąpieniem do wykonania ćwiczenia uczniowie powinni przeczytać odpowiedni fragment rozdziału Materiał nauczania. Sposób wykonania ćwiczenia Uczeń powinien: 1) zapoznać się ze wskazanymi przepisami prawnymi, 2) określić procedury przyjmowania i rejestrowania skarg w DPS, 3) zapisać i zaprezentować grupie wynik swojej pracy, 4) zanotować wnioski. Zalecane metody nauczania uczenia: - ćwiczenie, - dyskusja. Środki dydaktyczne: - Ustawa z dn. 14 czerwca 1960 r. KPA (tekst jednolity: Dz. U. z 2000 r., nr 98, poz. 1071), - Rozporządzenie Rady Ministrów z dn. 8 stycznia 2002 r. w sprawie przyjmowania i rozpatrywania skarg i wniosków (Dz. U. z 2002 r., nr 5, poz. 46), - Kodeks Postępowania Administracyjnego, - arkusze papieru formatu A4, - flamastry, - poradnik dla ucznia. Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego 12 5.2. Korespondencja urzędowa. Układy pism urzędowych 5.2.1. Ćwiczenia Ćwiczenie 1 Korzystając z dostępnych wzorów i wskazówek przygotuj swój życiorys zawodowy. Wskazówki do realizacji Przed przystąpieniem do wykonania ćwiczenia nauczyciel powinien omówić zakres i technikę wykonania ćwiczenia a uczniowie przeczytać odpowiedni fragment rozdziału Materiał nauczania. Sposób wykonania ćwiczenia Uczeń powinien: 1) określić zasady pisania życiorysu zawodowego, 2) przeanalizować dostępne wzory i wskazówki pisania życiorysu zawodowego, 3) określić swoje dane osobowe, 4) podać wykształcenie, 5) wymienić ukończone kursy i szkolenia, 6) podać przebieg pracy zawodowej, 7) wskazać zainteresowania i hobby, 8) wydrukować i zaprezentować przygotowany życiorys. Zalecane metody nauczania uczenia się: - ćwiczenia, - dyskusja dydaktyczna. Środki dydaktyczne: - arkusze papieru formatu A4, - stanowisko komputerowe z drukarką, - wzór życiorysu zawodowego, - poradnik dla ucznia. Ćwiczenie 2 Przygotuj list motywacyjny, wykorzystaj informacje zawarte w zamieszczonym przykładzie. Wskazówki do realizacji Przed przystąpieniem do wykonania ćwiczenia nauczyciel powinien omówić zakres i technikę wykonania ćwiczenia, a uczniowie przeczytać odpowiedni fragment rozdziału Materiał nauczania. Sposób wykonania ćwiczenia Uczeń powinien: - zapoznać się z fragmentem materiału nauczania dotyczącym pisania listu motywacyjnego, - przeanalizować przykład listu motywacyjnego, opracować szkic listu, zaprezentować szkic listu na forum grupy, Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego 13 po uwzględnieniu uwag grupy wydrukować list motywacyjny. Zalecane metody nauczania uczenia się: - metoda tekstu przewodniego, - samodzielne ćwiczenia. Środki dydaktyczne: - kartki formatu A4, - stanowisko komputerowe z drukarką, - wzór listu motywacyjnego: Zduńska Wola, 24 stycznia 2007 Tomasz Lisiewski 98 111 Zduńska Wola ul. Świerkowa 12 tel. 8234508 Pan Dyrektor Jan Kowalski Polskie Książki Telefoniczne 90 924 Aódz Al. Kościuszki 1 Szanowny Panie! Z dużym zainteresowaniem przeczytałem w Gazecie Wyborczej z dnia 20.01.2007 r. Ogłoszenie o pracy w charakterze ankietera. Sądzę, że moje doświadczenie i umiejętności mogą być przydatne w wykonywaniu pracy na tym stanowisku. W okresie nauki szkolnej podejmowałem wiele działań, dzięki którym zdobyłem umiejętności i doświadczenie przydatne w oferowanej przez Pana pracy. Uczestniczyłem w charakterze ankietera w prowadzonych przez szkołę badaniach losów absolwentów. Do moich zadań należało skontaktowanie się z absolwentami naszej szkoły i przeprowadzenie z nimi wywiadu. Brałem również udział w komputerowym opracowaniu wyników badań, gdzie mogłem wykorzystać zdobyte podczas nauki umiejętności z zakresu statystyki. Swoje zdolności organizatorskie miałem okazję doskonalić podczas organizowanych w szkole Dni Otwartych , podczas których kierowałem grupą kolegów odpowiedzialnych za prezentację pracowni komputerowej. Dwuletnia praca w sklepiku szkolnym pozwoliła mi na kształtowanie takich cech, jak dokładność, komunikatywność, odpowiedzialność. Zostały one dostrzeżone przez moich kolegów, którzy w grupie III powierzyli mi obowiązki skarbnika. Jestem osobą aktywną i otwartą na nowe doświadczenia, konsekwentną w działaniu, Podejmowane dorywczo prace w niepełnym wymiarze godzin i w okresie wakacji pozwoliły mi na sprawdzenie się w pracy zawodowej. Mam nadzieję, że praca wykonywana dla Pańskiej firmy pozwoli mi powiększyć moje doświadczenia zawodowe, a zaangażowanie w pracę przyczyni się do dobrego wykonywania powierzonych mi obowiązków. Podczas bezpośredniego spotkania chciałbym zaprezentować się jako kandydat do pracy na stanowisku ankietera. Pozwolę sobie zadzwonić w tej sprawie 1.02.2007 r. Z poważaniem Tomasz Lisiewski - poradnik dla ucznia. Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego 14 Ćwiczenie 3 Posługując się przepisami ustawy o rehabilitacji i zatrudnieniu osób niepełnosprawnych przedstaw w formie pisemnej rozwiązanie niżej opisanej sytuacji. Opis sytuacji: Pani Kowalska jest osobą bardzo chorą, nie może samodzielnie się poruszać. Najlepszym dla niej wyjściem byłby wózek inwalidzki, ale brak środków finansowych uniemożliwia jego zakup na wolnym rynku. Nigdy dotąd nie chorowała. Stan jej zdrowia jest wynikiem przebytego rok temu udaru mózgu. Wskazówki do realizacji Przed przystąpieniem do wykonania ćwiczenia uczniowie powinni przeczytać odpowiedni fragment rozdziału Materiału nauczania. Sposób wykonania ćwiczenia Uczeń powinien: 1) zapoznać się z opisem sytuacji, 2) ustalić sposób postępowania w opisanej sytuacji, 3) określić, jakie warunki muszą być spełnione, aby pani Kowalska wystąpiła o orzeczenie stopnia niepełnosprawności, 4) ustalić, jakie czynności formalno-prawne powinny być podjęte i do jakiego organu się zwrócić, aby uzyskać orzeczenie o stopniu niepełnosprawności, 5) ustalić, jakie uprawnienia przysługują osobom niepełnosprawnym, 6) wypełnić wniosek o przyznanie wózka inwalidzkiego, 7) zaprezentować wynik swojej pracy. Zalecane metody nauczania uczenia: - dyskusja frontalna, - ćwiczenie. Środki dydaktyczne: - ustawa o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych, - flamastry, - kartki formatu A4, - komputer z dostępem do Internetu, - wzór wniosku. Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego 15 5.3. Reprezentowanie osoby niepełnosprawnej w instytucjach użyteczności publicznej. Rola specjalistów z różnych dziedzin prawa 5.3.1. Ćwiczenia Ćwiczenie 1 Dokonaj analizy sytuacji społecznej pani Janiny i w formie pisemnej określ procedury postępowania prowadzące do ustalenia prawa do świadczenia pielęgnacyjnego. Opis sytuacji: Pani Janina (lat 48) jest osobą niepełnosprawną o znacznym stopniu niepełnosprawności. Z uwagi na dysfunkcję ruchową nie może samodzielnie się poruszać. Tymczasem dowiedziała się w mediach, że może otrzymać świadczenie pielęgnacyjne. Wskazówki do realizacji Przed przystąpieniem do wykonania ćwiczenia uczniowie powinni przeczytać odpowiedni fragment rozdziału Materiału nauczania. Sposób wykonania ćwiczenia Uczeń powinien: 1) określić swoje kompetencje do reprezentowania osoby niepełnosprawnej, 2) przeanalizować ustawę o pomocy społecznej, 3) określić procedury prowadzące do ustalenia prawa do świadczenia pielęgnacyjnego, 4) zapoznać się z wzorem wniosku i wypełnić go. Zalecane metody nauczania uczenia: - analiza przypadku, - ćwiczenia. Środki dydaktyczne: - arkusze papieru formatu A4, - wzór wniosku o ustalenie prawa do świadczenia pielęgnacyjnego, - poradnik dla ucznia. Ćwiczenie 2 Wypełnij wniosek o dofinansowanie w ramach likwidacji barier w komunikowaniu dla swojego podopiecznego, który jest osobą niepełnosprawną o umiarkowanym stopniu niepełnosprawności. Wskazówki do realizacji Przed przystąpieniem do wykonania ćwiczenia uczniowie powinni przeczytać odpowiedni fragment rozdziału Materiału nauczania. Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego 16 Sposób wykonania ćwiczenia Uczeń powinien: 1) uruchomić komputer i wejść na stronę www.spes.org.pl, 2) przeczytać informacje o programie" Komputer dla Homera" 3) zapoznać się z wzorem wniosku o dofinansowanie, 4) wypełnić wniosek i wydrukować go, 5) zaprezentować wyniki na forum grupy. Zalecane metody nauczania uczenia się: - dyskusja, - ćwiczenia. Środki dydaktyczne: - arkusze papieru formatu A4, - stanowisko komputerowe z dostępem do Internetu i drukarką, - wzór wniosku o dofinansowanie w ramach likwidacji barier w komunikowaniu się, - poradnik dla ucznia. Ćwiczenie 3 Określ w formie pisemnej, u jakich specjalistów i w którym urzędzie użyteczności publicznej znajdziesz poradę prawną dla pana Jana, który jest osobą niewidomą i wymaga doraznej opieki w codziennych czynnościach a także sprzętu rehabilitacyjnego do samodzielnego poruszania się. Wskazówki do realizacji Przed przystąpieniem do wykonania ćwiczenia uczniowie powinni przeczytać odpowiedni fragment rozdziału Materiału nauczania. Sposób wykonania ćwiczenia Uczeń powinien : 1) scharakteryzować świadczenie z zakresu ubezpieczenia społecznego, zaopatrzenia społecznego i pomocy społecznej, 2) dokonać analizy sytuacji pana Jana, 3) określić obszary specjalistycznej pomocy, 4) wskazać konkretne rozwiązania problemów podopiecznego, 5) wskazać tok postępowania dla określonej sytuacji 6) zapisać wnioski i przypiąć na tablicy. Zalecane metody nauczania uczenia się: - analiza przypadku, - ćwiczenia. Środki dydaktyczne: - kartki formatu A4, - flamastry, - tablica, - magnesy. Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego 17 6. EWALUACJA OSIGNIĆ UCZNIA Przykłady narzędzi pomiaru dydaktycznego Test dwustopniowy do jednostki modułowej Wspieranie osoby niepełnosprawnej w załatwianiu spraw urzędowych Test składa się z 20 zadań, z których: zadania 3, 4, 5, 6, 7, 10, 11, 12, 13, 14, 15, 16, 17, 19 są z poziomu podstawowego, zadania 1, 2, 8, 9, 18, 20 są z poziomu ponadpodstawowego. Punktacja zadań: 0 lub 1 punkt Za każdą prawidłową odpowiedz uczeń otrzymuje 1 punkt. Za złą odpowiedz lub jej brak uczeń otrzymuje 0 punktów. Proponuje się następujące normy wymagań uczeń otrzyma następujące oceny szkolne: dopuszczający za rozwiązanie co najmniej 8 zadań z poziomu podstawowego, dostateczny za rozwiązanie co najmniej 10 zadań z poziomu podstawowego, dobry za rozwiązanie 14 zadań, w tym co najmniej 3 z poziomu ponadpodstawowego, bardzo dobry za rozwiązanie 18 zadań, w tym co najmniej 5 z poziomu ponadpodstawowego. Klucz odpowiedzi: 1. c, 2. c, 3.b ,4. a, 5. a, 6. d 7. c, 8. a, 9. b, 10. d, 11. c, 12. d, 13. b, 14. c, 15. d, 16. c, 17. b, 18. a, 19. d, 20. b. Plan testu Nr Cel operacyjny Kategoria Poziom Poprawna zad. (mierzone osiągnięcia ucznia) celu wymagań odpowiedz 1 Zidentyfikować elementy prawa w zakresie pomocy D PP c podopiecznemu 2 Zidentyfikować systemy prawa rodzinnego D PP c 3 Zanalizować akty prawne pod kątem aktualnych A P b potrzeb osób niepełnosprawnych 4 Zidentyfikować formy świadczenia pomocy A P a podopiecznemu i jego rodzinie 5 Rozpoznać zapotrzebowanie na wsparcie prawne B P a u podopiecznego 6 Dobrać formy pomocy do rozpoznanych C P d u podopiecznego potrzeb prawnych, urzędowych 7 Określić terminy w załatwianiu spraw urzędowych A P c 8 Zanalizować i zawierać kontrakty socjalne D PP a 9 Zastosować procedury odwoławcze w załatwianiu D PP b spraw podopiecznego 10 Dobrać formy wspierania osób niepełnosprawnych C P d w załatwianiu spraw urzędowych Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego 18 11 Rozpoznać rodzaje dokumentów w zależności od D P c rodzaju prowadzonej sprawy 12 Zastosować międzynarodowe akty prawne D P d w załatwianiu spraw urzędowych podopiecznego 13 Posłużyć się elementami wiedzy prawnej D P b reprezentując podopiecznego 14 Wspierać osoby niepełnosprawne w realizacji B P c określonych zadań 15 Prowadzić w imieniu osób niepełnosprawnych D P d korespondencję urzędową 16 Sformułować, zgodnie z wymogami, pisma B P c urzędowe 17 Zastosować zasady tworzenia dokumentów. D P b 18 Reprezentować w urzędach osoby niepełnosprawne D PP a w pozyskaniu pomocy i świadczeń socjalnych 19 Ocenić skuteczność podjętych działań prawnych C P d zawartych w kodeksie rodzinnym i opiekuńczym 20 Zainicjować nieprofesjonalne formy wsparcia prawno-społecznego z wykorzystaniem prawa C PP b międzynarodowego Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego 19 Przebieg testowania Instrukcja dla nauczyciela 1. Ustal z uczniami termin przeprowadzenia sprawdzianu z wyprzedzeniem co najmniej jednotygodniowym. 2. Omów z uczniami cel stosowania pomiaru dydaktycznego. 3. Zapoznaj uczniów z rodzajem zadań podanych w zestawie oraz z zasadami punktowania. 4. Przygotuj odpowiednią liczbę testów. 5. Zapewnij samodzielność podczas rozwiązywania zadań. 6. Przed rozpoczęciem testu przeczytaj uczniom instrukcję dla ucznia. 7. Zapytaj, czy uczniowie wszystko zrozumieli. Wszelkie wątpliwości wyjaśnij. 8. Nie przekraczaj czasu przeznaczonego na test. 9. Kilka minut przed zakończeniem testu przypomnij uczniom o zbliżającym się czasie zakończenia udzielania odpowiedzi. Instrukcja dla ucznia 1. Przeczytaj uważnie instrukcję. 2. Podpisz imieniem i nazwiskiem kartę odpowiedzi. 3. Zapoznaj się z zestawem zadań testowych. 4. Test zawiera 20 zadań. Do każdego zadania dołączone są 4 możliwości odpowiedzi. Tylko jedna jest prawidłowa. 5. Udzielaj odpowiedzi na załączonej karcie odpowiedzi, stawiając w odpowiedniej rubryce znak X. W przypadku pomyłki należy błędną odpowiedz zaznaczyć kółkiem, a następnie ponownie zakreślić odpowiedz prawidłową. 6. Pracuj samodzielnie, bo tylko wtedy będziesz miał satysfakcję z wykonanego zadania. 7. Jeśli udzielenie odpowiedzi będzie Ci sprawiało trudność, wtedy odłóż jego rozwiązanie na pózniej i wróć do niego, gdy zostanie Ci wolny czas. 8. Na rozwiązanie testu masz 45 min. Powodzenia! Materiały dla ucznia: instrukcja, zestaw zadań testowych, karta odpowiedzi. ZESTAW ZADAC TESTOWYCH 1. Przy ustalaniu zakresu uprawnień i obowiązków opiekuna prawnego należy się posłużyć a) ustawą o pomocy społecznej. b) Kodeksem Cywilnym. c) Kodeksem rodzinnym i opiekuńczym. d) Kodeksem postępowania administracyjnego. 2. Prawo do nazwiska uregulowane jest w przepisach prawa a) cywilnego. b) administracyjnego. c) rodzinnego i opiekuńczego. d) konstytucyjnego. Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego 20 3. Opiekę prawną powołuje się dla osoby dorosłej w sytuacji a) choroby psychicznej. b) całkowitego ubezwłasnowolnienia. c) długotrwałej choroby. d) niezaradności osób starszych i samotnych. 4. Zasady organizowania przez gminę usług opiekuńczych dla osób samotnych i niepełnosprawnych uregulowane są w ustawie o a) pomocy społecznej. b) rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnieniu osób niepełnosprawnych. c) ochronie zdrowia psychicznego. d) świadczeniach rodzinnych. 5. Zgodnie z art. 107. ustawy o pomocy społecznej, pracownik organu pomocy społecznej (pracownik socjalny) powinien przeprowadzić w celu ustalenia sytuacji osobistej, rodzinnej, dochodowej i majątkowej osoby ubiegającej się o świadczenia pieniężne a) wywiad środowiskowy. b) rozliczenie podatkowe. c) spotkanie z rodziną. d) spotkanie z sąsiadami. 6. Tryb właściwy dla udzielenia pomocy społecznej to a) zgłoszenie wniosku o udzielenie pomocy. b) sporządzenie wywiadu środowiskowego. c) opracowanie planu pomocy. d) złożenie wniosku, sporządzenie wywiadu środowiskowego planu pomocy, wydanie decyzji, realizacja świadczeń. 7. Wywiad środowiskowy należy przeprowadzić, licząc od daty wszczęcia postępowania, w ciągu a) trzech dni, b) czternastu dni, c) czternastu (lub dwóch w sprawach pilnych) dni, d) siedmiu dni. 8. Kontrakt socjalny to a) pisemna umowa zawarta z osobą ubiegającą się o pomoc, obowiązki i uprawnienia stron. b) zobowiązanie do zapłaty. c) uprawnienia stron. d) zakres obowiązków. 9. Odwołanie od decyzji MOPS- u kieruje się do a) MOPS-u. b) Samorządowego Kolegium Odwoławczego. c) właściwego ministra. d) Centrum Pomocy Rodzinie. Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego 21 10. Nieodpłatną specjalistyczną pomoc prawną w sprawie osób niepełnosprawnych znajdziesz w a) Internecie na stronie e-urzędy. b) Biurze Spraw Obywatelskich. c) Urzędzie Miasta. d) MOPS, e-urzędy, Centrum Pomocy Rodzinie, inne, np. organizacje studenckie. 11. Dokumenty jakie należy przygotować do wywiadu środowiskowego to a) orzeczenie o niepełnosprawności. b) legitymacja osoby niepełnosprawnej. c) dane personalne, zaświadczenia o stanie zdrowia, opis sytuacji rodzinnej i zaświadczenie o stanie materialnym. d) Curriculum Vitae. 12. Poradnictwo specjalistyczne prawne przysługuje a) wszystkim. b) osobom ubezwłasnowolnionym bez względu na dochód. c) tylko tym, którzy mogą za usługę zapłacić. d) osobom i rodzinom, które mają trudności w rozwiązywaniu problemów życiowych bez względu na posiadany dochód. 13. Prawo, które przysługuje asystentowi osoby niepełnosprawnej lub pracownikowi w załatwianiu spraw w urzędach to a) prawo karne. b) prawo pierwszeństwa. c) etyki zawodowej. d) cywilne. 14. Prawo do umieszczenia w domu pomocy społecznej przysługuje osobie a) osobie samotnej po 75 roku życia. b) wymagającej całodobowej opieki, bardzo chorej. c) wymagającej całodobowej opieki, chorej lub niepełnosprawnej, niemogącej samodzielnie funkcjonować w codziennym życiu. d) chorej psychicznie. 15. Korespondencja urzędowa powinna zawierać a) trzy strony. b) 1 stronę. c) 4 strony. d) tyle, ile wymaga sytuacja. 16. Pismo urzędowe ma formę a) listu motywacyjnego. b) listu nieformalnego. c) listu formalnego. d) artykułu. Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego 22 17. Curriculum Vitae to inaczej a) list motywacyjny. b) życiorys zawodowy. c) życiorys. d) podanie o pracę. 18. Zasiłek pielęgnacyjny przysługuje a) niepełnosprawnemu dziecku, osobie niepełnosprawnej powyżej 16 roku życia, osobie powyżej 75 roku życia, obywatelom polskim, cudzoziemcom o określonym statusie prawnym. b) osobie przebywającej w domu pomocy społecznej. c) osobie uprawnionej do emerytury. d) niepełnosprawnym przebywającym w zakładach leczniczo-rehabilitacyjnych. 19. W myśl art. 177 Kodeksu Rodzinnego i Opiekuńczego z dn. 25 lut 1964 r. opieka nad ubezwłasnowolnionym całkowicie ustaje z mocy prawa w razie a) uchylenia ubezwłasnowolnienia. b) zmiany ubezwłasnowolnienia. c) przejęcia opieki przez inna osobę. d) uchylenia ubezwłasnowolnienia, lub zmiany ubezwłasnowolnienia z całkowitego na częściowe. 20. Zasady ochrony danych osobowych osoby niepełnosprawnej określa a) Ustawa o pomocy społecznej. b) Ustawa o ochronie danych osobowych. c) Ustawa a o rehabilitacji społecznej osób niepełnosprawnych. d) Europejska Karta Społeczna. Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego 23 KARTA ODPOWIEDZI Imię i nazwisko ............................................................................... Wspieranie osoby niepełnosprawnej w załatwianiu spraw urzędowych Zakreśl poprawną odpowiedz. Nr pytania Odpowiedz Punkty 1 a b c d 2 a b c d 3 a b c d 4 a b c d 5 a b c d 6 a b c d 7 a b c d 8 a b c d 9 a b c d 10 a b c d 11 a b c d 12 a b c d 13 a b c d 14 a b c d 15 a b c d 16 a b c d 17 a b c d 18 a b c d 19 a b c d 20 a b c d Razem: Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego 24 TEST 2 Test próba pracy do jednostki modułowej Wspieranie osoby niepełnosprawnej w załatwianiu spraw urzędowych Test jest przewidziany jako próba pracy. Zadanie: Przygotuj dokumenty niezbędne do ubiegania się o zatrudnienie, zgodnie z obowiązującą ustawą o zatrudnianiu i rehabilitacji zawodowej osób niepełnosprawnych. Potrzebne informacje dobierz z zestawu załączników, a te, których brakuje uzupełnij. Punktacja zadań 0 lub 1 punkt Za każdą prawidłowo wykonaną czynność uczeń otrzymuje 1 punkt. Za zle wykonaną czynność lub jej brak uczeń otrzymuje 0 punktów. Proponuje się następujące normy wymagań uczeń otrzyma następujące oceny szkolne: - dopuszczający za wykonanie prawidłowo czynności 1, 2, 4, - dostateczny za wykonanie prawidłowo czynności 1, 2, 4, 5, - dobry za prawidłowe wykonanie czynności nr 1, 2, 3, 4 oraz 5 lub 6, - bardzo dobry za wykonanie wszystkich czynności. Kryteria oceny Klucz punktowania Obszar Sprawdzana Kryterium wykonania czynności Punktacja wymagań czynność 0 1 Organizacja 1 Uczeń zapoznaje się Zapoznał się z dokumentacją 0 lub 1 stanowiska z dokumentacją zadania pracy zadania Wykonywanie 2 Uczeń segreguje Z zestawu posegregował załączniki 0 lub 1 zadania z załączniki zgodnie z zasadami przygotowania zachowaniem potrzebne do dokumentacji urzędowej. zasad wykonania Z zestawu załączników ułożył 0 lub 1 przygotowania ćwiczenia w kolejności świadectwa szkolne, niezbędnych świadectwa o dodatkowych dokumentów kwalifikacjach oraz świadectwa urzędowych. pracy. Wypisał dokumenty zgodnie z 0 lub 1 procedurami przygotowawczymi. Prezentowanie 3 Uczeń redaguje, Zredagował pisma według polskich po 1 za dokument i ocena w imieniu norm korespondencji. wykonanego podopiecznego, list ćwiczenia motywacyjny i życiorys zawodowy (cv) Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego 25 i Numer czynnośc 4 Uczeń sprawdza Sprawdził z dokumentacją 0 lub 1 z dokumentacją prawidłowość wykonanego prawidłowość zadania. wykonanego zadania. 5 Uczeń Przygotował prezentację 0 lub 1 przygotowuje prezentację 6 Uczeń prezentuje Ocenił jakość swojej pracy, 0 lub 1 i ocenia wykonane wskazał ewentualne ćwiczenie nieprawidłowości Przebieg testowania Instrukcja dla nauczyciela 1. Ustal z uczniami termin przeprowadzenia sprawdzianu, z co najmniej jednotygodniowym wyprzedzeniem. 2. Omów z uczniami cel stosowania pomiaru dydaktycznego. 3. Zapoznaj uczniów ze sposobem testowania: próba pracy oraz z zasadami punktowania. 4. Przeprowadz z uczniami próbę ocenienia wykonywanych czynności, jakie będą w teście. 5. Omów z uczniami sposób wykonania zadania typu próba pracy , 6. Zapewnij uczniom możliwość samodzielnej pracy. 7. Rozdaj uczniom Instrukcje do wykonania zadania wraz z dokumentacją, podaj czas przeznaczony na wykonanie zadania. 8. Postaraj się stworzyć odpowiednią atmosferę podczas przeprowadzania pomiaru dydaktycznego (rozładuj niepokój, zachęć do sprawdzenia swoich możliwości). 9. Kilka minut przed zakończeniem sprawdzianu przypomnij uczniom o zbliżającym się czasie zakończenia wykonania ćwiczenia. 10. Wpisz do karty obserwacji wyniki przeprowadzonego testowania. 11. Przeprowadz analizę uzyskanych wyników sprawdzianu i wybierz te czynności, które sprawiły uczniom największe trudności. 12. Ustal przyczyny trudności uczniów w opanowaniu wiadomości i umiejętności. 13. Opracuj wnioski do dalszego postępowania, mającego na celu uniknięcie niepowodzeń dydaktycznych niskie wyniki przeprowadzonego sprawdzianu. Instrukcja dla ucznia 1. Przeczytaj uważnie instrukcję. 2. Zapoznaj się z dokumentacją zadania. 3. Test próba pracy oceniany jest według punktacji określającej zarówno czynności wykonywane podczas testowania, jak i ich prawidłowość. 4. Pracuj samodzielnie, bo tylko wtedy będziesz miał satysfakcję z wykonanego zadania. 5. Po dokonanym doborze załączników napisz list motywacyjny i życiorys zawodowy. 6. Oceń poprawność wykonanego zadania. 7. Zaprezentuj efekty swojej pracy, wskaż trudności lub niedociągnięcia. 8. Na rozwiązanie testu masz 20 minut. Powodzenia! Materiały dla ucznia: - instrukcja z dokumentacją zadania, - stanowisko komputerowe z drukarką, - papier formatu A4, Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego 26 - zestaw załączników dotyczących wykształcenia, kwalifikacji zawodowych podopiecznego oraz zaświadczenie lekarskie o zdolności do pracy i orzeczenie o stopniu niepełnosprawności. Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego 27 KARTA OBSERWACJI Imię i nazwisko & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & .. Wymagania dotyczące przygotowania dokumentów Przygotuj dokumenty niezbędne do ubiegania się o zatrudnienie, zgodnie z obowiązującą ustawą o zatrudnianiu i rehabilitacji zawodowej osób niepełnosprawnych. Potrzebne informacje dobierz z zestawu załączników, a te, których brakuje uzupełnij. CZYNNOŚCI OCENIANE I KRYTERIA WYKosoby niepełnosprawnejANIA Organizacja Czynność 1.:Zapoznawanie się z dokumentacją zadania 1 stanowiska Kryterium wykonania: jeżeli uczeń zapoznał się pracy z dokumentacją zadania Kryterium wykonania: jeżeli uczeń zorganizował stanowisko pracy zgodnie z wymogami bhp i ergonomii Wykonywanie Czynność 2.:Segregowanie załączników potrzebnych do 1 zadania z wykonania zadania zachowaniem Kryterium wykonania: jeżeli uczeń posegregował zasad załączniki zgodnie z zasadami przygotowania dokumentacji 1 przygotowania kwalifikacyjnej i zawodowej. urzędowej Kryterium wykonania: jeżeli uczeń z zestawu załączników dokumentacji. ułożył w kolejności dokumenty niezbędne do zatrudnienia na 1 określonym stanowisku. Kryterium wykonania: jeżeli uczeń uzupełnił brakujące 1 informacje o oczekiwania pracodawcy. Czynność 3.: napisanie listu motywacyjnego i życiorysu 1 zawodowego. Kryterium wykonania: jeżeli uczeń wykonał zadanie zgodnie z polskimi normami korespondencji. Czynność4.: sprawdza z dokumentacją prawidłowość 1 wykonanego zadania. Kryterium wykonania: jeżeli uczeń sprawdził z dokumentacją prawidłowość wykonanego zadania i ewentualnie skorygował błędy Czynność 5.: przygotowuje prezentację 1 Kryterium wykonania: jeżeli uczeń przygotował prezentację Prezentowanie Czynność 6.: Prezentacja i ocena wykonanego zadania po 1 i ocena punkcie wykonanego za zadania dokument Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego 28 OBSZAR WYMAGAC LICZBA PUNKTÓW Kryterium wykonania: - jeżeli uczeń ocenił jakość swojej pracy, wskazał ewentualne nieprawidłowości Uzyskana Aączna liczba punktów ilość punktów Uzyskana ocena szkolna i ocena Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego 29 7. LITERATURA 1. Anioł W.: Międzynarodowa polityka społeczna. Wyd. UW, Warszawa 1989 2. Breczko A., Zamróz A., Oliwniak S.: Wstęp do nauk prawnych. Temida 2, Białystok 1999 3. Błędowski P.: Pomoc społeczna i opieka nad osobami starszymi. BPS, Warszawa 1996 4. Gromek K.: Prawo rodzinne. C.H. Beck , 2006 5. Gronowska B., Jasudowicz T., Mik C.: Prawa człowieka. Dokumenty międzynarodowe. Comer, Toruń 1993 6. Grzewka M.: Tajniki korespondencji, poradnik, Zespół Szkół Ekonomicznych, Piła 2003 7. Ignatowicz J., Nazar M.: Prawo rodzinne. LexisNexis. 2005 8. Kuziak M.: Jak pisać?, Wydanie 2, Wydawnictwo Park , Bielsko-Biała 2003 9. Kodeks cywilny. Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Wolters Kluwer Oficyna, Kraków 2007 (stan prawny 21.04.2007) 10. Kodeks postępowania administracyjnego i inne akty prawne. Wolters Kluwer Oficyna, Kraków 2007 11. Lewandowski I.: Elementy prawa. PWN, Warszawa 1999 12. Aętowski J.: Prawo administracyjne dla każdego. Ecostar, Warszawa 1995 13. Michalska A.: Europejska Konwencja Praw Człowieka. Podstawowe dokumenty. Helsińska Fundacja Praw Człowieka, Warszawa 1996 14. Rozporządzenie MPS w sprawie przeprowadzania wywiadu środowiskowego 15. Ryba J.: Praktyczne zasady sporządzania korespondencji i innych prac biurowych na maszynie do pisania i na komputerze. Wydawnictwo ODDK, Gdańsk 2000 16. Ustawa z dnia 19 sierpnia 1994 r. o ochronie zdrowia psychicznego. (Dz. U. Nr 111, poz.535 z pózn.zm.) 17. Ustawa z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej. (Dz. U. Nr 64, poz.593 z pózn. zm.) 18. Ustawa z 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnieniu osób niepełnosprawnych (Dz. U. Nr 123, poz. 776 ze zm.) 19. Wiśniewska M.: Technika biurowa. Wydanie 6, Wydawnictwo eMPi2 , Poznań 1997 20. Witek E.: Technika biurowa. Wydawnictwo eMPi2 , Poznań 2004 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego 30