Z cyklu  Spory historyków": ENDECJA - CENNE
DZIEDZICTWO - tekst prof. dr. hab. Jana Żaryna
Z dorobku obozu narodowego należy czerpać wszystko to, co pozytywne  a jest tego bardzo dużo 
odrzucając jednocześnie to, co z dzisiejszej perspektywy nie wydaje się warte naśladowania.
Narodziny ruchu narodowego miały miejsce pod koniec XIX wieku, pod zaborami  w momencie bardzo
trudnym dla dziejów Polski. Po przegranym powstaniu styczniowym wydawało się, że sprawa niepodległości
Polski na długie dziesięciolecia przestanie być dyskutowana na arenie międzynarodowej. Konserwatyści i
pozytywiści doszli więc do wniosku, że największe szanse na uzyskanie jakichś profitów dla sprawy polskiej
daje lojalizm wobec zaborców. Towarzyszyła tej postawie ostra krytyka romantycznej tradycji powstańczej.
Równocześnie koniec wieku XIX to okres  w dziejach Europy  kształtowania się nowoczesnych narodów.
Bardzo ważną funkcję w tym procesie pełniło państwo  czy to niemieckie, czy to francuskie, czy to
zjednoczone włoskie.
W odpowiedzi na te dwa wyzwania zaistniała na ziemiach polskich Liga Polska, od 1893 roku funkcjonująca
jako Liga Narodowa. Celem polskiej polityki  mówili narodowcy  ma być walka o niepodległą Polskę, ale już
niekoniecznie walka powstańcza z bronią w ręku. Bieżące zadanie zaś to walka  wbrew interesom zaborców
 o nowoczesny naród polski. Liga Narodowa głosiła hasła wszechpolskości i wszechstanowości.
Wszechpolskość to uznanie, że politykę polską trzeba prowadzić ponad granicami trzech zaborów.
Wszechstanowość zaś to założenie, że nie ma warstwy społecznej, której interesy są nadrzędne wobec
interesu całego narodu, ten zaś każe szczególnie reprezentować interesy  warstw ludowych . Liga
Narodowa wytworzyła więc struktury trójzaborowe, otwarte dla wszystkich grup społecznych, oraz tytuły
prasowe skierowane np. do inteligencji ( Przegląd Wszechpolski ), włościan ( Polak ) czy młodzieży ( Teka )
i inne.
Niepodległość: zasługa Dmowskiego
W 1908 roku Roman Dmowski  przywódca i główny teoretyk obozu narodowego  opublikował głośną
książkę Niemcy, Rosja i kwestia polska. Wyłożył w niej swoje poglądy na sprawy międzynarodowe. Był
wyraz
nie zafascynowany Wielką Brytanią jako państwem, które prowadząc egoistyczną politykę wobec
świata zewnętrznego, jednocześnie potrafiło mocno zadbać o potrzeby własnego społeczeństwa. Dmowski
oczywiście zdawał sobie sprawę z tego, że warunki geopolityczne są inne dla Wielkiej Brytanii  mocarstwa
kolonialnego  a inne dla Polski, która w tamtym czasie w ogóle nie istniała jako państwo. Zakładał jednak,
że w niedługim czasie dojdzie do konfliktu między Niemcami a Rosją  i stanie się on dla Polski
błogosławieństwem. Będzie to owa wymodlona wojna, która spowoduje, że zaborcy nie będą już złączeni
wspólnym interesem.
Za największe zagrożenie dla Polski Dmowski uznawał Niemcy. Są od nas bogatsze cywilizacyjnie 
rozumował  a ich parcie na wschód jest nieodzownym elementem budowania niemieckiej tożsamości. Są
zainteresowane tymi terytoriami, które z kolei są warunkiem faktycznej niepodległości Polski. Zdaniem
Dmowskiego, Polska bez Śląska i dostępu do morza byłaby bowiem tak osłabionym tworem, że jej
suwerenność byłaby tylko papierowa. O Rosji z kolei wypowiadał się z poczuciem wyższości: jest to
cywilizacja słabsza od polskiej, niemająca nic, co przewyższyłoby polską ofertę cywilizacyjną nagromadzoną
od średniowiecza. Socjalizm różnych odcieni, który wypływał z Rosji, Dmowski nazywał  syfilisem
politycznym , azjatycką antykulturą. A zatem, paradoksalnie, ponieważ Rosjanie są słabsi, w przyszłym
konflikcie należy się opowiedzieć po ich stronie  przekonywał. Zjednoczenie ziem polskich pod berłem Rosji
stanie się dla niej kulą nie do udz
wignięcia.
Jeszcze przed I wojną światową endecja  jak przyjęło się nazywać obóz narodowy  zdecydowała się wejść w
sojusz z rosyjską opozycją antycarską w Dumie. W Polsce spowodowało to daleko idące zarzuty wobec Ligi
Narodowej, wciąż bowiem silne było tradycyjne przekonanie, że nie będzie niepodległej Polski bez powstania
antyrosyjskiego i pokonania Rosji. Dmowski to jednak nie tylko opcja prorosyjska, ale i prozachodnia. Za
najważniejsze uważał pokonanie Niemiec. Szukał więc sojuszników w entencie: Francji, Wielkiej Brytanii i
sprzymierzonej z nimi Rosji, a od 1917 roku także w Stanach Zjednoczonych, które włączyły się do wojny.
Wysiłki dyplomatyczne Dmowskiego rzeczywiście przyniosły efekt. Założony przez niego Komitet Narodowy
Polski stał się faktyczną reprezentacją interesów polskich, a powstające państwo polskie w 1919 roku
znalazło się wśród zwycięzców. Dzięki temu w Wersalu Dmowski mógł negocjować dla Polski jej przyszłe
granice.
Legiony Józefa Piłsudskiego  walczące u boku Niemiec i Austro-Węgier  wobec wielomilionowych armii
niemieckich, rosyjskich, brytyjskich czy francuskich były znikomą siłą. Najlepiej uzbrojoną armią czasów I
wojny światowej, jaką stworzyła strona polska, była armia gen. Józefa Hallera  powołana we Francji dzięki
zabiegom Dmowskiego. On zresztą jako prezes KNP był jej Naczelnym Wodzem, o czym na ogół zapominamy.
Demokracja i samorządność
W roku 1919, u progu niepodległej Polski, Związek Ludowo-Narodowy  nowe wcielenie endecji 
przedstawił bardzo ciekawy program budowania Rzeczypospolitej samorządnej. Obóz belwederski skupiony
wokół Józefa Piłsudskiego postulował coś dokładnie odwrotnego  to państwo powinno przejmować jak
najwięcej zadań, zastępując tym samym naród. Piłsudski, mówiąc delikatnie, lekceważył Polaków, uważał
większość społeczeństwa za niedorosłych do dz
wigania odpowiedzialności za dobro wspólne, chciał
omnipotencji państwa, które wypełniłoby przestrzeń publiczną.
Obóz narodowy głosił, że państwo, owszem, ma być w silne w relacjach zewnętrznych, ale  słabe wobec
oddolnej aktywności społecznej  aktywności wobec wspólnoty sąsiedzkiej, parafialnej, miejskiej,
branżowo-korporacyjnej  czy wobec szeroko pojętej małej ojczyzny. Można oczywiście dyskutować długo i
namiętnie, czy po I wojnie światowej i 123 latach rozbiorów byliśmy gotowi, żeby takie wyzwanie dz
wignąć 
czy nie byliśmy wówczas jako naród zbyt zdezintegrowani, a ziemie zbyt rozbite. Dodatkowym problemem
stawały się silne mniejszości narodowe, z których co najmniej dwie (w swej warstwie politycznej), niemiecka
i ukraińska, były zainteresowane likwidacją państwa i miały ku temu wypracowane narzędzia. Z kolei
mniejszość żydowska  zamknięta wobec potrzeb rozwojowych warstw ludowych narodu polskiego  stawała
się konkurencyjna i antymodernizacyjna dla Polaków, co w warunkach kryzysu ekonomicznego rodziło
konflikty. Ale dziś, w roku 2012, to właśnie endecka wizja samorządności wydaje mi się szczególnie godną
akceptacji częścią dziedzictwa tej formacji.
Pierwsze pokolenie narodowców  Roman Dmowski, Zygmunt Balicki, Jan Ludwik Popławski  miało też
niewątpliwie wrażliwość demokratyczną. Pierwsza partia reprezentująca obóz narodowy, jaka powstała w
1897 roku, nie przypadkiem nazwana została Stronnictwem Demokratyczno-Narodowym. Ten demokratyzm
wyrastał z potrzeby budowania nowoczesnego narodu, obejmującego także szeroko pojęte warstwy ludowe.
Do tego należy dodać zachłyśnięcie się przez Dmowskiego i jego współpracowników Zachodem  i
doświadczenie kontaktu z demokracją we Francji i Wielkiej Brytanii. Narodowcy nie mieli wątpliwości, że
niepodległa Polska ma przyjąć system republikański.
Parlamentaryzm II RP niewątpliwie stał się dla narodowców lekcją pokory. Z jednej strony Związek
Ludowo-Narodowy był do 1926 roku najsilniejszym ugrupowaniem, z drugiej  nie był w stanie wypracować
w Sejmie trwałej większości. Pozytywna ocena demokracji nie była w obozie narodowym wieczna. Znaki
czasu podpowiadały coraz mocniej, że ten system się nie sprawdził, szczególnie jako nośnik systemu
kapitalistycznego opartego na liberalnej doktrynie leseferyzmu. Obszary biedy zmuszały do wzięcia
odpowiedzialności za słabsze warstwy społeczne poprzez wprowadzenie etyki do rozwiązań gospodarczych.
Do głosu dochodziły reżimy autorytarne, co zdaniem narodowców było wynikiem słabości systemu
demokratycznego. Szukając odpowiedzi, co powinno powstać na gruzach demokracji parlamentarnej, obóz
narodowy zastanawiał się, jak pożenić silną władzę centralną i rozbudowaną samorządność. Owocowało to
szczególną dyskusją m.in. dotyczącą korporacjonizmu i wprowadzenia chrześcijańskich zasad do życia
publicznego.
Specyficzne podejście wśród środowisk narodowych reprezentowało najmłodsze pokolenie narodowców, w
tym Ruch Narodowo-Radykalny  Falanga Bolesława Piaseckiego, który wywodził się z Obozu
Narodowo-Radykalnego. Głoszona przez niego wizja ustroju miała łączyć najlepsze zdobycze państwa
sanacyjnego z tradycją obozu narodowego. Oznaczało to państwo narodowe i etatystyczne, zarządzane przez
silny ośrodek z silnym przywódcą  wodzem  na czele. Pozostałe nurty narodowe, SN i ONR (Organizacja
Polska), przez cały okres II RP pozostawały na pozycjach antysanacyjnych.
Włoski faszyzm i portugalski salazaryzm były uznawane w obozie narodowym nie tyle za modele do
kopiowania, ile za inspirację do szukania pomysłów. Skoro demokracja i egoistyczna doktryna liberalna w
gospodarce zawiodły  argumentowano  szukajmy innych rozwiązań. O ile jeszcze korporacjonizm
portugalski był przez endeków dobrze widziany, o tyle Benito Mussolini nie jawił się polskim narodowcom
jako poważna postać.
Po II wojnie Stronnictwo Narodowe  bo taką nazwę nosiła partia endecka od 1928 roku  opowiedziało się
ponownie za systemem demokratycznym dla wolnej Polski. W programach emigracyjnych obozu narodowego
każdej opcji widoczny był jednoznacznie pozytywny stosunek do przemian zachodzących w Europie
Zachodniej, w tym do procesu integracji kierowanego przez główne partie chadeckie. Polska miała być
narodowa i chrześcijańska, czyli oparta na trwałym fundamencie etycznym
Problem z Ukraińcami, problem z Narutowiczem
Nie będę chwalił obozu narodowego za wszystko, co zrobił w II Rzeczypospolitej. Choćby za niespójną
politykę w kwestii ukraińskiej. Z jednej bowiem strony narodowcy promowali samorządność, z drugiej 
ograniczali prawa samorządowe, gdyż obawiali się wpływów ukraińskich w południowo-wschodniej Polsce.
Uważali, że zbyt szerokie prawa samorządowe nie będą służyły polonizacji, tylko utrwalaniu nacjonalizmu
ukraińskiego. Dostrzegali, że ukraińskie elity są zdecydowanie antypolskie. A jednocześnie wierzyli, że lud
ukraiński może być jeszcze do pozyskania, podobnie jak białoruski, który nie miał jeszcze sprecyzowanej
własnej tożsamości. Z Litwinami narodowcy nie widzieli możliwości kompromisu, dlatego byli za
przyłączeniem Wileńszczyzny  niemal w stu procentach polskiej  bezpośrednio do Polski, co zresztą
ostatecznie się stało w 1923 roku. Koncepcję federacyjną Piłsudskiego uznawali za mrzonkę; siła polskiej
kultury, podobnie jak w czasach Jagiellonów atrakcyjność Korony Królestwa Polskiego i rodzimej szlachty,
miała promieniować i dobrowolnie bądz
środkami dostępnymi przez państwo polonizować  tutejszych i
narodowo mniej okrzepłych.
Endecy nie mogli pogodzić się z faktem, że o wyborze prezydenta Polski w 1922 roku zdecydowały głosy
mniejszości narodowych. Nie chcieli zaakceptować werdyktu Zgromadzenia Narodowego, czyli wyboru na
prezydenta Gabriela Narutowicza, kandydata PSL  Wyzwolenie  partii opozycyjnej wobec rodzącego się
sojuszu parlamentarnego (od narodowców, przez chadeków, do ludowców Witosa). A to przecież obóz
narodowy  najsilniejszy klub w Sejmie Ustawodawczym  był współtwórcą i głównym gwarantem konstytucji
marcowej, która umożliwiła Narutowiczowi zwycięstwo.
Zabójstwo prezydenta było podwójną tragedią  jako śmierć głowy państwa i jako przejaw zepsucia systemu
demokratycznego, opartego na docieraniu stanowisk. Tymczasem dla części ludzi z elektoratu narodowców
Eligiusz Niewiadomski  morderca Narutowicza  stał się bohaterem narodowym. Kryzys związany ze
śmiercią prezydenta niewątpliwie obciąża obóz narodowy.
Polak, czyli chrześcijanin
Endecy definiowali naród polski jako wspólnotę
tradycji, przeżyć i historii  i nie uważali go za grupę
zamkniętą. Mógł, ich zdaniem, wejść do niej każdy 
ale oczywiście nie jako piąta kolumna, tylko jako
czynnik wspierający polską kulturę i tradycję,
niezależnie od wyznania i pochodzenia etnicznego.
Narodowcy sprzeciwiali się za to wchodzeniu obcej
wrażliwości, obcego sposobu widzenia świata, na
teren kultury polskiej. Uważali, że to ją rozkłada od
wewnątrz. W endeckiej koncepcji narodu doskonale
mieścił się natomiast Polak pochodzenia żydowskiego,
niemieckiego czy jakiegokolwiek innego, osadzony
wyznaniowo i kulturowo w chrześcijaństwie. Dobrym
przykładem jest tu rodzina moich pradziadków
Karszo-Siedlewskich, ewangelicka, w części niemiecka
i francuska, z której większość sympatyzowała z
obozem narodowym. Rodzina Natansonów z kolei nie tylko się zasymilowała i przeszła na katolicyzm, ale byli
to ludzie aktywnie zaangażowani w ruch narodowy. Ich żydowskie pochodzenie w ogóle nie miało znaczenia.
Siostra prezesa SN wyszła za mąż za jednego z przedstawicieli tego rodu.
Kamieniem węgielnym w dyskusji endeków o narodzie stała się książka Dmowskiego Kościół, naród i
państwo z 1927 roku. Dmowski niejako wpisał w tradycję polską całą spuściznę chrześcijańską. Nie da się
odrzucić chrześcijaństwa (katolicyzmu) i nadal być Polakiem  przekonywał. Katolicyzm nie jest bowiem
dodatkiem do polskości, ale samą polskością. Młodsi endecy, którzy urodzili się lub kształcili w odrodzonej
Polsce, jeszcze mocniej przejęli chrześcijański system wartości jako swoje i polskie dziedzictwo.
Niekoniecznie system katolicki, bo było wśród nich również sporo protestantów, ale właśnie chrześcijański.
Państwo  mówili  powinno być chrześcijańskie, jeśli chodzi o budowę prawa i instytucji. Stronnictwo
Narodowe  jeden z najważniejszych odłamów obozu narodowego  w latach trzydziestych i w czasie II wojny
światowej poszło nawet nieco dalej i wysuwało hasło tworzenia narodowego państwa katolickiego.
Żyd, czyli konkurent
Roman Dmowski jest niewątpliwie autorem zmitologizowanego wizerunku Żydów jako wewnętrznie
jednolitej społeczności, której elita prowadzi politykę skierowaną przeciwko powstałej w 1918 roku Polsce.
W tym micie stereotyp mieszał się jednak z prawdą; dziś można słowo  Żyd zastąpić pojęciem skrytego
ośrodka władzy. Dmowski udowadniał w swoich tekstach, że naród żydowski ma swoją elitę polityczną,
bardzo mocno osadzoną w różnych miejscach świata, m.in. w USA i Wielkiej Brytanii. Uważał, szczególnie w
czasie I wojny światowej, że Żydzi opowiadają się za Niemcami, co oznacza rozbieżność interesów polskich i
żydowskich. Póz
niej z kolei obserwował, jak w czasie kongresu wersalskiego koła żydowskie w Anglii
wspierały postanowienia niekorzystne dla Polski.
Rzeczywistość, delikatnie mówiąc, była bardziej skomplikowana  w narodzie żydowskim istniały różne opcje.
Żydzi w II RP prowadzili bardzo intensywne życie kulturalne i intelektualne, co było zasługą tego właśnie, że
Polska się odrodziła. Realizowali oczywiście  szczególnie syjoniści  własne interesy, związane z
możliwością budowania nowoczesnego narodu żydowskiego, z wolą pilnowania, by kondycja gospodarcza
tego narodu nie upadała. Obóz narodowy  podobnie jak polityczna warstwa Żydów z drugiej strony  tego
nie rozumiał i nie doceniał, bo nie był zainteresowany wgłębianiem się w dylematy i tradycje obcego narodu.
Więcej uwagi poświęcał zjawiskom w sferze gospodarczej, bo te rzutowały na kondycję polskich chłopów i
robotników. W latach trzydziestych coraz wyraz
niej widoczne były zaś sprzeczne interesy ekonomiczne
między warstwą żydowskich kupców i polskich wytwórców. To powodowało napięcia, szczególnie w
warunkach kryzysu gospodarczego. Obóz narodowy próbował te napięcia łagodzić w programach partii, ale i
wyzyskać politycznie, budując sobie poparcie wśród polskich chłopów i rzemieślników. Ta polityka
mobilizowała niestety do aktów antyżydowskich, często również z użyciem pięści. Pamiętajmy jednak, że
bojówki partyjne organizowali też zarówno Żydzi, jak i polskie ugrupowania lewicowe.
W II Rzeczypospolitej pojawiały się także żądania ograniczenia Żydom dostępu do studiów. Zgodnie z
programem narodowym dostęp do wyższej edukacji powinni mieć wszyscy Polacy, którzy wykazują się
wiedzą i umiejętnościami. Walka o dostęp do ławek studenckich była więc walką przede wszystkim o to, żeby
także warstwa chłopska weszła na teren uniwersytecki. Budowanie elit nie powinno bowiem odbywać się
kosztem dyskryminacji warstw ludowych. A
awek studenckich było mało, a państwo polskie biedne, w
związku z czym endecy wychodzili z założenia, że  w trosce o interesy narodu polskiego  trzeba ograniczyć
dostępność studiów na wybranych kierunkach. Profesor Władysław Konopczyński, poseł Związku
Ludowo-Narodowego i wybitny historyk nowożytności, zaproponował ustawę o numerus clausus, która
przewidywała, że na określonych wydziałach mogą być wprowadzane procentowe limity dostępności 
zgodnie z podziałami narodowościowymi i demografią. To znaczy: jeśli jest 10 proc. Żydów  jest dla Żydów
10 proc. miejsc na wydziale. Ta ustawa nie weszła w życie, została skrytykowana przez prawników  od
prawa do lewa  jako niezgodna z konstytucją i traktatem mniejszościowym.
W latach trzydziestych pojawiły się dużo bardziej radykalne żądania  aż do numerus nullus, czyli
zamknięcia przed studentami żydowskimi niektórych wydziałów uniwersyteckich  adresowane do
samorządnych uczelni. Warto pamiętać, że sam prof. Konopczyński był ostrym przeciwnikiem numerus
nullus. Zostawił swoją katedrę najlepszemu uczniowi  prof. Józefowi Feldmanowi, który był pochodzenia
żydowskiego.
Głównym winowajcą tego radykalizmu lat trzydziestych był  moim zdaniem  obóz sanacyjny Piłsudskiego,
który po wyborach brzeskich 1930 roku i uwięzieniu polityków opozycyjnych zamknął drogę dialogu
politycznego. Efektem były m.in. wielkie strajki robotnicze, chłopskie  ale również radykalne działania
obozu narodowego, choćby na uczelniach. Tej tradycji nie powinniśmy uznawać za szczególnie chlubną.
Należy jednak sprawiedliwie rozdzielić winy. A przede wszystkim znać kontekst.
Pod wpływem doświadczeń II wojny światowej póz
niejsze pokolenia narodowców zmieniły stosunek do
Żydów. Wśród Polaków ratujących Żydów w czasie okupacji było bardzo wielu przedstawicieli obozu
narodowego i ich najbliższe rodziny: Ostromęccy, Kemnitzowie czy ksiądz Jan Stępień, Jerzy Zakulski (tak
można długo wymieniać), w końcu moja rodzina: Żarynowie i Olizarowie. Nadal pozostawali narodowcami.
To samo odnosi się do pokolenia emigracyjnego. Gdy się czyta na przykład wydawaną w Londynie endecką
 Myśl Polską , widać bardzo wyraz
nie afirmacyjną wręcz zgodę na powstanie w 1948 roku państwa Izrael.
Pojawiły się głosy, że to się Żydom po prostu należało za to, co ich spotkało podczas II wojny światowej.
Sprawa żydowska siłą rzeczy przestała być głównym punktem odniesienia obozu narodowego. Ważne stały
się inne tematy  przede wszystkim brak niepodległości i obecność w Polsce doktryny ateistycznej.
Narodowcy zaczęli zatem wspierać politykę Prymasa Tysiąclecia, znalez
li się na Zachodzie wśród czynnych
przedstawicieli laikatu katolickiego. Jak wielu innych byli póz
niej dumni z papieża Polaka Jana Pawła II.
Zniszczeni i wymazani z pamięci
Obóz narodowy to niewątpliwie fragment polskiej elity, ludzie z wyższym wykształceniem, często
profesorowie. Środowisko to zostało nie tylko fizycznie wymordowane w czasach wojny i stalinizmu, ale
również usunięto z publicznej dyskusji jego dziedzictwo. Pohańbiono lawiną kłamstw i oszczerstw biografie
narodowców.
Od początku okupacji przedstawiciele Stronnictwa Narodowego byli ze szczególną siłą mordowani za
antyniemieckość. Siła zbrojna endeków  Narodowa Organizacja Wojskowa  weszła w 1942 roku w skład
Armii Krajowej. Równolegle powstały cywilne i wojskowe struktury narodowe: Służba Cywilna Narodu i
Narodowe Siły Zbrojne. Nie były scalone z AK, ale ich działacze uznawali polski rząd na uchodz
stwie.
Los wszystkich odłamów obozu narodowego był po wojnie taki sam. Zarówno NSZ, jak i utworzone w 1944
roku SN-owskie Narodowe Zjednoczenie Wojskowe to dwie wielkie formacje żołnierzy wyklętych, którzy nie
złożyli broni po wejściu na ziemie polskie Sowietów i zapłacili na to najwyższą cenę. Także wielu polityków
obozu narodowego zostało zamordowanych, trafiło do więzień lub znalazło się na emigracji.
Po 1956 roku komunistyczne władze odeszły od szkalowania Armii Krajowej jako  zaplutego karła reakcji .
Ludzie związani z AK mogli od tej pory próbować wprowadzać prawdziwe słowo w przestrzeń zniewoloną
przez rodzimych komunistów. Społeczna recepcja Armii Krajowej stopniowo stała się dzięki temu zbliżona do
rzeczywistości czasu wojny. W przypadku Stronnictwa Narodowego i NSZ nadal  aż do 1989 roku 
próbowano zatrzymać świadomość społeczną na poziomie stalinowskim, czyli obrzydliwej i zakłamanej
propagandy. Wyzwolenie się z tego dziedzictwa wieloletniego kłamstwa jest dziś dużo trudniejsze. Mam
jednak nadzieję, że wciąż możliwe.
Wysłuchali Jan Olaszek i Filip Gańczak
prof. dr hab. Jan Żaryn  historyk, pracownik BEP IPN, profesor Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego, redaktor
naczelny czasopisma  wSieci Historii ; w latach 2006 2009 był dyrektorem Biura Edukacji Publicznej IPN; w 2009 roku został
odznaczony Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski; jest autorem licznych książek, m.in. Kościół w PRL (2004);  Taniec
na linie nad przepaścią (2011)
Tekst pochodzi z numeru 9/2013 miesięcznika "Pamięć.pl".
Polecamy lekturę tekstu prof. dr. hab. Andrzeja Friszke
Drukuj
Generuj PDF
Powiadom znajomego
Wstecz
Liczba wejść: 148


Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
Z cyklu Spory historykow GRZECHY ENDECJI tprof dr hab Andrzeja Friszke
Prof dr hab Piotr Jaroszyński OCALIĆ POLSKOŚĆ(1)
Strzeszcenie wyst pienia prof dr hab Jerzego Vetulaniego
Skrypt Matematyka [A] prof dr hab Urlich
prof dr hab J ?necki Recepcja rewolucji iranskiej na Bliskim Wschodzie
Miażdzyca Prof dr hab Barbara Filipek
Prof Dr hab Nina Oginska Bulik Psychologia zdrowia [ wyklady](2)
prof dr hab M Pyziak Szafnicka dr M Wojewoda, Prawo cywilne, skrypt (prawo rzeczowe)
prof dr hab Falandysz, Toksykologia pojęcia z wykładw
prof dr hab Falandysz, Toksykologia pojęcia z wykładw
logika wyklady prof dr hab a pietruszczak
ks prof dr hab Czesław S Bartnik Rozczarowanie
Zarządzanie projektami ekonomicznymi i organizacyjnymi wykłady, prof dr hab Adam Stabryła(1)
prof dr hab inż Handkiewicz Andrzej, Elektronika Cyfrowa, Rejestr cykliczny 3
Zjawisko piezoelektryczności prof dr hab Mykola Serheiev (Uniwersytet Szczeciński)

więcej podobnych podstron