1
Piotr LENARTOWICZ SJ
Czy istnieją dusze roślin i zwierząt,
a jeśli tak, to skąd się one biorą?
W: Philosophiae & Musicae.
Pr. zbior. dedykowana Prof. St. Ziemiańskiemu SJ,
pod red. R. Darowskiego SJ.
Kraków, 2006, Ignatianum WAM 467-488
Streszczenie: Pierwotny, arystotelesowski sens terminu dusza miał stanowić
rodzaj wyjaśnienia dla faktów emergencji (epigenezy) obserwowanych w
świecie organizmów \ywych. Te fakty pozostają do dziś najbardziej fascynującą
zagadką biologii, ale są najczęściej wyjaśniane strukturą i właściwościami
cząsteczki DNA zawartej w komórkach \ywego ciała.
Wyjaśnienie arystotelesowskie odwoływało się do koncepcji zło\oności
substancji \ywej . Elementami tego zło\enia miała być bierna potencjalność
elementów materialnych oraz immanentnie czynna potencjalność formy
substancjalnej \ywej.
W jakimś momencie historii doszło u zwolenników i kontynuatorów
filozofii Arystotelesa do postawienia tezy, jakoby forma subtancjalna \ywa była
wydobywana z potencjału materii . W ten sposób w arystotelesowskiej teorii
\ycia biologicznego doszło do wymazania immanentnej dynamiki dusz
wegetatywnych i animalnych .
Aktualna wiedza biologiczna potwierdza wszystkie te fakty, które
niegdyś sprowokowały Arystotelesa do przyjęcia koncepcji takich dusz .
Dlatego zagadka emergencji (epigenezy) biologicznej pozostanie nierozwiązana
tak długo, jak długo intelekt biologów i filozofów przyrody będzie bronił się
przed uznaniem, \e \ycie , w ka\dej postaci, jest dynamiką ducha a nie
dynamiką materii.
Dusza jako próba wyjaśnienia zjawisk. Termin dusza jest w filozofii
arystotelesowsko-tomistycznej (AT) postulatem intelektualnym, wymuszanym przez
wiedzę o pewnej szczególnej kategorii zjawisk. W podobnym sensie niewidzialne pole
magnetyczne , lub równie niewidzialne pole grawitacyjne jest te\ postulatem
intelektualnym, który stanowi najlepsze na danym etapie historii przyrodoznawstwa
wyjaśnienie pewnej, szczególnej kategorii zjawisk.
Jakie zjawiska wymusiły, wg AT, pojęcie duszy? W arystotelizmie i tomizmie
pojęcie duszy" wią\e się nie tyle z umysłem, intelektem, myśleniem, ale
przedewszystkim z procesami biologicznymi.1 Dusza w sensie AT nie jest zjawiskiem
1
Por. Lenartowicz, 1955.
2
(jak Biała Dama snująca się po starym zamczysku), ale próbą wyjaśnienia szczególnego
zjawiska, charakteryzującego wszystkie, bez wyjątku, formy \ywe.
Zjawisko, które od staro\ytności wymusza koncepcję duszy to emergencja
(Arystoteles u\ywał terminu epigeneza) obserwowana w rozwoju embrionalnym, w
zjawiskach metamorfozy owadów, adaptacjach fenotypowych, regeneracjach organów
anatomicznych i reperacjach dokonujących się wewnątrz komórki \ywej, a wreszcie w
zjawiskach orientacji w otoczeniu i w stanie struktur własnego ciała, oraz precyzyjnych,
selektywnych manipulacjach tak otoczeniem jak i własnym ciałem. Te wszystkie
zjawiska są obserwowane u zwierząt i roślin, a tak\e, w skali mikroskopowej, u
bakterii. Dla wygody nazwiemy je emergencją integrującą materię (EIM).
Krótko mówiąc, są to te same zjawiska, które obecnie są najczęściej tłumaczone
działaniem genów, czyli szyfrów molekularnych zapisanych na długiej nici
wewnątrzkomórkowego polimeru DNA.
Historyczna zmiana znaczenia terminu dusza . Mniej więcej od czasów Kartezjusza
znaczenie terminu dusza zostało znacznie ograniczone i jest do dziś często
uto\samiane z samoświadomością właściwą człowiekowi, tylko chwilowo powiązaną z
ludzkim ciałem i odró\niającą go od innych istot \ywych (roślin lub zwierząt).
Samoświadomość jest zjawiskiem szczególnego rodzaju. Z jednej strony jest ono
obserwowane przez konkretny podmiot ale, z drugiej strony, jest to zjawisko
niekomunikowalne, jak tylko za pośrednictwem materii, tj. języka, zmysłów i całego
ciała. Natomiast zjawiska EMI mogą być obserwowane bezpośrednio przez wielu
obserwatorów.
Termin dusza stał się w tym zawę\onym znaczeniu przedmiotem
zainteresowania filozofów i psychologów. Wspomniane wy\ej zjawiska EIM przestały
się kojarzyć z tym terminem. Jednak problem ich wyjaśnienia pozostał. Ten problem
sprowadza się do dwóch pytań, czyli posiada jakby podwójne dno.
Jedno fundamentalne pytanie brzmi: Jakie warunki musi spełniać
poprawne, obiektywne wyjaśnienie zjawisk typu EIM?
Drugie fundamentalne pytanie brzmi: Czy wyjaśnienie zjawisk typu EIM
wyczerpuje intelektualny problem wyjaśnienia, czy te\ odsłania nowe pytanie,
mianowicie pytanie o genezę ( duszy lub DNA, lub jakiejkolwiek innej formy
wyjaśnienia zjawisk EMI, odwołującego się do sfery przedmiotowej, a nie
poprzestającego na samej grze naszych pojęć).
Jeśli chodzi o pytanie pierwsze, to trzeba na wstępie podkreślić, \e koncepcja
czynnika wyjaśniającego zjawiska typu EIM musi być tak skonstruowana, aby nie
polegać na redeskrypcji tych elementów dynamiki biologicznej, które właśnie
wymagają wyjaśnienia (np.: w embrionie dlatego zachodzi emergencja, bo powstają w
nim nowe struktury").
Analiza pojęcia emergencji.2 Emergencja jest przechodzeniem od postaci, której pełny
opis jest prostszy, do postaci, której pełny opis jest bardziej zło\ony. W tym sensie
struktura świe\o zło\onego jaja kurzego jest znacznie prostsza ni\ struktura i opis
wyklutego kurczęcia, a struktura \ołędzia jest prostsza ni\ struktura dębu.
Emergencja w materii mineralnej. Słowo emergencja", bądz rozwój" mo\e się
odnosić do materii mineralnej. Ktoś powie, \e sto\ek wulkaniczny rośnie", lub \e
gdzieś nad Atlantykiem rozwija się" układ ni\owy. Czynniki, które powodują wzrost
sto\ka wulkanicznego, lub rozwój układu ni\owego są badane przez wulkanologów lub
fizyków atmosfery. Dynamika tych zjawisk zmusza niejako intelekt fizyków, aby
wykrywać czynniki, przyczyny" determinujące w taki, lub inny sposób te zjawiska.
2
Por. Podsiad (2000) hasło Emergencja, oraz Zięba (2002).
3
Innymi słowy zjawiska emergencji obserwowane w materii mineralnej
prowokują umysł do stawiania pytań, na które odpowiedz musi być oparta nie na
wyobrazni, lub fantazji uczonego, ale na głębszym poznaniu rzeczywistości
obiektywnej. Mo\na zatem powiedzieć, \e w świecie materii mineralnej emergencja nie
jest traktowana jako wyjaśnienie, lecz jako zjawisko, które wymaga wyjaśnienia.3
Przypowieść o talii kart. Emergencja, rozumiana jako wzrost zło\oności, posiada
jeszcze jeden, bardzo wa\ny aspekt. Mo\na ten aspekt zilustrować przy pomocy
porównania do talii kart. Przypuśćmy, \e punkt wyjścia procesu emergencji
przyrównamy do pojedynczej karty, posiadającej pewien charakterystyczny,
niepowtarzalny nadruk. Przypuśćmy, \e nasz model procesu emergencji polega na
dodawaniu do tej pierwszej karty - co sekundę - następnych kart, a ka\da z nich ma
jakiś nowy, niepowtarzalny nadruk. Po stu sekundach kart jest ju\ sto, a po tysiącu
tysiąc. W ka\dej następnej sekundzie repertuar kart do ewentualnego wyboru jest
większy. Emergencja mo\e być zatem rozumiana dwojako. Albo jako ciągły wzrost
liczby kart, albo jako selekcja- co sekunda - jednej karty, z tego coraz bardziej
zró\nicowanego zbioru. W tym drugim wypadku, który nas właśnie interesuje, selekcja
po tysiącu sekundach jest bardziej precyzyjna, ni\ po stu, czy dziesięciu. Wybiera się
bowiem jedną kartę z tysiąca, a więc współczynnik selektywności" wynosi l03,
podczas gdy na początku, gdy kart było tylko kilka, współczynnik selektywności" był
znacznie mniejszy.
Przypowieść o zaczarowanej kości do gry. Przypuśćmy, \e odpowiedznio
zaczarowana kostka do gry, po ka\dym rzucie, przekształca się w kostkę posiadającą o
jedną powierzchnię i o jeden numer więcej. Gdy po raz pierwszy rzucamy taką kostką
tysiąc razy, otrzymujemy serię tysiąca numerów. Proces emergencji zachodził, ale
wynik naszych rzutów mógł być czysto losowy.
Przypuśćmy jednak, \e po raz drugi i trzeci rzucamy naszą kostką tysiąc razy a
za ka\dym razem - czwartym, piątym, dziesiątym - wypada nam ta sama seria kolejnych
numerów. Mamy wtedy do czynienia nie tylko z emergencją, ale te\ z emergencją
powtarzalną, regularną, taką, którą trudno uznać za zjawisko losowe.
Dokonajmy jeszcze jednej modyfikacji naszego modelu kości do gry.
Przypuśćmy, \e zamiast cyfr na jej powierzchniach pojawiają się litery alfabetu. Jest ich
za ka\dym rzutem coraz więcej, bo po ka\dym rzucie przybywa jedna nowa
płaszczyzna. Zapisujemy wynik ka\dego rzutu i po jakimś czasie orientujemy się, \e
kolejne litery stanowią tekst Ody do młodości". Powtarzamy nasze rzuty od samego
początku, od kości posiadającej tylko sześć powierzchni a na nich tylko sześć liter.
Przypuśćmy, \e ponownie kolejne litery układają się w tekst Ody do młodości". W
takim wypadku mielibyśmy do czynienia z emergencją nie tylko powtarzalną, ale
musielibyśmy uznać, \e istnieje jakaś więz, jakaś korelacja pomiędzy pojedynczymi
rzutami, mimo, \e wydawały się one zupełnie losowe.
W ten sposób wyró\niliśmy trzy formy emergencji:
Pierwsza to niepowtarzalny wzrost zło\oności.
Druga to powtarzalny wzrost zło\oności.
Trzecia, to wewnętrznie skorelowany wzrost zło\oności.
3
Radioaktywność i związane z nią zmiany substancji chemicznych stanowią wypadek bardzo trudny do
interpretacji. Tu muszę skapitulować. Pozostawiam to zjawisko na uboczu, choć zdaję sobie sprawę z
tego, \e mo\e się ono okazać bardzo wa\nym dla poprawnej teorii zmian zachodzących w materii
mineralnej.
4
Ten właśnie trzeci typ emergencji jest obserwowany w rozwoju form \ywych i
to on stanowi problem EIM.4 Ten typ emergencji jest punktem wyjścia pytań i
dociekań, które wyjaśniłyby, dlaczego w toku emergencji biologicznej dochodzi do
selektywnej, skorelowanej i powtarzalnej determinacji wchłoniętych z otoczenia cząstek
materii i energii.
Emergencja w biologii. Emergencja jest najpospolitszym i najbardziej
charakterystycznym zjawiskiem biologicznym. Stosunkowo uboga (strukturalnie)
komórka rozrodcza rozwija się w postać wieloryba, słonia, człowieka czy dębu. Rozwój
form biologicznych ró\ni się znacznie od emergencji zachodzącej w materii mineralnej.
W materii mineralnej powtarzalność procesu emergencji jest niezbyt wyrazna - stąd
najpotę\niejsze komputery nie są w stanie zapewnić prognozy pogody na okres dłu\szy
ni\ parę dni, lub tygodni. W formach \ywych powtarzalność procesu emergencji jest
niewyobra\alnie precyzyjna.
Przykładem mo\e być robak płaski Caenorhabditis elegans, którego
rozwój z komórki rozrodczej został dokładnie przebadany.5 Okazało się, \e
embrion tej formy \ywej rozwija się w ciągu 13 godzin od jednej, do dokładnie
558 komórek, przy czym ście\ki" tego rozwoju są dla ka\dej z tych komórek
ściśle określone.6 Z tych komórek zbudowane jest ciało posiadające otwór i jamę
gębową, gardziel, jelita przednie i tylne, układ nerwowy, układ wydalniczy,
układ rozrodczy a całe ciało jest pokryte grubym oskórkiem. Jądro ka\dej z 558
komórek tego organizmu zawiera w sobie identyczną cząsteczkę DNA, zło\oną
z ok. 100 milionów par zasad nukleinowych i zapisaną" ok. dziewiętnastoma
tysiącami genów, czyli szyfrów molekularnych.
Zawę\enie potencjału jako skutek. Dlaczego omawialiśmy wy\ej model owej dziwnej
kości do gry, którą napisaliśmy", w kolejnych rzutach, Odę do młodości"? Otó\
pojawienie się takiego napisu" wymaga ogromnego zawę\enia mo\liwości tkwiących
w strukturze owej dziwnej kości i w manipulacjach nazywanych rzutem" kością. To
zawę\enie jest skutkiem, obserwowanym przez tego, kto śledził ten proces od początku
do końca.
Gdybyśmy rzucali monetą i 100 razy pod rząd wypadłaby nam reszka", to
moglibyśmy równie dobrze powiedzieć, \e dwa razy pod rząd rzuciliśmy 50 kolejnych
reszek, lub \e pięć razy pod rząd rzuciliśmy 20 kolejnych reszek. Gdyby teraz tę monetę
wziął ktoś inny i wyrzucił nią oczywiście losową serię orłów i reszek, to wtedy proces
naszych poprzednich manipulacji podczas rzucania monetą zostałby wzięty pod lupę i
usiłowanoby zbadać, w jaki sposób oszukiwaliśmy, aby uzyskać tę długą serię
kolejnych reszek. Innymi słowy zjawisko selektywne wymaga istnienia
proporcjonalnego czynnika selektywnego. Jest to wymóg intelektualny, albo jak kto
woli, intelektualna konieczność, dostrzegana w danych zmysłowych dzięki
intelektualnemu oglądowi tych danych.
Zawę\enie potencjału materii mineralnej jako selektywność w produkcji biomolekuł.
Procesy rozwoju embrionalnego są oczywiście selektywne. Ta selekcja zachodzi na
poziomie budowania przez komórkę prostych cząsteczek organicznych (aminokwasów,
jedno- i dwucukrów, cząsteczek bardziej zło\onych jak np. nukleotydy, polimerów i
4
Korelacje funkcjonalne są lawinowo wykrywane w miarę postępu badań nad biomolekułami. Por. np.
Chen i Dokholyan (2006). Por. te\ Koszteyn (2005).
5
W 2002 roku Brenner, Horvitz i Sulston otrzymali Nagrodę Nobla - w zakresie medycyny - za dokładne
zbadanie procesu rozwoju (emergencji) tego robaka. Mo\na te\ na marginesie dodać, \e ten organizm,
nieoczekiwanie, przetrwał katastrofę promu kosmicznego Columbia w lutym 2003 roku.
6
"Some animals, such as the nematode Caenorhabditis elegans, are famous for having organs that
possess the same number of cells in all individuals, a property known as eutely." (Azevedo, Leroi, 2001)
5
ogromnej gamy ró\norodnych makromolekuł zło\onych np. z aminokwasów i
fragmentów niepeptydowych (nazywanych grupą prostetyczną).
Dobson (2004) wprowadził bardzo po\yteczne (dla filozofa przyrody) pojęcia
przestrzeni chemicznej" oraz biologicznie istotnej przestrzeni chemicznej".
Oszacował on, \e wewnętrzne właściwości materii mineralnej pozwalają na utworzenie
ogromnej liczby rozmaitych połączeń atomów w cząsteczki chemiczne. Okazało się te\,
\e organizm \ywy buduje tylko 1/1060 mo\liwych fizycznie cząsteczek, nie
przekraczających swą masą masy 500 atomów wodoru (tzw. mikrocząsteczek).
Większość cząsteczek biologicznie istotnych ma masę dziesiątki, setki a nawet
tysiące razy większą od masy 500 atomów wodoru. Na poziomie takich
makrocząsteczek (a nale\ą tu wszystkie polimery biologiczne, białka, polinukleotydy,
polisacharydy itp.) selektywność procesów biosyntezy jest znacznie większa. W
wypadku makromolekuł biologicznie istotna przestrzeń chemiczna stanowi zaledwie
1/10390 cząstkę całej przestrzeni chemicznej". Procesy biosyntezy, stanowiące
fundament procesów zachodzących w trakcie rozwoju, nie tylko, \e nie przekraczają"
(jak sądzi niejeden) praw fizyczno-chemicznych", ale przeciwnie, ograniczają te
prawa w sposób zupełnie niewyobra\alny.
Kalkulacje Dobsona nie dotyczą olbrzymiej selektywności, która ujawnia się w
budowaniu (rozwoju) ponadkomórkowych struktur konkretnej formy organizmu. Ta
selektywność wyra\a się tym, \e prawidłowy rozwój tkanek i organów jest stosunkowo
prosty i powtarzalny, gdy porówna się go z procesami zwyrodnieniowymi, patologiami,
choćby z niezliczonymi formami nowotworów.
Przyczynowy aspekt zjawiska selektywności. Kosmos nie jest materią pierwszą". Jest
bogatym zbiorem zjawisk, struktur, dynamizmów, które są jakby ograniczone"
(zdeterminowane) prawami przyrody mineralnej. Na tle tych wszystkich determinacji
forma biologiczna, zjawiska biosyntezy, rozwoju, embriogenezy, regeneracji (czyli
EIM) jawią się jako dynamika niesłychanie selektywna. Mo\na to nazwać emergencją,
mo\na to nazwać epigenezą. Istotne jest to, \e ta stale dokonująca się na naszych oczach
selektywność jest oczywistym skutkiem działania ogranicznika",7 czynnika
determinującego, agencji determinującej, która zupełnie inaczej determinuje rozwój
glonu, lub paproci, a zupełnie inaczej determinuje rozwój stułbii, krokodyla czy goryla.
Selektywność dynamiki biologicznej jest podstawą do pytania o przyczynę takiej
selektywnej determinacji.8
Czy cząsteczka DNA jest ową agencją" determinującą? Cząsteczka DNA, zapisana
szyframi molekularnymi jest od pół wieku przywoływana jako rozwiązanie zagadki
owej emergencji biologicznej. To cząsteczka DNA i jej geny są powszechnie
traktowane jako przyczyna determinująca wszystkie prawidłowości i osobliwości
biologiczne. To cząsteczka DNA - jakoby - podporządkowywuje sobie wszystkie
elementy rozwijającego się zarodka tak, \e w efekcie pojawia się doskonała
anatomicznie, fizjologicznie i psychologicznie postać ptaka lub człowieka.
Aby w pełni zdać sobie sprawę z oczekiwań, jakie wielu przyrodników i
filozofów wią\e ze strukturami DNA, nale\y najpierw zdawać sobie sprawę z ogromnej
liczby i zarazem wewnętrznej jedności ró\norodnych dynamizmów biologicznych.
Nale\y te\ zdawać sobie sprawę z ograniczoności strukturalnej i dynamicznej samego
DNA. Rozwa\ymy te dwie kwestie po kolei.
7
Constraints are restrictions within the realm of the physically possible. /.../ Constraints, then, refer to
conditions that prohibit the realization of certain states or events, even though they are physically
possible. " (Schlosser, 2004).
8
Trzeba dodać, \e w momencie śmierci dowolnego organizmu \ywego, owa nadzwyczajna selektywność
znika i w procesie degradacji biomolekuł pojawia się ogromna liczba związków chemicznych, które
nigdy w \ywej komórce nie występowały. Jeśli dochodzi do obumarcia jakiejś części ciała, to wtedy
pojawiające się w tej części owe nieselektywne struktury chemiczne stanowią śmiertelne
niebezpieczeństwo (działąją jak trucizna) dla tkanek i organów zdrowych.
6
Problem jedności i integracji w procesach rozwoju. Przykładem emergencji w sensie
czysto fizycznym mo\e być śmietnik, który z ka\dym dniem staje się czymś bardziej
zło\onym, skomplikowanym. Śmietnik nie jest zjawiskiem zintegrowanym. Natomiast
procesy zachodzące w dojrzałej i zdrowej formie \ywej są w oczywisty sposób
skorelowane, zintegrowane. Szybkość z jaką w cyklu \yciowym powstaje nowy
egzemplarz robaka Caenrhabditis elegans mo\e wskazywać na to, \e procesy tego
rozwoju są równie\ perfekcyjnie zintegrowane. Mo\na chyba powiedzieć, \e tak, jak w
śmietniku trudno dostrzec integrację pomiędzy kolejnymi porcjami śmieci, które są tam
wyrzucane, tak w dynamice rozwijającego się organizmu trudno nie dostrzec integracji,
całościowości tego całego procesu.
Jeśli tak, to przyczyna owej integracji powinna być jak się zdaje - całością.
Jeśli wóz drabiniasty ma cztery identyczne koła, to nale\y przypuszczać, \e istniała
istotna więz pomiędzy procesami prowadzącymi do skonstruowania ka\dego z nich -
czyli, \e proces produkowania tych kół był zintegrowany, podporządkowany jednej
przyczynie. Mo\na to wyrazić jeszcze inaczej. Jeśli te koła są takie same, to nie ma
\adnej rozsądnej racji, by powstanie ka\dego z nich przypisywać innej, niezale\nej od
pozostałych przyczynie. W tym sensie podzielenie ciała krokodyla na osobne części i
przypisywanie ich rozwoju osobnym przyczynom byłoby ra\ącym naruszeniem Reguły
Ockhama. To samo, mutatis mutandis, dotyczy komórki i jej organelli.
Z tego typu rozumowania wychodzili średniowieczni tomiści, którzy uznając
oczywistą jedność działań człowieka przypisywali ją istnieniu jednej duszy, która
kształtowała wszystkie struktury człowieka i decydowała o wszystkich jego
dynamizmach. Termin dusza" mo\e się komuś nie podobać. To nie jest istota
problemu. Mo\emy ją nazwać agencją", entelecheią (Driesch), genomem
dynamicznym (w odró\nieniu od genomu strukturalnego, czyli cząsteczki DNA
Lenartowicz 1985). Wa\ne jest pytanie o to, czy ona musi być jedna, czy nie musi.
DNA jako kandydat do roli integrującej agencji rozwoju biologicznego ". Forma \ywa,
np. forma wieloryba rozwija się z jajeczka o średnicy ok. 0,1 mm do olbrzymiej postaci
dorosłej liczącej ponad 20 metrów długości. Jeśli liczba komórek w Caenorhabditis,
którego ciało ma ok. l mm długości, zawiera prawie 600 komórek, to liczba komórek
dojrzałego wieloryba jest tysiące razy większa, a ka\da z tych komórek musi być
wyposa\ona w kompletną cząsteczkę DNA, taką samą, jaka istniała w pojedynczej
komórce rozrodczej. Emergencja Caenorhabditis lub wieloryba oznacza bardzo szybkie
produkowanie identycznych kopii DNA. Ten fakt prowokuje pytanie o to, która z tych
kopii jest ową nadrzędną agencją determinującą rozwój ściśle określonej formy \ywej.
Inne pytanie wią\e się z chemicznymi właściwościami DNA. W jaki sposób cząsteczka
mieszcząca się w małej stosunkowo komórce wieloryba, mogłaby kontrolować
zachowanie się ciała o masie wielu ton.
Ktoś powiedział, \e jeśli uda się skonstruować odpowiednią uprzą\, to mrówka
mogłaby kierować ruchami słonia. Rzecz w tym, \e procesy emergencji nie
rozpoczynają się w gotowych strukturach, ale istota emergencji polega na samym
powstawaniu struktur ( uprzę\y ).
Inne argumenty przeciwko przypisywaniu DNA tej roli, jaką od czasów
Arystotelesa przypisywano duszom roślin i zwierząt wią\ą się z faktem, \e uszkodzenia
DNA ulegają wykryciu przez komórkę \ywą i mogą być nareperowane. Wreszcie wiele
wskazuje na to, \e cząsteczka DNA zawiera jedynie niewielką cząstkę tej informacji,
która jest konieczna do precyzyjnego budowania struktur komórki - nie mówiąc ju\ o
tkankach i organach wielokomórkowych (por. Lenartowicz, 1997).
W marcu 2006 roku ukazała się w Nature praca, która - jak się zdaje -
ukazuje nowe piętro kontroli struktur molekularnych, którymi forma \ywa
7
posługuje się, aby optymalnie wykorzystać mo\liwości otoczenia.9 Okazało się
bowiem, \e kompleksy białka funkcjonalnego (przedewszystkim enzymów)
mają budowę modularną". Szyfry zapisane na polimerze DNA zawierają u
dro\d\y Saccharomyces cerevisiae około 6.5 tysiąca odcinków (open reading
frames), które mogą słu\yć wyprodukowaniu takiej samej liczby polimerów
zło\onych z aminokwasów, czyli prekursorów ( półproduktów") funkcjonalnych
cząsteczek białka. Te prekursory występują albo jako rdzenie" (cores), albo
jako załączniki" (attachments), które mogą być łączone z ró\nymi rdzeniami,
tworząc w rezultacie cząsteczki o specyficznych - i po\ądanych w danym
momencie - właściwościach fizycznych, strukturalnych, katalitycznych ... itp.
Zale\nie od warunków otoczenia i potrzeb konkretnego stadium rozwoju
organizmu, forma \ywa mogłaby w ten sposób szybko tworzyć nowe narzędzia
molekularne", bez konieczności produkowania wszystkich elementów od zera",
a poprzestając jedynie na uzbrojeniu" gotowego rdzenia odpowiednimi
załącznikami".
Jest rzeczą oczywistą, \e taki rodzaj modyfikacji struktur komórki wymaga
odpowiedniej precyzyjnej kontroli. Odwoływanie się do mocy" zawartych jakoby w
polimerze DNA wydaje się tu nieracjonalne. Jest to przypisywanie określonej i
stosunkowo dobrze zbadanej cząsteczce chemicznej jakiejś czarodziejskiej mocy. Ta
moc przekraczałaby granice samej komórki i rozpościerałaby swój wpływ na ciało
tysiące i miliony razy większe. W dodatku w zjawiskach reperacji biopolimeru DNA ta
moc okazywałaby się niezale\na od struktury tego biopolimeru.
Trzeba więc raczej szukać wyjaśnienia pytania o to, w jaki sposób organizm
orientuje się w otoczeniu i swoich własnych potrzebach, oraz wyjaśnienia w jaki sposób
jest w stanie manipulować - w nieprzewidywalnych z góry okolicznościach - swoimi
mikro- i makromolekułami. Nie da się bowiem zaprogramować tego, co nie jest
przewidywalne. Pająk musi się na bie\ąco orientować się w kształtach i rozmiarach
krzewu, na którym zało\y swoją sieć.
Podsumowując tę część naszego opracowania mo\na powiedzieć, \e zjawisko
emergencji (epigenezy) biologicznej jest dynamiką oczywiście zintegrowaną i
niezwykle selektywną. To zjawisko nie przekracza praw obowiązujących w materii
mineralnej. Przeciwnie, zachodzi tu kolosalne, niewyobra\alne ograniczenie"
potencjału zawartego we właściwościach materii mineralnej. Zintegrowany charakter
zjawiska emergencji (epigenezy) biologicznej wymaga wyjaśnienia przez jedną, choć
dynamicznie bogatą przyczynę ( agencję , duszę , ogranicznik jak zwał tak zwał),
zdolną do zorientowanego - w zmiennych warunkach otoczenia - kontrolowania
dynamiki rozwijającego się ciała na ró\nych poziomach skali przestrzennej i czasowej -
od poziomu mikrocząsteczek, do poziomu anatomicznego.
Taką przyczynę Arystoteles i cała szkoła tomistów nazywała duszą", przy czym
rozró\niano rozmaite formy tych dusz, od wegetatywnych" przez animalne", a\ do
poziomu dusz ludzkich". Gdziekolwiek obserwowano stały zespół cech biologicznych,
tam zakładano istnienie odrębnej duszy , innej dla komara, innej dla pszczoły a innej
dla nietoperza. Te dusze były rozumiane jako dynamiczny, immanentny składnik
(element) substancji \ywej, działający w materii mineralnej i wykorzystujący jej
potencjał dla swoich wewnętrznych celów. Tego typu stanowisko bywa nazywane
pluralizmem bytowym.
Czy dusze", ograniczniki ... istot \ywych mogą być wydobywane" z potencjału
materii (mineralnej)?
Ta część mego opracowania będzie próbą modyfikacji tradycyjnej,
scholastycznej teorii dusz" wegetatywnych i animalnych, tak, by ta teoria lepiej
9
Por. Gavin A.C. et al. (2006)
8
tłumaczyła zjawiska biologiczne na poziomie wiedzy przyrodniczej dostępnej nam na
początku XXI wieku.
Dusze wegetatywne miały tłumaczyć rozwój ( embrionalny ) rośliny z nasienia,
natomiast dusze animalne miały w AT tłumaczyć zarówno rozwój embrionalny, jak i
cały, związany z poznaniem zmysłowym behawior zwierzęcia. Przynajmniej od czasów
średniowiecza wśród filozofów scholastyków , czyli nurtu raczej arystotelesowskiego
ni\ platońskiego przewa\ało przekonanie, \e te dusze nie są stwarzane, ale
wydobywane z potencjału materii przez inteligencje pozaziemskie , które
uto\samiano z ciałami astronomicznymi.10
Haec propositio fundatur in Aristotelis sententia de materia et forma,
quae se habent ad invicem ut potentia (indistinctum) et actus (distinctum), et
secundum quam forma substantialis rerum genitarum (excepta anima rationali)
educitur e potentia materiae."
[ To twierdzenie opiera się na arystotelesowskiej teorii materii i formy,
które mają się nawzajem do siebie jak potencja (nieokreślona) i akt (określony),
oraz tezy, \e forma substancjalna bytów rozmna\ających się (za wyjątkiem
duszy rozumnej) jest wydobywana z potencjału materii."]
Tak uwa\ał Św. Bonawentura.11
Co oznacza w AT termin materia ? Jest to coś, co odpowiada, w potocznym języku,
terminowi materiał a więc coś, co da się kształtować, z czego mo\na tworzyć
ró\norodne formy. Plastelina jest takim materiałem . Formy , kształty
wydobywane z materiału istnieją w nim ju\ wcześniej, ale tylko jako potencjał .
Materia(ł) jest więc potencjałem . Materia(ł) jest te\ czymś biernym, czymś co samo
nie rozstrzyga o tym, która część potencjału zostanie zaktualizowana . Materiał nie
jest w stanie sam się ukształtować. Jeśli podlega zmianom, to są to zmiany
prowokowane z zewnątrz, choć ich repertuar zale\y od jakości owego biernego
potencjału (tak jak ró\ne rodzaje metalu pozwalają na ró\ne formy odlewania lub
odkuwania). Zmiany zachodzące w materiale nazywane są ruchem przechodnim
(motus transiens), co oznacza, \e określone determinacje , aktualizacje potencjału
materii zale\ą od przyczyn zewnętrznych (tak w sensie przestrzennym jak i w sensie
głębszym, związanym z naturą danego materiału).
Przeciwieństwem materii jest duch , czyli taka forma istnienia, której
nie da się kształtować od zewnątrz, choć mo\e ona podlegać samokształtowaniu.
Ta forma o ile pozwala na samokształtowanie, lub kształtowanie materii
(materiałów) jest pewnego rodzaju potencjałem , ale jest to potencjał aktywny.
Wszystkie rodzaje duchów, wg AT, posiadają zdolność orientowania się w sobie
i w tym co istnieje poza nimi. Ta zdolność poznawania mo\e być ograniczona
(jak u bakterii, roślin i zwierząt) lub nieskończona, nieograniczona (jak u
człowieka). Zdolność do poznawania, samokształtowania i ewentualnie
kształtowania materii (materiałów) jest w AT nazywana ruchem
immanentnym (motus immanens).12
10
Por. Siwek, (1965/89). Przypisywanie inteligencji gwiazdom mo\e nas dzisiaj rozśmieszać, ale
przypisywanie genom, czyli odcinkom polimeru DNA tej samej w gruncie rzeczy roli jest równie
zabawne.
11
Commentaria in Quatuor Libros Sententiarum Magistri Petri Lombardi, Episc. Parisiensis Primi libri
commentarius in distinctionem xix. pars ii. articulus nicus. Quaestio III. Opera Omnia S. Bonaventurae,
Ad Claras Aquas, 1882, Vol 1, pp. 360-362. Cum Notitiis Originalibus
12
Por. Jolanta KOSZTEYN (2003) Actio immanens - a fundamental concept of biological investigation.
(PDF) Forum Philosophicum. Fac. Philos. SJ, Cracovia, T 8, pp. 81-120.
9
Termin materia wg AT mo\e odnosić się do tego, co nazywamy materią
mineralną, a co staro\ytni Grecy traktowali jako ró\norodne mieszaniny czterech
Elementów (Ognia, Powietrza, Wody i Ziemi). Dziś na miejsce tych elementów weszła
Tablica Mendelejewa, czyli schemat systemu okresowego pierwiastków. Jeśli
porzucimy na chwilę filozoficzne pojęcia materii i formy, to mo\emy zatrzymać się na
chwilę nad wieloznacznością terminu materia .
Termin materia mo\e być rozumiany we wieloraki sposób, a mianowicie:
(a) w sensie materii mineralnej,
(b) w sensie wyidealizowanym, jako materia prima (materia pierwsza),
(c) jako materia o\ywiona , czyli forma biologiczna, \ywe ciało, oraz
(d) jako pozostawione w materii mineralnej ślady dynamiki form biologicznych.
Pojęcie materii mineralnej obejmuje niewyobra\alne bogactwo i zło\oność
świata astronomicznego, struktur naszej planety, substancji chemicznych w
ró\norodnych ich postaciach (stałych, płynnych lub gazowych) słowem cały tzw.
Kosmos, za wyjątkiem
(a) ciał aktualnie \ywych (form biologicznych), lub
(b) struktur, szczątków i śladów wynikających z dynamiki tych form
(gniazda, szczątki ciała, tropy, ekskrementy ... itp.).13
Zatem pojęcie materii mineralnej , zale\nie od poziomu aktualnej wiedzy
przyrodniczej, jest mniej, lub bardziej bogatym zbiorem danych odnoszących się do
ró\nych skądinąd substancji (w chemicznym tego słowa znaczeniu) i do ró\nych
formacji geologicznych lub astronomicznych.
Pojęcie materii pierwszej . Wyidealizowane (przez Arystotelesa, Św. Tomasza
z Akwinu i tzw. scholastyków 14) pojęcie materii pierwszej odnosi się do
czegoś co jest absolutnie czystym potencjałem, wolnym od jakiejkolwiek
determinacji ( ne quid, ne quale, ne quantum ), czyli jakgdyby absolutnie
idealnej plasteliny bytowej , której nieskończonego potencjału biernego
jeszcze nic nie uformowało - czyli nie zdeterminowało (ograniczyło).
Przez determinację rozumiemy jakieś zacieśnienie tego idealnego
potencjału przez formę zewnętrzną, zwaną te\ przyczyną sprawczą. Jest to
tzw. aktualizacja potencjału, która nie musi go umniejszać, ale ukazuje
(aktualizuje) tylko pewną jego cząstkę. Cecha rozciągłości w przestrzeni,
charakterystyczna dla wszystkich elementów materii mineralnej, jest ju\ zatem
wynikiem pewnej determinacji. Pojęcie materii pierwszej jest pojęciem takiego
materiału, który będąc absolutnie bierny, da się z drugiej strony - dowolnie
kształtować.
Pojęcie materii pierwszej powstało, jak sądzę, na skutek procesów
abstrakcji podobnych do tych, które doprowadziły matematyków do pojęcia
punktu matematycznego, asymptoty ... itp. Jest to w ka\dym razie pojęcie
bardzo wysublimowane, wyabstrahowane i wyidealizowane.
Do wyjaśnienia pozostaje jeszcze pojęcie formy .
Termin forma mo\e oznaczać skutek jakiejś determinacji (ograniczenia) potencjału
materii, lub przyczynę takiej determinacji. Je\eli obserwujemy krople deszczu, które
13
Tych szczątków nie mo\na rozwa\ać bez odniesienia do procesów biologicznych, które le\ały u
podstaw powstania tych szczątków. Rozwa\anie odcisku stopy Piętaszka, a nawet całej jego kończyny
jako osobnego bytu nie ma sensu. Analogicznie nie ma sensu mówić o \ywej cząsteczce białka , lub o
\ywej cząsteczce DNA .
14
Ten nurt filozofowania będę odtąd oznaczał skrótem AT od arystotelizm i tomizm .
10
powoli przechodzą w postać płatków śniegu, to pojawienie się tych płatków
przypisujemy z jednej strony wewnętrznym właściwościom wody, a z drugiej strony
obni\ającej się temperaturze powietrza.
Pojęcie formy substancjalnej. Wewnętrzne właściwości wody, które bada chemik, są
zasadniczo stałe, choć ta stałość występuje w pewnym, ograniczonym przedziale energii
(termicznej, elektrycznej). Zespół tych właściwości wody (np. przewodnictwo
elektryczne, zdolność do jonizacji, pH ... itp.) stanowi o naturze substancji, jaką jest
woda. Nie jest to substancja niezniszczalna, ale, mimo to, jest ona w pewnych granicach
niezmienna. Zespół właściwości nie wynika z materiału . Z protonów, neutronów,
elektronów wydobytych z wody dałoby się bowiem zbudować jakąś inną substancję
chemiczną, o innych właściwościach. Zespół właściwości wody wynika z trudnej do
zrekonstruowania historii tych cząstek elementarnych, które hic et nunc tworzą
cząsteczkę wody, a które ulegały jakimś kolejnym determinacjom ze strony przyczyn
sprawczych.
A jak rozumieć tę historię? Historia powstania płatka śniegu obejmuje wszystkie
czynniki zewnętrzne, bez których nie doszłoby, hic et nunc, do krystalizacji drobin wody
w ten, konkretny, w zasadzie niepowtarzalny kształt.
Pełny opis płatka śniegu dokonywany jest w skali, o której decyduje sama
rzeczywistość tego płatka. Nie jest to pewnością - skala astronomiczna. Rezultat tego
opisu powinien zawierać nie tylko kształt, symetrie, skalę płatka śniegu, ale równie\, na
przykład jego wytrzymałość mechaniczną. Nie wiem, czy ktokolwiek, kiedykolwiek
dokonał pełnego opisu płatka śniegu. Ten opis, mo\na nazwać formą akcydentalną
chwilową, w odró\nieniu od serii form akcydentalnych historycznych , które
doprowadziły daną cząstkę materii do stanu płatka śniegu, lub cząsteczki wody. Trzeba
odró\nić historię form akcydentalnych od opisu właściwości substancji wody, który to
opis w AT będzie bliski pojęciu formy substancjalnej.
Forma substancjalna wody jest, wg AT, w pewnym sensie aktem, czyli
zaktualizowaną determinacją (woda istotnie ró\ni się od kwasu solnego lub gliceryny),
ale w innym sensie jest ona potencjałem, bo ró\norodne warunki zewnętrzne
wydobywają z tego ukrytego potencjału określone naturą wody aktualne postacie
(formy akcydentalne).
Jako akt właściwości wody są nie bylejakie, lecz określone. Stanowią one
pewnego rodzaju całość , która poddana pewnym zbyt wysokim energiom mo\e ulec
gwałtownej zmianie, rozpadowi, lub połączeniu z inną formą materii mineralnej. W
konkretnym momencie czasu i w danej przestrzeni, konkretna cząsteczka wody nie
ujawnia (nie aktualizuje) wszystkich właściwości tej substancji, a jedynie pewien
niewielki ich wycinek. Pozostałe właściwości istnieją w tej cząsteczce wody, ale w
formie potencjalnej. Potencjalność formy substancjalnej wody nie jest zatem
potencjalnością materii pierwszej, ale czymś, co jest ju\ w znacznej mierze
zdeterminowane (określone).
Płatek śniegu jest skutkiem dwóch rodzajów determinacji. Jedna, to wewnętrzne
(niezmienne - w pewnych granicach) właściwości wody (potencjał bierny jej formy
substancjalnej ), a druga to zespół tzw. czynników zewnętrznych. W materii mineralnej
ten zespół czynników zewnętrznych nie jest z reguły stały, ani jednorodny.
Ani konkretny płatek śniegu, ani właściwości wody ani zespół czynników
zewnętrznych nie są nazywane w AT materią. U\ywa się tu raczej owego
wieloznacznego terminu forma. Z drugiej strony rzeczywistość konkretnego płatka
śniegu pozostaje w pewnym istotnym sensie materiałem. Fizycznie jest bowiem rzeczą
mo\liwą przemodelowanie płatka śniegu w coś o innej formie akcydentalnej, lub
być mo\e w coś, o innej formie substancjalnej (gdyby manipulacje przekształceń
sięgnęły poziomu struktury jąder atomów i cząstek elementarnych składających się na
cząsteczkę wody).
11
W filozofii nurtu AT mówi się te\ o przyczynach sprawczych. To pojęcie odnosi
się do tych czynników, które determinowały postać jakiejś substancji (np. postać płatka
śniegu), ale nie wynikały z wewnętrznych właściwości materiału (w tym wypadku z
właściwości samej wody). Jeśli mówimy, \e kształt płatka śniegu jest formą
akcydentalną, to akcydentalność oznacza tu fakt, \e pewne cechy owego płatka
ujawniły się (zaktualizowały) pod wpływem czynników zupełnie nieskorelowanych z
właściwościami wody stąd taki płatek, w swoich cechach opisowych, jest zjawiskiem
równie niepowtarzalnym jak kamyk znaleziony w \wirowisku.
Ta akcydentalna forma płatka jest powtarzam - skutkiem działania przyczyn
zewnętrznych, podobnie jak babki z wilgotnego piasku na pla\y są skutkiem działania
dziecka, które u\ywało foremek do piasku.
Pojęcie czynnika . Czynnikiem nazywa się taką rzeczywistość, która jest w stanie
zmienić dotychczasową determinację konkretnego przedmiotu materialnego
(mineralnego lub \ywego). Silny kwas wylany na skórę, jest w stanie zniszczyć jej
dotyczasową strukturę. Kwant światła zielonego, zderzając się z cząsteczką chlorofilu,
jest w stanie wprowadzić ją w krótkotrwały stan wzbudzenia, po którym ta cząsteczka
emituje kwant światła o nieco dłuzszej fali, czyli o nieco mniejszej energii.
Hierarchia zmian i form materii. Zmiana determinacji jest w AT traktowana jako
zmiana formy . Takie wyra\enie jest jednak jak ju\ podkreślano - bardzo
wieloznaczne. Chwilowa zmiana barwy powłok kameleona jest czymś bardziej
akcydentalnym , podczas gdy mucha połknięta przez tego kameleona ulega w jego
przewodzie pokarmowym zmianie znacznie bardziej istotnej. Atomy, wbudowane w
struktury ciała muchy zostaną w \ołądku kameleona nienaruszone, ale forma
substancjalna muchy (formy \ywej) przestanie tam istnieć (lub przynajmniej działać).
W świecie materii mineralnej te\ odró\nia się zmiany bardziej akcydentalne
( powierzchowne ), takie jak np. jonizacja cząsteczki chemicznej, od zmian głębszych,
takich jak np. zmiana jednego izotopu konkretnego pierwiastka w inny jego izotop, lub
w inny pierwiastek. Determinacje powodujące zmiany formy substancji mineralnych
są zawsze jak się zdaje - skutkami działania czynników zewnętrznych.15
Powróćmy teraz do kwestii genezy dusz , bądz ograniczników , które
kształtują ciało gąsienicy w postać motyla, lub \ółtko i białko jednego jaja w postać
\ółwia, a innych jaj w postać ptaka, lub wę\a. Te dusze , wg rozpowszechnionej w AT
opinii, miały by być wydobywane z potencjału materii .
To stanowisko jest - jak ju\ powiedziano - rozpowszechnione pośród tomistów
a\ do naszych czasów. Perrier (1909) tak stara się uzasadnić to twierdzenie:
With the exception of the human soul, all substantial forms are
intrinsically dependent on matter, and, for this reason, are called material. Still,
they do not exist in matter actually, but potentially; for otherwise changes would
be only accidental, not substantial. These forms are not created, inasmuch as
creation is the production of a being from nothing, and substantial forms are
produced out of pre-existing matter. Now, observing what occurs in substantial
changes, we see that, in order that the change may take place, it must be
accompanied by some determinate conditions. On the appearance of these
conditions a new substance is produced. This mode of production is what
Scholastics call eduction out of the potency of matter.16
15
Radioaktywność i związane z nią zmiany substancji chemicznych stanowią wypadek bardzo trudny do
interpretacji. Pozostawiam to zjawisko na uboczu, choć zdaję sobie sprawę z tego, \e mo\e się ono
okazać bardzo wa\nym dla poprawnej teorii zmian zachodzących w materii mineralnej.
16
Perrier (1909), rozdz. 4. Scholastic Cosmology.
12
Aby łatwiej analizować treść powy\szego cytatu, jego tłumaczenie (poni\ej)
podzielono na pięć fragmentów:
(1) "Za wyjątkiem duszy ludzkiej, wszystkie formy substancjalne są
wewnętrznie zale\ne od materii i dlatego nazywa się je formami materialnymi.
(2) Jednak, nie istnieją one w materii aktualnie a tylko potencjalnie. Inaczej,
zachodzące [w nich] zmiany byłyby tylko zmianami akcydentalnymi a nie
substancjalnymi.
(3) Te formy nie są stwarzane, o ile stwarzanie jest produkowaniem bytu z
nicości, zaś formy substancjalne są produkowane z istniejącej wcześniej materii.
(4) Obserwując to, co się dzieje podczas zmian substancjalnych, widzimy
skądinąd, \e aby mogło dojść do zmiany, muszą jej akompaniować pewne
określone warunki. Gdy one się pojawią, wtedy powstaje nowa substancja.
(5) Ten sposób produkowania Scholastycy nazywają wydobywaniem z
potencjału materii."
Powy\szy tekst jest niezwykle zwięzły. Aby w pełni zrozumieć jego wymowę,
nale\y rozwinąć pewne pojęcia do których on się odwołuje i w ten sposób ukazać na
czym polega głębokie nieporozumienie tezy, \e formy substancji \ywych są
wydobywane z potencjału materii.
Ad (1) Perrier pisząc wszystkie formy substancjalne" nie odró\nia materii
mineralnej od form biologicznych roślin i zwierząt. Jest to bardzo istotne w swoich
konsekwencjach zatarcie ró\nic, które przecie\ znane były ju\ od samej staro\ytności.
Czy wszystkie zjawiska strukturalne i dynamiczne obserwowane w materii mineralnej
są wyrazem jednej i tej samej formy substancjalnej? Nie odwa\yłbym się na to
odpowiedzieć. Jednak dynamika form biologicznych jest istotnie ró\na od dynamiki
materii mineralnej. Jest ona całościowa (cykl \yciowy), niepodzielna (regeneracje
organów, reperacja DNA, przemiana metaboliczna), teleologiczna (adaptacje
fenotypowe), immanentna (wykazująca oczywistą orientację w otoczeniu i w stanie
własnych struktur, oraz zdolność do manipulowania otoczeniem i własnymi
strukturami).
Zale\ność od materii nie oznacza, \e taka zale\na od materii" forma
substancjalna jest jedynie aktualizacją potencjału materii. Człowiek w swoich dziełach
technicznych te\ jest zale\ny od materii, co wcale nie oznacza, \e bez człowieka
powstałyby owe dzieła techniki.
Dusza ludzka te\ jest - pod pewnym względem - zale\na od materii. Pojęcie
zale\ności od materii" ma wiele znaczeń, ró\nej rangi. Władze (duchowe narzędzia)
duszy są zale\ne od materialnego, zwierzęcego" ciała ludzkiego zarówno w
poznawaniu rzeczywistości jak i w manipulowaniu swoim własnym istnieniem, \e nie
wspomnę o manipulowaniu otoczeniem. W AT panuje przekonanie, \e działanie woli i
intelektu nie jest całkowicie zniszczone przez śmierć ludzkiego ciała. Stąd substancjalne
podło\e tego pośmiertnego działania woli i intelektu nazywa się formą substancjalną
przetrwalnikową" (forma substantialis subsistens) co stanowi wyłom i wyjątek od
reguły. Formy substancjalne bytów materialnych są z reguły traktowane jako coś, co
mo\e przestać istnieć. Taka doktryna te\ jest nara\ona na zarzuty, których jednak nie
będziemy tu omawiać.
Ad (2) Jednak, nie istnieją one w materii aktualnie a tylko potencjalnie.
Inaczej, zachodzące [w nich] zmiany byłyby tylko zmianami akcydentalnymi a nie
substancjalnymi."
To twierdzenie Perriera wymaga rozwinięcia. Co ma on na myśli, gdy mówi od
zmianach substancjalnych? Otó\ jako typową zmianę substancjalną traktuje się w AT
śmierć biologiczną. Zabijam, piekę na ro\nie i po\eram kurczaka - oto ilustracja zmiany
13
substancjalnej. Jeszcze zanim materia kurczaka została przyswojona przez mój
organizm, ju\ zniszczona została \ywa substancja kurczaka.
Czy śmierć biologiczną nale\y rozumieć jako działanie, które powoduje
anihilację formy substancjalnej \ywej? Czy nie wystarczyłoby uznać, \e warunki,
przyczyny śmierci konkretnego osobnika wynikają z takich dynamizmów materii, które
obezwładniają, ale niekoniecznie anihilują formę substancjalną? Jeśli pozostaną przy
\yciu inne osobniki gatunku naturalnego", o\ywione taką samą co do istoty formą
substancjalną, czy zabicie jednego kurczaka nie jest analogiczne do zniszczenia jednego
z wielu egzemplarzy Pana Tadeusza? To zniszczenie nie dosięga treści samego dzieła, a
jedynie papieru i innych elementów materialnych, które stanowiły o istnieniu jednej z
wielu kopii tego dzieła.
Parabola Pana Tadeusza . Pan Tadeusz jest to dzieło literackie, które ma
charakter całościowy (choć ta całościowość nie jest ani w części tak bogata, jak
bogactwo dynamiki i całościowość zwykłej bakterii jelitowej). Otó\ Pan
Tadeusz" jest dziełem wewnętrznie związanym z materią. Nie istnieje taka
mo\liwość aby, bez pośrednictwa materii, przekazać to dzieło ze świadomości
jego twórcy, Adama Mickiewicza, do świadomości innych osób ludzkich.
Oczywiście nie biorę tu pod uwagę ewentualnej telepatii.
Pan Tadeusz" powstał tylko raz, ale pierwszy jego tekst, pisany ręką
Mickiewicza nie mo\e być uto\samiony z tym dziełem. Tekst jest tylko tekstem.
Bez odpowiedniej konwencji językowej i bez znajomości tej konwencji (zwanej
językiem polskim) tekst PT pozostaje papierem pokrytym znaczkami, które w
\aden sposób nie odzwierciedlają ostatniego zajazdu na Litwie . Kopie tekstu
PT powstawały wiele razy, ale niczego do orginału nie dodawały a krój
czcionek, układ graficzny, jakość papieru itp. określa się w AT jako elementy
akcydentalne. Pan Tadeusz" jest jakgdyby modelem formy substancjalnej"
niematerialnej, która mo\e być poznawana i mo\e się rozmna\ać per accidens"
(czyli przez elementy materialne). To dzieło rozmna\a się" per acidens, czyli
przez farbę drukarską, papier, klej, energię konieczną do uruchomienia maszyn
drukarskich, pracę drukarzy ... itd.
Uszkodzenie, czy zniszczenie kopii Pana Tadeusza" niczego tej formie
substancjalnej" nie ujmuje, choć ilościowo, liczba kopii tekstu zostanie
zmniejszona.
Gdyby zniszczyć wszystkie egzemplarze Pana Tadeusza", to i tak trudnoby
było powiedzieć, \e doszło tu do zniszczenia samej formy substancjalnej",
bowiem do przetrwania wystarczyłoby, aby przynajmniej jedna ludzka
świadomość zachowała ją w swej pamięci.
Egzemplarze Pana Tadeusza" nie są, ściśle rzecz biorąc, formami
substancjalnymi tego dzieła, a jedynie mnemotechnicznymi nośnikami tej
formy. To ona jest odczytywana", wydobywana", z liter tekstu, i to jedynie
jedynie przez odpowiednio ukształtowaną świadomość.
Parabola Pana Tadeusza jest próbą przybli\enia pojęć, bez których
niesposób zrozumieć na czym polega arystotelesowska koncepcja duszy
wegetatywnej.
Dusza wegetatywna nie powinna być poprzez analogię - porównywana
z tekstem PT, ani z produkcją tego tekstu w drukarni. Dusza wegetatywna
oczywiście na zasadzie analogii byłaby podobna do tej wewnętrznej mocy
człowieka, która zapoznając się z tekstem doświadcza w świadomości poezji
dramatu ostatniego zajazdu na Litwie . Czyli samo doświadczanie nie jest
duszą (w sensie AT) ale skutkiem działania duszy, która tak posługuje się
materią, \e jest w stanie doświadczyć tego, co nie jest materialne.
Twierdzenie Perriera, \e formy substancjalne [mamy dalej na myśli formy
substancjalne roślin i zwierząt] nie istnieją w materii aktualnie a tylko potencjalnie'''
14
wydaje się te\ nie do pogodzenia ani ze współczesną wiedzą biologiczną, ani z wiedzą
jaką o tych formach posiadał Arystoteles.
Mówiąc o \yciu, czyli konkretnych procesach biologicznych zachodzących w
konkretnych osobnikach, nale\ących do konkretnego gatunku naturalnego" trzeba
przede wszystkim odró\nić dynamikę determinowania" materii mineralnej od
dynamiki orientowania się" w materii przed, lub po jej zdeterminowaniu. Procesy
biologiczne nie polegają na wstrzykiwaniu" w materię mineralną jakichś nowych
właściwości, ale na selektywnym i skorelowanym wydobywaniu" z niej takich
właściwości, które będą słu\ebne wobec celów wyznaczonych naturą formy
substancjalnej danego gatunku. To wydobywanie" jest -jak mówiliśmy - ogromnym
zawę\eniem mo\liwości materii. Czynnikiem zawę\ającym, ograniczającym, czyli
determinującym" jest właśnie \ywa forma substancjalna. Przedmiotem tej aktualizacji
determinacji" nie jest materia pierwsza, lecz niebylejaka forma energii mineralnej
(światła, związków chemicznych - to zale\y od natury gatunku) i niebylejaki skład
chemiczny pokarmu. Przejście w momencie śmierci - od ciała o\ywionego do
materii martwej, polega na usunięciu tych ograniczeń, które dotąd na to ciało nakładała
forma substancjalna. Wiadomo doskonale, \e atomy takich pierwiastków jak węgiel,
azot lub tlen, które przez jakiś czas mogą istnieć w ciasnych ramach narzuconych przez
formę substancjalną \ywą, powracają, ka\dy z nich, do swej pierwotnej postaci. Innymi
słowy wchłonięty niegdyś z dwutlenku węgla atom węgla powraca po śmierci, lub po
wydaleniu z organizmu do postaci atomu węgla a nie do bylejakiej formy pierwiastka.
Dlatego jak się zdaje nale\y dziś odrzucić, a przynajmniej postawić pod znakiem
zapytania tezę, jakoby wchłanianie materii mineralnej przez organizm rośliny stanowiło
zastąpienie wszystkich form materii mineralnej a\ do poziomu materii pierwszej a
śmierć stanowiła odbudowanie tych wszystkich form na nowo.
Powodem, dla którego scholastycy podtrzymywali swoją tezę o materii
pierwszej, było słuszne skądinąd przekonanie \e w substancji \ywej mo\e istnieć
tylko jedna forma subtancjalna. Jednak wydaje się, \e przyjęcie pewnej ograniczonej i
chwilowej deaktualizacji substancji materii mineralnej w momencie podporządko-
wania jej formie substancjalnej \ywej nie jest pojęciowo bardziej ryzykowne, ni\
przyjęcie, \e forma substancjalna \ywa jest aktualizacją biernego potencjału materii.
Formy substancjalne \ywe swą immanentną dynamiką deaktualizowałyby
(parali\owałyby, zawieszałyby w aktualizacji)- na jakiś czas znaczną część biernego
potencjału określonych elementów materialnych. To tłumaczyłoby owe ogromne
zawę\enie procesów syntezy organicznej w ciałach roślin, zwierząt i człowieka.17
Człowiek tresując zwierzęta ogranicza ich naturalną dynamikę, ale nie oznacza to
zniszczenia ich autonomicznej formy \ycia.
Ad (3) Te formy nie są stwarzane, o ile stwarzanie jest produkowaniem bytu z
nicości, a formy substancjalne są produkowane z istniejącej wcześniej materii."
Twierdzenie Perriera, jakoby formy substancjalne [\ywe] były produkowane z
istniejącej wcześniej materii [w domyśle mineralnej - PL] zupełnie nie pasuje do roli
owego jednostkowego ogranicznika", który miałby tłumaczyć selektywność, korelacje,
integrację konkretnego cyklu \yciowego, razem z jego zdolnościami regeneracyjnymi i
adaptacyjnymi. To twierdzenie zamienia arystotelesowską koncepcję bytu \ywego,
zło\onego z aktu immanentnego i potencji biernej na koncepcję bytu \ywego
zło\onego z potencji biernej i potencji biernej.
Pojęcie aktu" oczywiście, musi być starannie zanalizowane. Czym innym jest
akt" chwilowego zabarwienia powłok kameleona, który właśnie znalazł się na czarnym
płocie i na tle zielonych krzewów, czym innym jest akt" przyniesienia jednej gałązki
do budowy gniazda, czymś innym cała dynamika budowania gniazda przez ptaka
17
Tego typu hipotezę postawił Driesch w swojej Philosophie des Organischen, wydanej po raz pierwszy
w 1998 roku (ja korzystałem z wydania IV-go, 1928/312-320), oraz w The problem of individuality,
niewielkiej ksią\eczce (głównie wykład drugi, str. od 20-40) stanowiącej tekst wykładów wygłoszonych
w roku 1913 na Uniwersytecie Londyńskim.
15
tkacza, a jeszcze czymś innym cała dynamika cyklu \yciowego, obejmującego
instynktowne formy opieki nad potomstwem.
Wybudowane z materii organy ciała roślin lub zwierząt są narzędziami duszy,
która się nimi po wybudowaniu posługuje, która je reperuje, modyfikując ich strukturę
odpowiednio do zmian otoczenia, lub do aktualnych wymagań danego etapu cyklu
\yciowego.
Organizm \ywy produkuje pewne formy z istniejącej wcześniej materii (są to
nie tylko pokrywy ciała, kończyny, organy wewnętrzne ... itp. ale i struktury zewnętrzne
takiej jak gniazda, kopce termitów, \eremia bobrów). Są to jednak struktury i
dynamizmy materii zdeterminowane w zintegrowany sposób - przez konkretną
formę substancjalną, konkretnego gatunku naturalnego. Struktury ciała są
wydobywane z potencjału materii , ale dusza nie powinna być uto\samiana ze
strukturą ciała, jak to głoszą mechanicyści.
Z drugiej strony gdy Perrier pisze, \e formy substancjalne [\ywe] nie są
stwarzane", mo\e on mieć na myśli procesy namna\ania" się osobników (roślin, lub
zwierząt). Te procesy są tłumaczone przez tomizm jako multiplicatio per accidens (na
podobieństwo zadrukowywania nowych arkuszy papieru tym samym tekstem).18
Ad (4) Perrier twierdzi, \e obserwując co się dzieje podczas zmian
substancjalnych, widzimy skądinąd, \e aby mogło dojść do zmiany, muszą jej
towarzyszyć pewne określone warunki. Gdy one się pojawią, wtedy powstaje nowa
substancja."
Znowu pojawia się problem obserwowania zmian substancjalnych" i
powstawania nowych substancji". Sądzę, \e trzeba tu wyraznie odró\nić pomiędzy:
a. śmiercią, czyli zjawiskiem obserwowanym tylko w ciałach \ywych i
bardzo trudnym do uto\samienia tak z anihilacją substancji, jak i z rzeczywistym
powstawaniem" nowych substancji, a raczej uwalnianiem ich spod wpływu
duszy ,
b. powstawaniem nowych kopii \ywego ciała, czyli procesami rozmna\ania
tak wegetatywnego jak i seksualnego, i wreszcie z
c. uwalnianiem cząstek materii spod wpływu formy substancjalnej \ywej
co dzieje się niezale\nie od procesów obumierania, jako \e organizm \ywy jest
jakby fontanną materii, podporządkowywanej, na krótko, dynamice formy
substancjalnej tego, czy innego gatunku naturalnego i powracającej potem do
świata samej biernej materii z piętnem owego chwilowego podporządkowania -
co potocznie określamy mianem martwych szczątków, lub martwych śladów
\ycia.19
Zacznijmy od punktu c. Jeśli uznać, \e dusza" arystotelesowską jest
ogranicznikiem", tłumaczącym selektywność, korelacje i integracje obserwowane w
ciałach \ywych, i równocześnie wziąść pod uwagę fakt, \e jakakolwiek cząstka materii
dostająca się w procesie przyjmowania pokarmu i asymilacji zostaje tylko na krótki
okres czasu ograniczona w swoich właściwościach materialnych, a potem zostaje z
organizmu usunięta (na tym polega tzw. turn-over metaboliczny) wtedy uwalnianie
takiej cząstki materii spod wpływu duszy nie musiałoby -jak się zdaje - być uznane, za
zmianę substancjalną.
Tu pojawia się jednak problem jedyności formy substancjalnej. Wg AT w
ka\dym prawdziwym bycie (substancji) istnieje tylko jedna, jedyna forma
substancjalna. Ona decyduje o wszystkich, bez wyjątku, aktach konkretnego bytu.
Zatem forma substancjalna ciała \ywego miałaby jakoby stanowić, np. o wewnętrznych
cechach atomów węgla, tak długo, jak pozostawały one integralną częścią tego ciała. W
18
Por. parabolę Pana Tadeusza .
19
Por. Arystoteles, O duszy, 415b 18-20
16
momencie śmierci i rozpadu ciała, pod wpływem warunków zewnętrznych,
powstawałyby na nowo takie lub inne substancje (mineralne).
Ciało \ywe mo\e - a nawet powinno - być traktowane jako substancja zło\ona z
materii i formy substancjalnej. Oba te elementy mają istotne znaczenie dla poprawnego
rozumienia natury zjawisk biologicznych. Otó\ filozofowie AT traktowali materię ciała
\ywego, jako efekt oddziaływania formy substancjalnej \ywej z materią pierwszą.
Gdyby rzeczywiście element materialny \ywego ciała nale\ało rozumieć jako materię
pierwszą, wtedy rodzaj pokarmu, lub energii wykorzystywanej przez daną formę \ywą
nie miałby chyba znaczenia. Tymczasem organizmy \ywe są bardzo wybredne, jeśli
chodzi o formę wykorzystywanej energii i wykorzystywanych struktur chemicznych. To
trudno pogodzić z tezą, jakoby materia ciała \ywego była materią pierwszą. Jeśli jednak
potraktujemy substancjalny element materii bardziej powa\nie, wtedy owo chwilowe,
przemijające i raczej akcydentalne ograniczenie właściwości konkretnego bytu
materialnego (atomu, cząsteczki) nie musiałoby być traktowane jako zmiana substancji.
Podczas turnover metabolicznego , czyli owej fontanny, w której materia
pobrana jako pokarm z otoczenia przepływa przez struktury ciała i je szybko opuszcza,
powracając do sfery materii mineralnej (ze śladami pobytu w \ywym ciele) zmiany,
zjawiska obserwowane w komórkach i organach ciała byłyby zmianami
akcydentalnymi. Tylko nadrzędna dynamika duszy (formy substancjalnej)
zasługiwałaby na miano dynamiki substancji.
Jeśli chodzi o punkt a., to jak ju\ wy\ej napisano, śmierć nie wydaje się
anihilacją, ani zmianą substancjalną, ale raczej czymś, co parali\uje działania formy
substancjalnej w materii.
Skomentujmy teraz punkt b. Forma substancjalna produkując nowe kopie ciał,
dla których jest formą substancjalną, nie musi - jak się wydaje - kopiować samej siebie.
Zresztą, jeśli uznamy, \e taka forma nie jest elementem materialnym, to problem liczby,
ilości,... wszystkie kwestie związane z kwantytatywnością, stają się tu bardzo niejasne,
a być mo\e wprost nieistotne.
Podsumowanie. Twierdzenie neoscholastyków o tym, jakoby formy
substancjalne ciał \ywych (oprócz człowieka) były wydobywane z potencjału materii
wydaje się nie do utrzymania. yródeł takiego poglądu mo\na się doszukiwać z jednej
strony w pakowaniu do jednego worka" wszystkich form substancjalnych związanych
z materią (oprócz duszy człowieka). Trudno, z drugiej strony, wytłumaczyć brak
rozró\nienia pomiędzy materią mineralną a ciałami \ywymi. Ten brak rozró\nienia jest
chyba wyrazem wpływu kartezjanizmu na tomizm. Wydaje się te\, \e filozofowie nurtu
AT nie doceniają zjawiska turnover metabolicznego, ani ograniczonej, ale mimo to
oczywistej u roślin i zwierząt orientacji w otoczeniu i w stanie własnych struktur. Bez
tej orientacji zjawiska regeneracji pozostają zagadką bez odpowiedzi.
A jak w tej koncepcji przedstawia się kwestia duszy ludzkiej? Tam, gdzie mamy
do czynienia z \yciem ludzkim, tam występuje wg AT taka forma substancjalna, która
nie jest rozmna\alna. śycie ka\dego człowieka ró\ni się od innych form ludzkiego
\ycia tak, jak Pan Tadeusz" ró\ni się od Hobbita" Tolkiena. Powstanie tych utworów
nie da się uto\samić z rozmna\aniem ich kopii (por. Koszteyn, 2005).
Ponadbiologiczna (intelektualno-wolitywna) warstwa człowieczeństwa nie
wyra\a się bezpośrednio za pośrednictwem materii mineralnej, ale za pośrednictwem
warstwy biologicznej. Zaś warstwa biologiczna w człowieku nie jest materią mineralną,
ale dynamiką immanentną, duchową (choć zale\ną od materii i wyra\alną tylko poprzez
materię). yródłem tej dynamiki biologicznej człowieka jest ta sama forma
substancjalna, która jest zródłem dynamiki intelektu i woli człowieka. Na tym właśnie
polega ró\nica pomiędzy stanowiskiem AT a stanowiskiem typu platońskiego. Wg AT
procesy, które prowadzą do rozwoju ciała wyposa\onego we władze zmysłowe są u
człowieka początkiem dynamiki, której szczytowym osiągnięcem jest poznanie Istoty
17
Rzeczywistości, Pierwszych Zasad, Fundamentów i Sensu Istnienia.20 Topienie piasku
by uzyskać szkło, a potem oszlifować z tego szkła soczewki lunety jest wstępnym
etapem do badań ciał astronomicznych. Oddzielanie tego etapu od reszty działań
astronoma byłoby błędem. Analogicznie istnieje absolutna jedność pomiędzy
dynamizmami, które kształtują nasze zwierzęce ciała, a dynamizmami, które sprawiają,
\e filozofowie toczą spór na temat etyki lub teologii naturalnej.
Dusze roślin i Dusze ludzkie
zwierząt
Forma substancjalna, Forma substancjalna, która
której dynamika immanentna wyra\a się częściowo w
wyra\a się w cyklu \yciowym biologicznym cyklu \yciowym
i mo\liwościach danej osoby ludzkiej, a częściowo
adaptacyjnych konkretnego poprzez intelektualnie świadome i
osobnika, konkretnego autonomiczne manipulacje (w
gatunku naturalnego". pewnych granicach) swoim
Rozmna\anie cykli \yciowych cyklem \yciowym. Substancjalna
nie oznacza rozmna\ania jedność obu tych warstw
samej formy substancjalnej. (biologicznej i intelektualno-
Liczba osobniczych cykli wolitywnej) sprawia, \e taka
\yciowych niczego nie forma nie rozmna\a się
zmienia w mmanentnych biologicznie jest biologicznie
właściwościach takiej duszy. jedyna, niepowtarzalna w sensie
substancjalnym a nie tylko
akcydentalnym.
Tabela 1. Porównanie dusz ludzkich z duszami czysto biologicznymi.
Dlaczego dusze wegetatywne i animalne nie mogą być wydobywane z
potencjału materii? Jeśli nie mogą być wydobywane z tego potencjału, to skądby się one
wzięły? Wydaje się, \e jeśli oddzielimy pójęcie powstawania formy biologicznej od
pojęcia rozmna\ania tej formy, wtedy mo\na bardziej precyzyjnie rozwa\ać
ewentualność, \e powstanie formy nowego gatunku naturalnego" (kanarka, zaskrońca
czy paproci) wynika z konkretnego aktu stwórczego (z nicości), podczas gdy dalsze
rozmna\anie się osobników takiego gatunku dokonuje się ju\ poprzez mechanizmy
właściwe tej formie, w zale\ności od dostępu do zródeł odpowiedniej energii i
odpowiedniego pokarmu. Ujawniające się w procesach rozmna\ania działanie tych form
substancjalnych \ywych ma charakter duchowy, niematerialny.21
Bibliografia:
AZEVEDO R.B.R., LEROI A.M. (2001) A power law for cells. PNAS, 98, 5699-5704.
BONAVENTURA (Św.) Commentaria in Quatuor Libros Sententiarum Magistri Petri
Lombardi, Episc. Parisiensis. Primi libri commentarius in distinctionem xix. pars ii.
20
Te zagadnienia nie występują jedynie w kulturze europejskiej, ale mo\na je dostrzec w kulturach
plemion uznawanych za prymitywne .
21
Proces rozmna\ania konkretnej formy \ywej rozpoczyna się zawsze od najubo\szej strukturalnie formy
cyklu \yciowego, czyli komórki matczynej (u bakterii, u organizmów rozmna\ających się wegetatywnie)
lub zygoty (u organizmów rozmna\ających się płciowo. Proces rozmna\ania jest w pewnym sensie
regeneracją całego, dojrzałego ciała \ywego, a więc w tym procesie rozmna\ania ujawniają się w
najoczywistszy sposób zjawiska emergencji integrującej.
18
articulus nicus. Quaestio III. Opera Omnia S. Bonaventurae, Ad Claras Aquas, 1882,
Vol 1, pp. 360-362. Cum Notitiis Originalibus
CHEN YIWEN, DOKHOLYAN N. V. (2006) The coordinated evolution of yeast
proteins is constrained by functional modularity. Trends in Genetics 22, 416-419.
Dobson C.M. (2004) Chemical space and biology. Nature, 432: 824-828
DRIESCH H. (1914) The problem of individuality. Macmillan and Co., London.
DRIESCH H. (1928) Philosophie des Organischen. Verlag von Quelle & Meyer,
Leipzig.
GAVIN AC, ALOY P, GRANDI P, KRAUSE R, BOESCHE M, MARZIOCH M, RAU
C, JENSEN LJ, BASTUCK S, DUMPELFELD B, EDELMANN A, HEURTIER MA,
HOFFMAN V, HOEFERT C, KLEIN K, HUDAK M, MICHON AM, SCHELDER M,
SCHIRLE M, REMOR M, RUDI T, HOOPER S, BAUER A, BOUWMEESTER T,
CASARI G, DREWES G, NEUBAUER G, RICK JM, KUSTER B, BORK P,
RUSSELL RB, SUPERTI-FURGA G. (2006). Proteome survey reveals modularity of
the yeast cell machinery. Nature 440, 631-6
KOSZTEYN Jolanta (2003) Actio immanens - a fundamental concept of biological
investigation. Forum Philosophicum. Fac. Philos. SJ, Cracovia, 8, 81-120.
KOSZTEYN Jolanta (2005) Biomolecular perfection and the "common descent".
Forum Philosophicum. Facultas Philosophica Ignatianum. Cracovia, 10, 80-112
LENARTOWICZ P. SJ (1995) Racjonalność ducha czy \ycia? Kwartalnik Filozoficzny
T. XXIII, z. 2, p. 87-98.
LENARTOWICZ P. SJ (1997) Are we fully shaped and determined by our genes? W:
Genethik, Internationale Mediziner Arbeitsgemeinschaft, 41 Internationales
Karwochenseminar, 9-14 April 1997, St. Virgil, Salzburg, p. 67-80.
PERRIER J. L. (1909) The Revival of Scholastic Philosophy in the Nineteenth Century,
New York: Columbia Univ. Press.
PODSIAD A. (2000) Słownik terminów i pojęć filozoficznych. IW PAX, Warszawa.
SCHLOSSER, G., WAGNER, G.P. (2004) Modularity in development and Evolution,
University of Chicago Press.
SIWEK P. (1965) Psychologia metaphysica. Pontif. Univ. Gregoriana, Roma.
ZIBA St. (2002) Emergentyzm. W: Powszechna encyklopedia filozofii. Pol. Tow.
Tomasza z Akwinu, Lublin
Wyszukiwarka
Podobne podstrony:
Czy konflikt ukazany w „Antygonie” Sofoklesa jest aktualny do dnia dzisiejszego, jeśli tak to dlaczeCzy istnieją podziemne światyBIOLOGIA mutacje, klonowanie, rośliny i zwierzęta transgeniczneHenryk Kiereś Czy artysta jest stwórcą (ewolucionizm czy kreacionizm)Czy istnieja granice wolności slowa opracowanieCzyste złoto czy istniejeRoślinność i zwierzęta regionu śródziemnomorskiegoCzy chcesz aby Ty i Twoje dziecko tak żyłoZagrożenia świata roślin i zwierzątCZY ISTNIEJE ZALEŻNOŚĆ POMIĘDZY WYSTĘPOWANIEMmorfologia komorki roslinnej i zwierzecej13 JOLANTA MACKIEWICZ Czy istnieją językowe wyznaczniki kultury morskiejrośliny i zwierzęta w lesie scenKonspekt Porówanie komórki roślinnej i zwierzącejwięcej podobnych podstron