Joanna Zembrzuska
Joanna Zembrzuska
WI E R S Z E CZ E S A A W A MI A O S Z A
WI E R S Z E CZ E S A A W A MI A O S Z A
O OBRAZACH
O OBRAZACH
Joanna Zembrzuska: Wiersze Czesława Miłosza o obrazach | 3
© Copyright by Joanna Zembrzuska & e-bookowo
Projekt okładki: e-bookowo
ISBN 978-83-62480-77-7
Wydawca: Wydawnictwo internetowe e-bookowo
www.e-bookowo.pl
Kontakt: wydawnictwo@e-bookowo.pl
Wszelkie prawa zastrzeżone.
Kopiowanie, rozpowszechnianie części lub całości
bez zgody wydawcy zabronione
Wydanie I 2011
www.e-bookowo.pl
Spis treści
Wstęp ............................................................................................................................ 5
1. Malarskie fascynacje Miłosza .................................................................................... 14
Dzieciństwo i młodość 14
Malarstwo obyczajów 22
Nie więcej 26
Malarze interesujący Miłosza 31
Barok 39
Poezja a malarstwo 43
2. Ale szła tędy, widziana przez malarza, I została na zawsze& - cykle poetyckie Czesława
Miłosza poświęcone obrazom ...................................................................................... 46
Ogród Ziemskich Rozkoszy 47
W Yale 60
O! 77
3. Pozostałe wiersze Miłosza o obrazach ...................................................................... 85
Portret z kotem 85
Magdaleny de La Toura 88
Tancerki Degasa 93
Zakończenie ................................................................................................................ 98
Spis ilustracji 119
Bibliografia 120
Joanna Zembrzuska: Wiersze Czesława Miłosza o obrazach | 5
Wstęp
W 1940 roku przetaczająca się przez lasy w okolicy miejscowości Montignac
we Francji burza odsłoniła otwór w ziemi, na który natknął się Marcel Ravidat i jego
koledzy. Ciekawość nakazała im wejść do środka i ujrzeli wtedy ukryte przed światem
od dwudziestu tysięcy lat naskalne malowidła1. Od 1946 roku do kompleksu jaskiń
Lascaux podążali ludzie, aby obejrzeć wykonane na kamieniu przez ich prehistorycz-
nych przodków ryty skalne i obrazy. Oto relacja jednego z nich2:
Lecz w pewnym miejscu tajemniczej groty widzimy gromadkÄ™ jeleni idÄ…cych
gęsiego dokąd i którędy? Nie widać ich nóg ani ciał, tylko długie subtelne
szyje i głowy lekko wzniesione ku górze. Jakby szły przez wodę, przez rzekę
brodzÄ…c ku niewidzialnemu brzegowi. Ich oczy, zaznaczone jednÄ… kreskÄ…, wy-
dają się przymknięte lub zamglone jak w półśnie. Czy należą do życia, czy su-
ną jakąś krawędzią między światem a zaświatem? Kto je raz widział, nigdy ich
nie zapomni i nikt nie odbierze mu domysłu, że artysta, który je malował, wy-
raził jakąś przejmującą wizję, dającą się przetłumaczyć tylko na język poezji.
Zachwyt ten wyraził Jan Parandowski w malowidłach wykonanych na kamieniu
przez człowieka pierwotnego zobaczył arcydzieło stworzone przez artystę, a mogące
być wytłumaczone tylko językiem poezji. Brakowało mu słów, aby wyrazić odczucia
towarzyszące oglądaniu prehistorycznych rysunków, więc zdecydował się jedynie na
ich literacki opis.
W drugiej połowie lat pięćdziesiątych podróż po Europie odbył Zbigniew Herbert,
a zapiski poety dotyczące odwiedzonych miejsc można przeczytać w zbiorze Barba-
rzyńca w ogrodzie, który zaczyna się relacją z pobytu w Lascaux. Mimo, że próbuje
opisać to, co zobaczył, w pewnym momencie wątpi w moc słowa3:
1
Z. Herbert, Barbarzyńca w ogrodzie. Wydanie przejrzane i poprawione, wyd. 5, Wrocław 1995, s. 7.
2
J. Parandowski, Lascaux [w:] tenże, Dzieła wybrane, t. 2, Warszawa 1957, s. 489-490.
3
Tamże, s. 5.
www.e-bookowo.pl
Joanna Zembrzuska: Wiersze Czesława Miłosza o obrazach | 6
Zdaję sobie sprawę, że wszelki opis inwentarz elementów, bezsilny jest wo-
bec tego arcydzieła, które ma tak oślepiającą i oczywistą jedność. Tylko poezje
i baśń mają moc błyskawicznego kreowania rzeczy.
Poeta rozpoczyna zbiór esejów będących pokłosiem podróży po ważnych miejscach
Europy ze względu na znajdujące się w nich dzieła sztuki i architektury od tekstu po-
święconego jaskiniom, na ścianach których znajdują się najstarsze jak do tej pory od-
kryte prehistoryczne wytwory ludzkiej twórczości. Kończy zbiór słowami: Przed
oczami Paryż hałas świateł4. Poeta odbył podróż od miejsca, w którym upatruje się
prapoczątek europejskiej sztuki, a tym samym pierwszy przejaw wyższej świadomości
człowieka do uznawanego za kulturalną stolicę Starego Kontynentu miasta.
Herbert patrzy na kulturę europejską poprzez miejsca, które odwiedza. Dokonuje ge-
neralizacji i pokazuje punkty wspólne toczącej się historii i powstającej przez stulecia
sztuki, którą można podziwiać w XX wieku. Poeta wskazuje motto zbioru Barbarzyń-
ca w ogrodzie, którym jest zdanie wypowiedziane przez Andre Malraux5:
Tegoż wieczoru, kiedy Rembrandt jeszcze rysuje - wszystkie sławne Cienie
i cienie rysowników jaskiniowych śledzą spojrzeniem wahającą dłoń, która
przygotuje im nowe trwanie poza śmierć lub nowy ich sen.
Artyści malując czy też rysując, wlewają w to, co tworzą, wyobrażenia, zdolności, spo-
strzeżenia, utrwalają siebie, a także rzeczywistość, w której żyli, przemijającą wraz
z ich śmiercią.
Malowidła naskalne w Lascaux budzą ciekawość i podziw, ale przede wszystkim sta-
nowią punkt, od którego sztuka europejska może chociaż symbolicznie wywodzić
swój początek, a artyści utożsamiać z prehistorycznym człowiekiem, który utrwalił
rzeczywistość na skale.
Jednym z polskich poetów mających silne poczucie przemijalności rzeczywistości jest
Czesław Miłosz. Wielokrotnie w rozmowach czy też utworach literackich podkreślał
niemożność uchwycenia wielu ulotnych chwil życia, a jedynie w sztuce widział możli-
4
Tamże, s. 283.
5
Tamże, s. 5.
www.e-bookowo.pl
Joanna Zembrzuska: Wiersze Czesława Miłosza o obrazach | 7
wość ocalenia od zapomnienia obrazów, ludzi, fragmentów świata. Dokonać może
tego poeta lub malarz korzystający ze środków, którymi posługują się w pracy obaj
artyści. Postulaty autora Doliny Issy przejawiają się najlepiej oczywiście w jego twór-
czości, począwszy od wizyjnych utworów z tomu Trzy zimy, poprzez idyllicznie opi-
sywaną rzeczywistość w okupacyjnej literaturze Świat. Poema naiwne i kolejne już
emigracyjne zbiory wierszy: Światło dzienne, Gucio zaczarowany, Hymn o Perle,
które zazwyczaj są oparte na obrazie - konkretnej sytuacji, zdarzeniu czy postaciach,
aż do wydanego 1984 tomu Nieobjęta ziemia i jednego z ostatnich zbiorów
w twórczości poety To, gdzie Miłosz w dwóch cyklach poetyckich: W Yale i O! zbliża
się do powstałego w starożytności gatunku literackiego - ekfrazy.
Czesław Miłosz odwołując się w utworach do zjawisk występujących w sztuce minio-
nych wieków, wpisuje się w nieprzerwany bieg kultury, polemizując lub zgadzając się
z nimi zacieśnia ogólnoludzki krąg tradycji i dziedzictwa. Kontynuuje też istniejącą
od starożytności ideę wzajemnego oświetlania się sztuk, tak zwanej intersemiotyczno-
ści.
Hasłem Malarstwo jest milczącą poezją, a poezja - mówiącym malarstwem Symo-
nides z Keos rozpoczął w VI w. p. n. e. rozważania na temat powinowactwa sztuk,
a jego kontynuatorem był Horacy z formułą ut pictura poesis (poemat to jak obraz)6
pochodzącą z Listu do Pizonów. Początkowo nie miała jeszcze takiego znaczenia, jakie
jej pózniej nadano7:
Poemat to jak obraz: jeden cię bardziej ujmie, jeżeli staniesz blisko, drugi
z większej odległości; dla jednego jest pożądany cień, drugi chce być oglądany
w jasnym świetle, bo nie boi się bystrego spojrzenia krytyka, jeden podoba się
raz, drugi będzie się podobał i przy dziesięciokrotnym oglądaniu8.
Poeta pisał o sposobie odbioru poematu, ale pózniej jego słowa odczytywano
w sposób następujący: poezja podobnie jak inne sztuki wywołuje środkami języka na-
turalnego przedstawienia oglądowe charakteryzowane jako wyobrażeniowe wizualne
6
R. Cieślak, Oko poety. Poezja Tadeusza Różewicza wobec sztuk wizualnych, Gdańsk 1999, s. 74.
7
H. Markiewicz, Obrazowość a ikoniczność literatury [w:] Wymiary dzieła literackiego, Kraków
1996, s. 7, Klasycy Współczesnej Polskiej Myśli Humanistycznej, Prace wybrane Henryka Markiewicza,
t. IV.
8
Trzy poetyki klasyczne. Arystoteles Horacy Pseudo-Longinos, przeł. i oprac. T. Sinko, Wrocław
1951, s. 84.
www.e-bookowo.pl
Joanna Zembrzuska: Wiersze Czesława Miłosza o obrazach | 8
lub polisensoryczne, natomiast plastyka postrzega jedynie wizualnie9. Nadużycie in-
terpretacyjne wypowiedzi poety żyjącego w I w. p. n. e. otworzyło dyskusję nad grani-
cami poezji i malarstwa, a także innych dziedzin sztuki, trwającą po czasy współcze-
sne.
Podobne wnioski wysnuł w I w. n. e. Pseudo-Longinus i omówił je w traktacie
O górności10:
Do osiągnięcia wspaniałości, wielkości i potęgi stylu przyczyniają się także
[& ] fantazje, czyli obrazy. Ja je przynajmniej tak nazywam, gdy niektórzy inni
mówią o tworach wyobrazni. Zwykle fantazją nazywa się każde wyobrażenie
zdolne wyrazić się w słowach; dziś zaś używa się tej nazwy w tych wypadkach,
w których to, co mówisz w natchnieniu i silnym wzruszeniu, staje żywo przed
oczyma twoimi i twoich słuchaczy.
Jego sąd wpisuje się w teorię o powinowactwie sztuk, jednakże w starożytności byli
tacy estetycy, którzy nie dostrzegali cech wspólnych sztuk, przeciwnie, wskazywali
różnice. Istotne dla nich były argumenty o budowie i realizowaniu się poezji i malar-
stwa.
Dion z Prusy (Chryzostom) w XII mowie olimpijskiej z 105 roku n. e. argumentował:
utwór poetycki rozwija się w czasie, gdy obraz trwa; może wywołać wyobra-
żenie wszystkiego, co przychodzi na myśl , gdy obraz przedstawia tylko ludzki
wizerunek; może również ukazać to, co niewyobrażalne, a więc na przykład
myśli, gdy obraz czyni to tylko przy pomocy symbolu; wykonany jest w two-
rzywie mniej opornym i dającym więcej swobody niż obraz; łatwiej też pobu-
dza i łudzi odbiorcę, wspierając się efektami brzmieniowymi, niż obraz, który
zwraca się tylko do zmysłu wzroku, wymagającego intensywnej naoczności11.
Poglądy Chryzostoma jako przeciwnika utożsamiania poezji i malarstwa będą się po-
wtarzać u innych krytyków słów Horacego - Leonarda da Vinci i G. E. Lessinga.
Najbardziej znanym i wiernym realizatorem postulatów zbliżenia poezji i malarstwa
w starożytności był Filostrates. Jego cykl Eikones (Obrazy) jest popularnym i zacho-
9
H. Markiewicz, dzieło cyt., s. 9.
10
Tamże, miejsce cyt.
www.e-bookowo.pl
Joanna Zembrzuska: Wiersze Czesława Miłosza o obrazach | 9
wanym do czasów współczesnych zbiorem opisów obrazów. Filostrates prezentuje
swe teksty jako interpretacje malowideł znajdujących się na ścianach galerii w willi
jego przyjaciela w Neapolu. Często obrazy te były ilustracjami popularnych utworów
literackich, więc w opisach autora przeplata się relacja o micie lub historii z opisem
o artystycznym wyobrażeniu. Eikones zostały napisane jako ćwiczenia retoryczne
i miały służyć jako wzory dla uczniów12.
Znane są historie o fascynacji nowożytnych malarzy starożytnym opisem alegorycz-
nego obrazu Apellesa dokonanego przez Lukiana z Samosat, który prowokował próby
artystycznej rekonstrukcji m.in. Botticelliego i Bruegla. Lukian wskazujÄ…c
na rozmieszczenie przestrzenne na płótnie, opisał kolejne postacie, które Apelles na-
malował, aby obronić się przed oszczerstwami, co pozostało jedynym świadectwem
istnienia tego dzieła sztuki13.
Dziedzictwem starożytności w zakresie integracji sztuk jest pojęcie ekphrasis rozu-
miane jako opis rzeczy lub postaci, a także gatunek literacki opisujący dzieła sztuki.
Aączy się z tym paradoks: ekfraza zdąża do unaocznienia przedmiotu, a z drugiej
strony robi wszystko, by zastąpić samo widzenie. Bliska pojęciu ekphrasis jest defi-
nicja hypotypozy14, która maluje rzeczy w sposób tak żywy i energiczny, że niemal
stawia je przed oczami i z opowiadania lub opisu tworzy obraz, malowidło czy nawet
scenę żywą15. Oba pojęcia otwierają dyskusje i spory estetyczne filozofów, artystów
i literaturoznawców kolejnych epok.
Następne wieki przyniosły również konkretne przykłady powinowactwa sztuk, można
tu przywołać emblematykę staropolską, w której grafika ilustrowała tekst, napisy
na banderolach wkomponowane w średniowiecze obrazy czy też barokowe wiersze
11
Tamże, miejsce cyt.
12
Myśliciele, kronikarze i artyści o sztuce. Od starożytności do 1500 roku, wybrał i oprac.
J. Białostocki, Gdańsk 2001, s. 100.
13
Tamże, s. 10.
14
A. Dziadek, Obrazy i wiersze. Z zagadnień interferencji sztuk w polskiej poezji współczesnej, Ka-
towice 2004, s. 76.
15
M. P. Markowski, Ekphrasis. Uwagi bibliograficzne z dołączeniem krótkiego komentarza,
Pamiętnik Literacki , 1999 (XC), z. 2, s. 230.
www.e-bookowo.pl
Joanna Zembrzuska: Wiersze Czesława Miłosza o obrazach | 10
naśladujące swym kształtem przedmiot wypowiedzi16 - carmina figurata, realizujące
w sensie najbardziej dosłownym zasadę ut pictura poesis17.
Zdecydowane stanowisko w toczącej się od wieków dyskusji na temat powinowactwa
sztuk zabrał Leonardo da Vinci w Traktacie o malarstwie (odkrytego światu z rękopi-
su w 1817 roku)18. Renesansowy uczony jednoznacznie opowiada się za wyższością
sztuk plastycznych nad poezją, argumentując swe stanowisko w różnoraki sposób.
Twierdzi, że poeta chce opisywać naturę, zmyślając sytuacje i formy rzeczy, malarz zaś
zmierza wprost do odtworzenia dzieł natury i nie wspomaga się żadnymi środkami19.
Dodatkowo może stworzyć nieskończoną ilość rzeczy, których słowa nie potrafią na-
zwać, a ponieważ są one odbierane zmysłem wzroku najgodniejszym ze wszystkich,
jest w stanie zrekompensować utratę innych. Słowa człowiek przyswaja jedynie po-
przez mniej ważny według da Vinci zmysł słuch20. Z tym podziałem wiąże się rów-
nież drugi malarstwo ukazuje rzeczy bezpośrednio w tej postaci, w jakiej powstały,
natomiast poezja rozwija się w czasie i odpowiada rzeczywistości, w której została na-
pisana, przez co może po wielu latach stać się niezrozumiała. Harmonijne i pozostają-
ce w ładzie i zawsze uważane za piękne dzieła sztuki tworzy malarz, naśladując przy
tym naturę dzieło boskie21. Poezja nie jest więc w stanie opisać w wyczerpujący
i wiarygodny sposób rzeczywistość, dlatego malarstwo stawia przed sobą cel odtwa-
rzania faktycznego porzÄ…dku rzeczy.
W epoce odrodzenia i pózniejszych wiekach oprócz Leonarda da Vinci także inni ba-
dacze wypowiadali się na temat powinowactwa sztuk, a większość z nich widziało po-
dobieństwa między nimi. Byli to na przykład: Juliusz Cezar Scaliger (Poetyka) Alek-
sander Pope (użył wyrażenia sister arts) i Jan Jakub Bodmer (Rozważania krytyczne
o poetyckich malowidłach pisarzy). W 1637 w Anglii powstał łaciński poemat Alfonsa
16
S. Wysłouch, Literatura a sztuki wizualne. Problemy metodologiczne [w:] Między tekstami.
Intertekstualność jako problem poetyki historycznej, red. J. Ziomek, J. Sławiński, W. Bolecki, Wars-
zawa 1992, s. 354.
17
H. Markiewicz, dzieło cyt., s. 34.
18
Tamże, s. 11.
19
L. da Vinci, Traktat o malarstwie [w:] M. Rzepińska, Leonarda da Vinci Traktat o malarstwie ,
Wrocław 1984, s. 9, Teksty zródłowe do dziejów teorii sztuki, red. W. Juszczak, t. XXV.
20
Tamże, s. 14.
21
Tamże, s. 20.
www.e-bookowo.pl
Joanna Zembrzuska: Wiersze Czesława Miłosza o obrazach | 11
Du Fresnoy De arte graphica, który cieszył się ogromną popularnością również
w oświeceniu, a łączył formuły Horacego i Symonidesa22:
Poezja niech będzie jak malarstwo; a malarstwo niech będzie podobne do po-
ezji; każda współzawodnicząc naśladuje siostrę i wymieniają się ich zadania
i nazwy; tę nazywa się milczącą poezją, owa zwykła się nazywać mówiącym
malarstwem.
Również w Polsce wystąpiły głosy opowiadające się za powinowactwem sztuk, a nawet
za koniecznością ich mieszania. Wacław Rzewuski pisał w Nauce wierszopiskiej
w 1762 roku:
Że wiersz powinien być pięknym obrazem,
Horacjusza jest to wyrok dawny,
Jakbyś z Hektorem żył i bił się razem,
Tak ci go Homer odmalował sławny,
Tu wojskiem rządzi, tu tnie swym żelazem,
Zda ci się wszędzie widomy i jawny.
Poeta powinien operować słowem w sposób wskazany przez Horacego, aby wiersz
wywoływał obrazy przed oczami czytającego. Podobnie pisał F. N. Golański w pod-
ręczniku O wymowie w prozie albo w wierszu z 1782: Dobry opis równa się dobre-
mu malowaniu, a zatem z tej miary może być nazwany obrazem, z tą tylko różnicą,
że osoba tam wydana ledwie nie przemówi, a tu się sama odzywa. Poezja zawierają-
ca słowa przywołujące w umyśle obraz może więc sprostać wymaganiom stawianym
literaturze.
W XVII i XVIII wieku kwestia ut pictura poesis stała się wyznacznikiem dla pisarzy
malarstwo było symboliczne i alegoryczne, powstały pierwsze poematy opisowe23.
Mówiono o świecie wykorzystując formułę Horacego, która z racji swej popularności
stała się przedmiotem zainteresowania teoretyków literatury. Gotthold Ephraim
Lessing24 w 1766 roku w rozprawie Laokoon, czyli o granicach malarstwa i poezji
wyznacza właśnie taki (według niego) mur nie do przejścia. Te dwie sztuki za podsta-
22
H. Markiewicz, dzieło cyt., s. 9-10.
23
S. Wysłouch, Literatura a sztuki wizualne, Warszawa 1994, s. 15.
24
R. Cieślak, dzieło cyt., s. 75.
www.e-bookowo.pl
Joanna Zembrzuska: Wiersze Czesława Miłosza o obrazach | 12
wę mają odmienne tworzywa, w związku z czym są różnice między charakterem zna-
ków, którymi się posługują; naturalne należą do malarstwa, dowolne są wykorzysty-
wane przez poezjÄ™. Poza tym sztuki plastyczne majÄ… charakter przestrzenny Lessing
atakował ich ekspresyjność i alegoryczność, natomiast literatura czasową kompozy-
cję, więc procesualność języka przekreśla jej opisowość. Różnica ta powoduje, że zna-
ki naturalne mają przewagę nad arbitralnymi i malarstwo poprzez to jest szczególnie
predysponowane do wytwarzania barwami i formami iluzjÄ™ dla wzroku. Poezja nato-
miast powinna upodabniać swe znaki do naturalnych, posługując się składnią, ryt-
mem, figurami i tropami poetyckimi. Niemiecki teoretyk literatury postulował czy-
stość sztuk i przez to ich swoistość i podobnie jak Horacy znalazł zwolenników25.
Romantyzm natomiast w mniejszym stopniu zajmował się problematyką przenikania
się malarstwa i sztuki słowa, twórcy zwrócili uwagę na muzyczność literatury. Teore-
tycy i filozofowie uznali poezję za najważniejszą w systemie sztuk. G. W. F. Hegel
stwierdził, że jest ona totalnością, która łączy ponad wszystkim sztuki plastyczne
i muzykę właśnie. W rozprawie Estetyka zgadza się z Lessingiem, że poezja nie jest
w stanie wywołać u czytelnika oglądu wyobrażeniowego, ale (już to odmiennie niż
autor Laokoona) ogląd duchowy może przezwyciężyć oddzielność rozwijanych w cza-
sie szczegółów opisu i skupić je w jeden obraz. Teoria Hegla zyskała rozgłos poprzez
zawartą w niej koncepcję obrazowego uogólnienia jako istoty sztuki. I to stało się do-
meną literatury II połowy XIX wieku: połączenie trafnej nowości uogólnienia z bogatą
i wyrazistą wyobrażalnością świata przedstawionego26.
O obrazowości w literaturze polskiej pisali w rozprawach teoretycznych między inny-
mi Stanisław Witkiewicz Mickiewicz jako kolorysta (1885) i Eliza Orzeszkowa
O powieściach Teodora Tomasza Jeża (1879). Według nich słowo autora powinno
wywołać w umyśle czytelnika obraz, kolor rozbudzać wyobraznię. Oczywiście
w owym czasie znalezli się również przeciwnicy takiej teorii, byli to Theodor A. Meyer
i Hubert Roetteken niemieccy teoretycy literatury. Dowodzili, że język nie jest
w stanie wytworzyć pełnowartościowych oglądów, a jeśli nawet mu się uda, to są one
słabe i ubogie i nie mogą stanowić o wartości utworów poetyckich.
25
S. Wysłouch, dzieło cyt., s. 16.
26
H. Markiewicz, dzieło cyt., s. 19.
www.e-bookowo.pl
Joanna Zembrzuska: Wiersze Czesława Miłosza o obrazach | 13
W 1931 roku do dyskusji dołączył się Roman Ingarden, który wyodrębnił oddzielną
warstwę dzieła literackiego wyglądy uschematyzowane, która jest niezbędna, aby
pewien przedmiot lub jego własności były dane w spostrzeganiu samoobecnie i ciele-
śnie dokonywanym każdorazowo przez czytelnika27.
Przypomnienie wielowiekowej nierozstrzygniętej dyskusji o funkcje i jakość przed-
stawień wyobrażeniowych prowadzi do wniosku, że ich rola jest różna w kolejnych
okresach literatury pięknej i stylach odbioru, a także zależna od indywidualnych zdol-
ności czytelników28.
Abstrahując od teoretycznoliterackich rozważań, można podać przykłady konkret-
nych realizacji zasady ut pictura poesis, kiedy to teksty nawiązują do twórczości da-
nego malarza lub gdy pisarze zajmujÄ… siÄ™ eseistykÄ… artystycznÄ… omawiajÄ…cÄ… zagadnie-
nia z dziedziny sztuk plastycznych (przykładem jest wspomniany tutaj już cykl Bar-
barzyńca w ogrodzie)29. Ceniono temat malarski w okresie młodej polski, ale to
w literaturze współczesnej powstało najwięcej utworów ściśle związanych ze sztukami
plastycznymi. Zjawisko to możemy zauważyć w twórczości autorów szczególnie zain-
teresowanych sztuką inną niż ich słowa. Wymienić tu należy: M. Jastruna, T. Ku-
biaka30, T. Śliwiaka, W. Szymborską, J. Przybosia, K. I. Gałczyńskiego, skamandry-
tów. Autorzy ci poprzez transpozycję dzieła malarskiego na język poezji opowiadają
się za uniwersalną wartością sztuki i jej nieprzemijającym charakterem. Takim poetą
jest również Czesław Miłosz.
27
Tamże, s. 25.
28
Tamże, s. 33.
29
W. Okoń, Literatura a sztuki plastyczne [w:] Słownik literatury polskiej XX wieku, red. A. Brodz-
ka, Wrocław 1992, s. 558.
www.e-bookowo.pl
Joanna Zembrzuska: Wiersze Czesława Miłosza o obrazach | 14
1. Malarskie fascynacje Miłosza
Dzieciństwo i młodość
Autor Doliny Issy niezwykle często w wszelkiego rodzajach pismach wspomina dzie-
ciństwo spędzone w litewskich Szetejniach i pierwsze podróże zagraniczne do Włoch
i Francji. Owe lata młodości miały wielkie znaczenie dla uformowania się osobowości
Czesława Miłosza zauważa to sam poeta, ale także jego pisma (wprawdzie pośred-
nio) świadczą o dużej roli przedwojennych czasów w kształtowaniu się poglądów arty-
sty, a także zainteresowań.
Ziemia litewska, będąca pierwowzorem literackiej Doliny Issy, pozostała w pamięci
poety na zawsze, a być może towarzyszące mu po wojnie przekonanie o tym, że już
nigdy jej nie odwiedzi31, wzmocniło pamięć i zdolność zapamiętywania szczegółów,
a także zwielokrotniło mentalne powroty do dawnych czasów, które czytelnik może
napotkać w wielu tekstach artysty, a także w rozmowach przeprowadzonych z nim
przez Ewę Czarnecką (pseudonim Renaty Gorczyńskiej) i Aleksandra Fiuta. Poeta
z perspektywy czasu opowiada o swoim dzieciństwie spędzonym na Litwie, a te histo-
rie służą badaczom do wyjaśniania jego pewnych pózniejszych poetyckich wyborów.
Pisząc o wierszach Miłosza o obrazach warto zadać sobie pytanie: skąd to niezwykłe
zainteresowanie poety malarstwem, a także wiedza o nim, stanowiące wprawdzie
niewielki odcinek obszernej twórczości i jeden z wielu tematów poetyckich, ale na tyle
30
T. Kubiak, Wiersze i obrazy, Warszawa 1973.
31
Potwierdzeniem słów autorki tej pracy niech będzie wypowiedz Miłosza z Innego Abecadła
znajdująca się w haśle A przecież stanowiącym wstęp, w którym poeta tłumaczy skąd zrodził się w jego
głowie pomysł napisania alfabetycznie uporządkowanego zbioru wspomnień o miejscach, osobach,
wydarzeniach: Całe życie układamy swoje własne mitologie i te z wczesnej fazy trwają najsilniej. Im
dalej w przestrzeń mnie zaniosło (a Kalifornia chyba dostatecznie daleko), tym bardziej szukałem
więzi z sobą dawnym, tym z Szetejń i Wilna. Por. C. Miłosz, Inne abecadło, Kraków 1998, s. 6.
www.e-bookowo.pl
Joanna Zembrzuska: Wiersze Czesława Miłosza o obrazach | 15
widoczny i reprezentatywny, że stanowi całość, w której można wyróżnić pewne pra-
widłowości i skłonności.
Tajemnicą nie jest, że największy wpływ na życie człowieka mają lata dzieciństwa
biografia Czesława Miłosza dostarcza faktów mogących być argumentami popierają-
cymi tę tezę. Panująca w domu dziadków poety atmosfera przyczyniła się do wyzwo-
lenia w Miłoszu pasji oglądania wszystkiego, co wokół niego się znajdowało32.
W zbiorze rozmów, które przeprowadził Aleksander Fiut zatytułowanym Autoportret
przekorny, Miłosz przywołuje wspomnienia o dostępnym mu jako dziecku świecie
kolorowych czasopism i ilustracji, które po latach pamięta w szczegółach33:
A.F. Jaki był rozkład dworu? Gdyby pan opisał go od strony głównego wej-
ścia.
C.M. (& ) Dalej, za tą jadalnią, był pokój niby gościnny, który nigdy właściwie
gościnny nie był, bo wilgoć i chłód potworny, gdzie szafy były w ścianach
wmurowane i stosy nieprawdopodobne i książek, i welinów, i zwojów, i ilu-
stracji. To tam właśnie dostąpiłem wtajemniczenia w kolorowe ilustracje
z pierwszej połowy XIX wieku, 1840. Rozmaite żurnale mód, ilustracje o Mu-
rzynach, Brazylii i jakieÅ› takie rzeczy.
Podobne wspomnienia wyłaniają się z rozmów z Ewą Czarnecką, w czasie których Mi-
łosz mówi o znajdowaniu w bibliotece dziadków starych ilustrowanych wydań drama-
tów Szekspira czy Iliady Homera, francuskich pism z lat trzydziestych i czterdziestych
z kolorowymi rysunkami, a także przypomina sobie po upływie kilkudziesięciu lat ilu-
stracje zamieszczone w opisach wypraw do egzotycznych krajów brazylijskich In-
dian w głębi puszczy amazońskiej czy afrykańskich buszmenów z dzidami34. Przy-
puszczalnie każde dziecko nie mające dostępu do telewizji zapamiętałoby przedsta-
wienia dalekich krajów znane z opowieści samodzielnie czytanych czy też obejrza-
32
C. Miłosz, Podróżny świata. Rozmowy z Czesławem Miłoszem. Komentarze, rozmowy E. Czarneck-
a, New York, 1983, s. 379.
33
C. Miłosz, Autoportret przekorny, rozmowy A. Fiut, Kraków 2003, s. 153-155.
34
E. Czarnecka, Obrysować słowem świat , czyli o poezji i malarstwie [w:] C. Miłosz, Podróżny
świata& , s. 380.
www.e-bookowo.pl
Joanna Zembrzuska: Wiersze Czesława Miłosza o obrazach | 16
nych. Dla Miłosza te kontakty były na tyle silne, że ich reminiscencje można odnalezć
w poezji35:
Otwarta książka. Mól rozchwiany lotem
Leci nad mknÄ…cym w kurzawie rydwanem.
Dotknięty, spada prósząc pyłem złotym
Na greckie szyki w mieście zdobywanym.
Toczy się rydwan, o kamienne płyty
Uderza głowa, wloką bohatera,
A mól, do karty klaśnięciem przybity,
Na jego ciele, trzepiÄ…c siÄ™, umiera36.
Cytowany wiersz nosi tytuł Obrazki i pochodzi z cyklu Świat. Poema naiwne umiesz-
czonego w tomie Ocalenie. Umierający na kartach książki mol stanowi znak świadczą-
cy o tym, że podmiot liryczny opisuje ilustrację. Paradoksalnie równolegle kończą się
dwa istnienia konającego na kartach książki za każdym razem, gdy się ją otworzy,
Hektora bohatera Iliady i umierajÄ…cego tu i teraz mola.
W cyklu tym widać jeszcze inne sygnały świadczące o tym, że pewne jego fragmenty
mają swą genezę we wspomnieniach poety, ale zanim zostaną one przytoczone, głos
zabierze ponownie Miłosz37:
A.F. Czy jakieś elementy tego dworu przeniósł pan nie tylko do Doliny Issy,
ale i do Åšwiata?
C.M. Oczywiście, jak najbardziej. Przecież to jest bardzo ściśle wzorowane na
Szetejniach. I teraz muszę panu powiedzieć jedną rzecz. Mówiłem o jadalni.
Zaraz z jadalni było wejście do korytarza, który prowadził do kuchni i to jest
holenderskie malarstwo. Wszystko! Szetejnie to jest ściśle holenderskie ma-
larstwo. Jeżeli pan wezmie światło i wygląd pokoi, nawet obrazy, które tam
35
Tamże, miejsce cyt.
36
Wszystkie cytaty poezji Miłosza przywołane w pracy Wiersze Miłosza o obrazach pochodzą z wyda-
nia: C. Miłosz, Wiersze, t. 1-4, Kraków 2001-2004. Tomy te są kolejnymi tytułami Dzieł zebranych
Czesława Miłosza przygotowanych przez Społeczny Instytut Wydawniczy Znak we współpracy z Wy-
dawnictwem Literackim, a obejmujących całość twórczości poetyckiej, prozatorskiej, eseistycznej i
translatorskiej poety. Jedynie fragmenty tomów: Na brzegu rzeki (1994), To (2000) i Wiersze ostatnie
(2006) pochodzą z pierwszych samodzielnych wydań.
37
C. Miłosz, Autoportret& , miejsce cyt.
www.e-bookowo.pl
Joanna Zembrzuska: Wiersze Czesława Miłosza o obrazach | 17
były o ile pamiętam, były to jakieś martwe natury wszystko to jest prze-
cież Holandia, to jest XVII wiek holenderski.
Jednym z najbardziej cenionych przez Miłosza artystów był Piotr Breughel Starszy
malarz realistyczny, u którego poeta cenił krwisty, często dosadny realizm jego scen
rodzajowych i zamiłowanie do szczegółu38. Dowód na to znalezć można w znajdują-
cym się również w cyklu Świat. Poema naiwne utworze Jadalnia. Wprawdzie
w przedstawionym fragmencie rozmowy Miłosz nie mówi o konkretnych obrazach
znajdujących się na ścianach domu dziadków, a także nie ma żadnych sygnałów o wi-
szącej w Szetejniach reprodukcji jakiegoś dzieła Breughla, to mimo to można posta-
wić hipotezę, że opisany przez poetę obraz w wierszu Jadalnia mógł wyjść spod pędz-
la holenderskiego malarza. Aleksander Fiut sugeruje, że wiersz dotyczy obrazu Zima
miejska39, jednak wśród badaczy nie ma co do tej sprawy pewności:
Na ścianie obraz. Przedstawiona zima:
Między drzewami ślizga się na lodzie
Gromada ludzi, dym idzie z komina
I wrony lecÄ… w pochmurnej pogodzie.
Wątpliwości rodzą się z powodu częstości występowania motywu lodowiska i pozosta-
łych elementów kompozycji zarówno w twórczości Breughla40 jak i innych malarzy
holenderskich, czy też w ogóle pejzażystów.
Podczas cytowanej tu rozmowy Aleksander Fiut zadaje Miłoszowi przewrotne pytanie
dotyczące wyposażenia kuchni: A miedziane rondle też tam były?41 Oczywiście jest
ono podchwytliwe dla tych, którzy znają wiersz Jadalnia: Niska/ Sofa obita skórą,
nad nią głowy/ Dwóch uśmiechniętych diabłów wyrzezbione/ I miedzianego rondla
brzuch połyska. W odpowiedzi rozmówcy rzeczywistość miesza się z poetyckim świa-
tem, a Miłosz świadomie wchodzi w tą grę, odpowiadając: Tak. Absolutnie! i tłuma-
38
E. Czarnecka, dzieło cyt., miejsce cyt.
39
A. Fiut, Przypisy [do:] C. Miłosz, Wiersze, t. 1, Kraków 2001, s. 266.
40
E. Czarnecka sugeruje, że może to być Zimowy pejzaż z pułapką na ptaki albo Myśliwi na śniegu z
cyklu Miesiące. Oba te obrazy powstały w 1565 roku, a przedstawiają ponury zimowy dzień i gromadę
ludzi ślizgających się na zamarzniętej rzece bądz stawach. Na obu widoczne są czarne ptaki być może
wrony. A Pejzaż z pułapką służył następnym pokoleniom malarzy do kopiowania i ćwiczenia warsztatu.
Por. E. Czarnecka, dzieło cyt., s. 381.
41
C. Miłosz, Autoportret& , miejsce cyt.
www.e-bookowo.pl
Joanna Zembrzuska: Wiersze Czesława Miłosza o obrazach | 18
cząc poprzez opis przylegającej do garderoby apteczki swój rodowód poetycki42: Boże
święty! Mnie się wydaje teraz, że cała moja poezja wzięła się z apteczki& Poeta wyli-
cza rzeczy, które zapamiętał z tego pomieszczenia (szuflady, kolorowe garnuszki,
pastka na myszy), a także zapachy i atmosferę, którą razem tworzyły: Właśnie te gar-
nuszki koloru vermeille, które tam stały, w połączeniu z innymi zapachami to czy-
sty Chardin, wszystko razem! Chardin i malarstwo holenderskie. Tu jest klucz, skÄ…d
te upodobania u mnie dla martwych natur holenderskich i dla Chardina43. Zamiło-
wanie do opisu szczegółu, który jest medium do ogarnięcia większej całości, a także
chęć dotknięcia rzeczywistości według samego Miłosza zrodziło się w nim (zapewne
tylko po części) w czasie pobytu w domu dziadków.
Pierwszą podróż na Zachód (Czechosłowacja, Niemcy, Szwajcaria, Francja)44 Miłosz
odbył wraz z przyjaciółmi w 1931 roku, a kolejne dwie przedwojenne wyprawy zapro-
wadziły go już samego do Francji (rok akademicki 1934/1935) i Włoch (wiosna 1937).
Podczas tych wyjazdów spotkał się po raz pierwszy namacalnie ze sztuką - malar-
stwem, znanym mu jedynie do tej pory z nielicznych reprodukcji45. Miłosz, jak sam
mówi, wszedł w malarstwo poprzez Luwr i galerie paryskie odbywało się to inten-
sywniej podczas drugiej podróży poety do kraju nad Sekwaną, w czasie stypendium
naukowego, gdy to spotykał się z Oskarem Miłoszem, a poprzez niego z tamtejszym
środowiskiem artystycznym, a także odbywał niedzielne wycieczki do Luwru, przyłą-
czając się do grupy prowadzonej przez Józefa Pankiewicza, który wygłaszał swoiste
wykłady na temat zebranych w muzeum dzieł, zatrzymując się przed nimi i omawiając
je46. Oprócz Miłosza uczestniczyli w tym kursie historii sztuki inni Polacy przebywają-
cy ówcześnie w Paryżu m.in. Józef Czapski, który pózniej napisał książkę o Józefie
Pankiewiczu, w której zawarł sprawozdanie z owych przechadzek i towarzyszących im
wykładów i rozmów po Luwrze stanowi ona zapis wypowiedzi Pankiewicza na temat
mijanych konkretnych dzieł, a także ich autorów47. Spisywane w trakcie wizyt w mu-
zeum oddajÄ… ich specyfikÄ™ i przedstawiajÄ… poglÄ…dy malarza na sztukÄ™. Jednak to nie
owiane już legendą wycieczki do Luwru budzą u Miłosza najwięcej wspomnień z pary-
skiego roku 1935/1936 - wiążą się one raczej z czasem spędzonym z kuzynem Oska-
42
Tamże, miejsce cyt.
43
Tamże, miejsce cyt.
44
C. Miłosz, Podróż na Zachód [w:] Rodzinna Europa, Paryż 1983, s. 128-142.
45
C. Miłosz, Abecadło Miłosza, Kraków 1997, s. 212.
46
C. Miłosz, Autoportret..., s. 277.
www.e-bookowo.pl
Joanna Zembrzuska: Wiersze Czesława Miłosza o obrazach | 19
rem Miłoszem; znacznie więcej poeta mówi o wyprawie do Włoch, na którą wybrał się
podczas wolnego miesiąca pomiędzy utratą pracy w Polskim Radiu w Wilnie, a podję-
ciem jej w tej samej rozgłośni w Warszawie48.
Młody człowiek, który zapoznawał się w latach trzydziestych ze sztuką Włoch, należał
do grupy wyjątkowych ludzi. Jedynie zamożni Polacy jezdzili całymi rodzinami na
południe Europy49. Miłosz mimo braku wielkich funduszy odwiedził Wenecję, Floren-
cję, Sienę, Asyż, Orvieto50 i Rzym. Po wielu latach zapytany o wrażenie z podróży do
Włoch i spotkanie z tamtejszą sztuką stwierdził51:
Spotkanie ze sztuką włoską jest zawsze snobistyczne. Trudno snobizm oddzie-
lić od tego, co nam się rzeczywiście podoba. Turystyka ze zwiedzaniem obiek-
tów sztuki jest upupianiem, gromadnym upupianiem. Niektóre rzeczy oglą-
dane pobieżnie, po to żeby złożyć należny haracz upupiającej modzie, po la-
tach wracają jak rzeczywiste, prawdziwe przeżycie jakiegoś szczegółu czy ja-
kiejś postaci. (& ) autentyczność spotkania z dziełami sztuki jest w jakiś spo-
sób zaprzepaszczona przez całą wiedzę, że to jest piękne, czy też ten okres ma-
larstwa jest znakomity itd. Człowiek uczy się dość wcześnie, właśnie podczas
takiej podróży, czy pózniej poprzez chodzenie do Luwru, rozmaitych zwrotów,
wyrażeń pochwały.
Wiedza o malarzu, jego genealogii, czasie, w którym tworzył, wydają się poecie być
snobizmem. Pytany o to, co zapamiętał, wskazuje na freski w katedrze w Orvieto wy-
konane przez Luca Signorellego przedstawiające koniec świata. Miłosz nie opisał ich
w żadnym wierszu, ale odnotował tę wizję w szkicu Science Fiction and the Coming of
the Antichrist w tomie Emperor of the Earth52. Jednak w wydanym w 2003 roku zło-
żonym i opracowanym przez Agnieszkę Stawiarską tomie pism Miłosza zatytułowa-
47
J. Czapski, Józef Pankiewicz. Życie i dzieło. Wypowiedzi o sztuce, Lublin 1992.
48
C. Miłosz, Abecadło& , miejsce cyt.
49
C. Miłosz, Autoportret& , s. 298-299.
50
Do Orvieto w latach 60. XX wieku wybrał się również Zbigniew Herbert, a stało się to za przyczyną
właśnie Czesława Miłosza. Herbert w pierwszym akapicie eseju Il Duomo z tomu Barbarzyńca w
ogrodzie pisze następujące słowa: Przyjaciel poeta mówi: Jedziesz do Włoch, nie zapomnij wpaść do
Orvieto . Sprawdzam w przewodniku: tylko dwie gwiazdki. Co tam jest? pytam. Wielki plac, na
placu trawa i katedra. W katedrze Sąd Ostateczny . Małgorzata Czermińska sugeruje, że owym przy-
jacielem jest właśnie Miłosz, który wskazuje Herbertowi nie tylko drogę poetycką, ale i malarską. Por.
Z. Herbert, dzieło cyt., s. 63-75.
51
C. Miłosz, Autoportret& , s. 300-301.
52
E. Czarnecka, dzieło cyt., s. 384.
www.e-bookowo.pl
Joanna Zembrzuska: Wiersze Czesława Miłosza o obrazach | 20
nym Przygody młodego umysły. Publicystyka i proza 1931-1939 padają następujące
słowa53:
W każdej chwili pamiętam o fresku Aukasza Signorelli w Orvieto, przedsta-
wiającym przyjście Antychrysta. Jak cierpki kolor! jakie znane grozy! ależ to
o nas mówi malowidło! Diabelska władza. Antychrysta skrzydło. Blizni na
bliznich niosący powrozy ! Nienawistny tłum mordujący się nawzajem. I na
uboczu, u krawędzi malowidła, dwaj artyści, którzy milczą, nie biorąc udziału
w wielkim święcie na cześć fałszywego boga. Zadumani patrzą, tylko patrzą,
jak my dzisiaj patrzymy, aby może potem zamknąć to w formy hermetyczne,
opowiadajÄ…ce prawdÄ™ tylko dla wtajemniczonych.
Jest to fragment eseju O milczeniu napisanego w latach trzydziestych, a znajdujÄ…cy
się w nim cytat zaczynający się od słów Jak cierpki kolor!... według informacji auto-
ra jest fragmentem nieukończonego wiersza54.
We Włoszech poetę zachwyciło również malarstwo manierycznego malarza Antonio
Pollaiuolo, a zwłaszcza obraz przedstawiający Tobiasza55. Występuje tu pewna nieści-
słość otóż Miłosz we Włoszech był w 1937 roku, natomiast wiersz jego autorstwa
Posąg małżonków, który nawiązuje do obrazu Anioł prowadzący Tobiasza pochodzi
z tomu Trzy zimy i został napisany w 1935 roku56. Renata Gorczyńska przypomina, że
Miłosz podczas rozmowy podkreślał, że miłośnikiem Pollaiuolo byli niektórzy jego
koledzy i to oni zaznajomili poetę z twórczością włoskiego malarza57. Pisarz mógł znać
ten obraz z reprodukcji:
A ty mnie wiodłaś jak anioł Tobiasza
Na rdzawe, smutne lombardzkie moczary.
Aż nadszedł dzień, kiedy się przestrasza
Znak słusznej miary.
53
C. Miłosz, Przygody młodego umysły. Publicystyka i proza 1931-1939, Kraków 2003, s. 200.
54
A. Stawiarska, Przypisy [do:] Przygody młodego umysły. Publicystyka i proza 1931-1939, Kraków
2003, s. 42.
55
E. Czarnecka, dzieło cyt., s. 381.
56
Tamże, miejsce cyt.
57
Tamże, miejsce cyt.
www.e-bookowo.pl
Joanna Zembrzuska: Wiersze Czesława Miłosza o obrazach | 21
Pamięć działała na tyle silnie, że podsunęła poecie porównanie kobieta przewodni-
kiem mężczyzny w wierszu Posąg małżonków, tak jak anioł Rafał niewidomego To-
biasza na obrazie Antonio Pollaiuolo.
Jednym z miast, które Miłosz odwiedził w 1937 roku, jest Siena. Pokłosiem tej wy-
prawy stał się wiersz, którego tytułem jest nazwa właśnie tego włoskiego miasta. Być
może, mając na uwadze słowa Miłosza o studiowaniu na południu Europy malarstwa
renesansowego, przytoczony fragment wiersza jest opisem realistycznych obrazów
widzianych w Sienie:
W tym cała piękność snu, że krew nie płynie,
ale zastyga w znak, gdy dotknie miecz,
w tym cała piękność snu, że w ciemnej glinie
jest odpoczynek wśród anielskich rzesz.
I złote wije się dokoła żmija
i wszystko tutaj trwa, choć nic nie mija.
Ach, zrozumiałym trzeba być. Więc widzę
niebo błękitne nad murami Sieny,
Ach, zrozumiałym trzeba być. Aodydze
podobną wieżę, turniejów areny.
I krzyże męki na złocie ważą,
z żurawim skrzydłem i jaskółczą twarzą.
Niebieski winnic dym. Słodyczy dosyć.
Ale ta słodycz od ziemi odpycha.
Niebieski winnic dym. (& )
Aktywnego poznawania malarstwa z przewodnikiem w ręku nie zastąpią żadne pod-
ręcznikowe studia Miłosz uzyskał wtajemniczenie w malarstwo włoskie, między in-
nymi w sztukę sieneńską, która wywarła na nim pozytywne wrażenie.
Przedwojenne wyprawy Miłosza wyznaczyły linię zainteresowań poety malarstwem
realistycznym pejzażami, martwą naturą, obrazami przedstawiającymi konkretne
sceny z życia, czyli tym, co Baudelaire nazwał malarstwem obyczajów .
www.e-bookowo.pl
Joanna Zembrzuska: Wiersze Czesława Miłosza o obrazach | 123
Debiutowała opowiadaniem kryminalnym Morderstwo w Nie-
wiadomie wydanym w tomie I Kryminalnych Opowiadań (seria
Kota Polskiego).
Wiersze Miłosza o obrazach to wynik dwuipółletniej pracy
naukowej podczas studiów polonistycznych na Uniwersytecie
Gdańskim.
Rok 2011 to najlepszy czas na jej opublikowanie.
Słowem zajmuje się na co dzień pracując jako neurologopeda
z dziećmi, które potrzebują wsparcia terapeutycznego, czytając
wszystko, co godne przeczytania i piszÄ…c (gdy czas na to pozwo-
li).
www.e-bookowo.pl
Wyszukiwarka
Podobne podstrony:
Czeslaw Milosz Poems (ENG)czesław miłoszMiłosz Czesławwięcej podobnych podstron