"Potop" - stosunek do przeszłości, kreacja głównego bohatera, tendencyjność i
mit kompensacyjny.
Henryk Sienkiewicz widział w tradycji historycznej więzi łączące Polaków, wzory
postępowania, ideał rycerskiego patriotyzmu i narodowego solidaryzmu jako
warunki oporu wobec zaborcy. W czasie potopu szwedzkiego naród uległ przemocy w
wyniku wewnętrznego rozprężenia i zdrady. Pozostał patriotyzm nielicznych,
majestat Jana Kazimierza oraz religia. Oblężenie Jasnej Góry stało się
przełomem w walce. Walczący o niepodległość żołnierze i prosty lud są wzorami
moralnymi, pisarz przeciwstawia ich magnatom (Radziwiłłom, Opalińskiemu,
Radziejowskiemu). Kmicic obserwował, że w kraju były trzy grupy ludzi - jedni
oczekiwali od Szwedów własnych korzyści; drudzy sądzili, iż Polska stanie się
potęga pod berłem obcego króla; inni biernie poddawali się.
Postaci kreowane są według wyrazistego schematu, aby prosta ocena skłoniła
czytelnika do optymistycznej wizji historii. Główny bohater pochodzi ze
zubożałej szlachty. Jest postacią dynamiczną. W zemście za zabicie kompanów
podpala Wołmontowicze i morduje Butrymów. Oddaje się pod komendę Janusza
Radziwiłła dając przysięgę wierności jednak przed faktem opowiedzenia się
magnata po stronie wroga. Oleńka uważa go za zdrajcę. Bogusław, o
Rzeczypospolitej mówi, że jest jak sukno rozrywane przez Szwedów, Kozaków,
Tatarów, a on wraz z bratem chcieli by również dla siebie część zatrzymać.
Kmicic jest świadomy swego upadku. Uważa jednak - "nie ma takiego złego
postępku, którego nie dałoby się zmazać". Po-stanowił zrehabilitować się w
oczach narodu i ukochanej poprzez służbę ojczyźnie. Zmienia nazwisko na
Babinicz i walczy na szlaku przez Warszawę, Częstochowę, Śląsk do Małopolski.
Wsławia się ostrzeżeniem przeora Kordeckiego przed atakiem Szwedów,
zniszczeniem kolubryny, ocaleniem króla w czasie podróży do Lubowli. Zostaje
ciężko ranny w bitwie w wojnie węgierskiej. Losy bohatera są odzwierciedleniem
losów kraju. Kmicic zostaje rehabilitowany listem króla odczytanym na mszy św.
w Upicie. Jego postać można przyrównać do postaci Jacka Soplicy. Decydują o
tym: zawadiacka młodość, upadek moralny, przemiana wewnętrzna, okupienie win i
rehabilitacja oraz romantyczna miłość.
Można powiedzieć, iż "Potop" ma charakter tendencyjny -
heroizujący, dostarczający mitu narodowej potęgi. Tendencyjność wynika z roli
pisarza, jako ukształtował pozytywizm. O ta-kim charakterze decyduje geneza -
"ku pokrzepieniu serc", kreacja i bohaterstwo postaci, obraz społeczeństwa.
Zdradził jednak ideały pozytywistyczne; doszedł do wniosku, iż walka umysłem
nie prowadzi do celu. "Potop" jest mitem kompensacyjnym. Zawiera w sobie etos
rycerski, melodramat, baśń, elementy kultury ludowej - przepowiednie,
zabobony.
"Potop" jako powieść historyczna.
Tradycje powieści sięgają już Homera. Jednak twórcą, który upowszechnił ten
gatunek był Walter Scott, twórca romansu historycznego. Dla romantyków historia
była przedakcją utworu. Scott wprowadził historię do utworu w ten sposób, że
wydarzenia z przeszłości stanowiły pretekst do zajścia pewnych wypadków, w
których uczestniczył bohater. Jednak wydarzenia historyczne były tu tylko tłem,
autor nie przejmował się zbytnio zgodnością opisywanych wypadków z faktami.
Pierwszoplanową oś stanowiła intryga miłosna głównego bohatera. Powieść taką
cechowały: szybka, dynamiczna akcja, porwania, tajemnice, nocna, mroczna
sceneria, wróżby, przeczucia. Historia włączona była w obręb fabuły, nie zaś
odwrotnie. Jednakże romantyzm przyniósł jeszcze jedną, dokumentarną koncepcję
powieści historycznej. Jej twórcą i głównym realizatorem był Józef Ignacy
Kraszewski. Powieść ta, a właściwie proces jej tworzenia charakteryzował się
długimi i żmudnymi badaniami historycznymi. Dokument i prawda historyczna
zajmowały tu pierwsze miejsca, pierwiastek historyczny został ograniczony.
Sienkiewicz zaprezentował połączenie szybkiej, pełnej intryg i zawierającej
wątek romansowy powieści walterscottowskiej z typem dokumentarnej powieści
Kraszewskiego. Sienkiewicz tak konstruował swe powieści, by na pierwszym planie
znajdowała się prywatna intryga postaci, by miały swoje miejsce miłość,
porwania, ucieczki, pojedynki. Z drugiej jednak strony każdą powieść poprzedzał
żmudnymi badaniami dokumentów historycznych, by zachować dokładne realia i
prawdopodobieństwo historyczne fabuły. Stworzył rodzaj "historycznej powieści
przygody".
Jakimi więc cechami charakteryzuje się "Potop" ? Przede wszystkim obecnością
anonimowego, ukrytego lecz wszystkowiedzącego narratora, występującego w trzech
odmianach:
świadka i obserwatora wydarzeń, często ich uczestnika; opowiada on o
zdarzeniach lub przedstawia bohaterów;
kronikarza, przekazującego wiedzę o kraju i ludziach XVII wieku zgodnie z
powszechną opinią;
historyka, wnoszącego współczesną autorowi wiedzę o minionych czasach (rzadko
jednak dochodzi on do głosu).
Kolejną ważną cechą "Potopu" jest mistrzowska archaizacja języka. Ujawnia się
ona głównie w dialogach, ale także, choć mniej wyraźnie, dostrzegalna jest w
narracji i opisach. To właśnie styl i język stanowią jedną z największych
wartości utworu. Są one proste i klarowne, a jednocześnie pełne plastyczności.
Nie na darmo określa się Sienkiewicza mianem "czarodzieja słowa". Język,
ekspresywny i emocjonalny, często łączący tragizm i komizm został celowo
estetyzowany i wyróżniony (w odróżnieniu od "niezauważalnego" języka w
"Lalce"). Przez to utwór zyskał wiele podobieństwa do dawnych utworów Homera -
eposów.
Dzięki mistrzowskiemu językowi Sienkiewicza wiele realizmu i dramatyczności
zyskały także opisy scen batalistycznych.
W swych powieściach Sienkiewicz przestrzega pewnego schematu kompozycyjnego.
Podobnie jest w "Potopie": na tło wydarzeń historycznych rzucony został wątek
miłosny. Ponieważ jednak u Sienkiewicza historia znajduje się na pierwszym
planie, zmuszony on został do przestrzegania pewnych reguł kompozycyjnych.
Początkowo zapowiadany jest nadchodzący konflikt, później nadchodzi szereg
klęsk, by ostatecznie wszystko zakończyło się wielką victorią.
Zasadniczy składnik historycznej kompozycji "Potopu" stanowią "przygoda
wojenna" oraz sceny oparte na faktach (np. zdrada kiejdańska Radziwiłła, obrona
Jasnej Góry czy decyzja Jana Kazimierza o powrocie do kraju), a więc fakty
rzeczywiste.
Bardzo ważne dla Sienkiewicza były sylwetki bohaterów. Autor dbał o realizm
sytuacji, w jakiej znajdowali się bohaterowie, unikał fantastycznego,
pozbawionego uzasadnienia przyczynowego, konstruowania ich losów. W rezultacie
bohaterowie "Potopu" łączą w sobie cechy uczestnika awanturniczego romansu z
typowymi cechami reprezentanta sarmackiej epoki. Bohaterowie to ludzie
nieskomplikowani, ukazani najczęściej w kilkuzdaniowej charakterystyce.
Znacznie częściej jednak ukazani są w akcji, stąd też dynamiczność nie tylko
samej akcji, ale także postaci. Bohaterowie, wyraziści i silnie
zindywidualizowani, łączą w sobie cechy uniwersalne i narodowe (jak np. Zagłoba
- typowy Sarmata).
Realizm i fikcja w "Potopie".
Historia w "Potopie" to przede wszystkim umieszczenie akcji w latach 1655 -
1656, a więc okresie najazdu Szwedów na Polskę. Centralnym wydarzeniem jest w
powieści obrona Jasnej Góry, choć wydarzeń potwierdzonych historycznie jest
znacznie więcej, by wymienić choćby takie, jak: upadek pospolitego ruszenia
wielkopolskiego pod Ujściem, zdradę Radziwiłła, ucieczkę króla na Śląsk czy
wojnę podjazdową Czarneckiego, itp. Rzecz jasna, tych wydarzeń jest znacznie
więcej, ale wszystkie one są albo potwierdzone w dokumentach i kronikach, albo
- jeśli są to małe epizody - mają wszelkie pozory prawdopodobieństwa.
Występuje tu także wiele postaci historycznych, takich jak król Jan Kazimierz,
Janusz i Bogusław Radziwiłłowie, Karol Gustaw, król szwedzki, Stefan
Czarniecki, ksiądz Kordecki, przeor Jasnej Góry czy magnaci, tacy jak Sapieha i
Lubomirski.
Wśród innych postaci większość jest fikcyjna, choć dodać należy, że większość z
nich ma swe historyczne prototypy. I tak np. Kmicic, który w rzeczywistości
miał imię Samuela, nie Andrzeja, był chorążym orszańskim, żołnierzem dobrym,
lecz niezdyscyplinowanym i niesubordynowanym. Za swoje "wyczyny" skazany został
nawet na banicję, lecz karę tą zdjęto za udział w walce ze Szwedami. Był także
Samuel Kmicic uczestnikiem konfederacji przeciwko stronnikowi Szwedów -
Januszowi Radziwiłłowi. Inny bohater - Wołodyjowski - istotnie ożenił się z
Jeziorkowską, lecz nie z Basią, a Krystyną (która nie była wcale młodocianym
hajduczkiem, lecz leciwą, trzykrotną wdową).
Trudno jednoznacznie zinterpretować stosunek Sienkiewicza do historii. Z jednej
bowiem strony umieścił akcję w czasach odległych - XVII wieku - i nadał jej
pozory prawdopodobieństwa poprzez ścisłe oparcie się na wydarzeniach
potwierdzonych w dokumentach i kronikach, z drugiej jednak strony często milczy
na temat przyczyn pewnych wypadków. Większość epizodów także nigdy nie znalazła
potwierdzenia w faktach; cóż, były to wydarzenia zbyt błahe, by godne były
uwagi. Wiele postaci, mimo faktycznie istniejących w przeszłości nazwisk,
znacznie różni się od swych pierwowzorów. Pamiętać należy jednak, iż
Sienkiewicz dzieło swe podporządkował jednemu celowi - "pokrzepieniu serc",
stąd też biorą się różne przemilczenia, idealizacje, czyny heroiczne, lecz
praktycznie niemożliwe. "Potop" bowiem nie jest ścisłą kroniką historyczną,
lecz powieścią, a ta prawdy trzymać się ściśle nie musi.
SPIS TREŚCI:
"Potop" - stosunek do przeszłości, kreacja głównego bohatera, tendencyjność i
mit kompensacyjny. 2
"Potop" jako powieść historyczna. 2
Realizm i fikcja w "Potopie". 3
Wyszukiwarka
Podobne podstrony:
sienkiewicz potopPotop jako powieść ku pokrzepieniu sercPOTOP streszczeniepotopPotopPotop powieścią ku pokrzepieniu sercKochowski Potop[RS]PotopPOTOP NA STAREJ POCZTÓWCE2 16 Potop szwedzki id 2059448 Nieznanypotop streszczenie(2)potop (7) Nieznanywięcej podobnych podstron