IDZ DO
IDZ DO
PRZYKŁADOWY ROZDZIAŁ
PRZYKŁADOWY ROZDZIAŁ
Przewodnik audytora
SPIS TRES
CI
SPIS TRES
CI
systemów informatycznych
KATALOG KSIĄŻEK
KATALOG KSIĄŻEK
Autorzy: Marian Molski, Małgorzata Łacheta
ISBN: 83-246-0622-X
KATALOG ONLINE
KATALOG ONLINE
Format: A5, stron: 424
ZAMÓW DRUKOWANY KATALOG
ZAMÓW DRUKOWANY KATALOG
TWÓJ KOSZYK
TWÓJ KOSZYK
Dynamiczny rozwój technologii informatycznych znacząco wpłynął na konkurencyjnoS
ć
DODAJ DO KOSZYKA
DODAJ DO KOSZYKA
i efektywnoS
ć organizacji. Bez odpowiedniego wsparcia ze strony systemów
informatycznych współczesne przedsiębiorstwo nie jest w stanie poprawnie
funkcjonować. Jednak tak duże uzależnienie od systemów informatycznych oznacza
CENNIK I INFORMACJE
CENNIK I INFORMACJE
również zagrożenia związane z możliwoS
cią utraty bądx
wykradzenia kluczowych
danych firmy. Wirusy, programy szpiegujące, działania hakerów  wszystko to może
ZAMÓW INFORMACJE
ZAMÓW INFORMACJE
spowodować ogromne straty dla organizacji. Na szczęS
cie zwiększa się również arsenał
O NOWOS
CIACH
O NOWOS
CIACH
narzędzi, dzięki którym firmy mogą bronić się przed takimi zagrożeniami. Jak jednak
stwierdzić, czy przedsięwzięte S
rodki ochrony są wystarczające?
ZAMÓW CENNIK
ZAMÓW CENNIK
Czytając książkę  Przewodnik audytora systemów informatycznych , poznasz
procedury i praktyczne zagadnienia związane z badaniem infrastruktury informatycznej
pod tym właS
nie kątem. Dowiesz się, czym dokładnie zajmuje się audytor systemów
CZYTELNIA
CZYTELNIA
informatycznych i jak planuje się korporacyjną politykę bezpieczeństwa danych.
FRAGMENTY KSIĄŻEK ONLINE
FRAGMENTY KSIĄŻEK ONLINE
Przeczytasz o planowaniu badań oraz narzędziach i metodykach wykorzystywanych
w tym procesie. Nauczysz się przeprowadzać analizę systemów informatycznych
i dowiesz się, na co zwracać szczególną uwagę.
" Elementy polityki bezpieczeństwa danych
" Zarządzanie ryzykiem w systemach informatycznych
" Wdrożenie systemu zarządzania bezpieczeństwem informacji
" Model PDCA
" Regulacje prawne i standardy związane z audytem
" Metodyki prowadzenia badań systemów informatycznych
" Przeprowadzanie procesu audytu
Audytor systemów informatycznych to zawód przyszłoS
ci.
Bądx
przygotowany na jej nadejS
cie
Wydawnictwo Helion
ul. KoS
ciuszki 1c
44-100 Gliwice
tel. 032 230 98 63
e-mail: helion@helion.pl
O autorach ..........................................................................................................7
Od autorów ..........................................................................................................9
Wstęp  dla kogo, w jakim celu? .....................................................................11
Audyt systemów informatycznych  uwagi wprowadzające ...........................17
Geneza ....................................................................................................................23
Organizacje zawodowe ...........................................................................................25
Certyfikacja ..............................................................................................................29
Rynek usług .............................................................................................................35
Pytania do rozdziału 2. ............................................................................................41
Słownik terminów związanych z audytem systemów informatycznych ............43
Wersja polsko-angielska .........................................................................................44
Wersja angielsko-polska .........................................................................................59
Wprowadzenie do zarządzania bezpieczeństwem
systemów informatycznych ..............................................................................75
Elementy bezpieczeństwa .......................................................................................76
Polityka bezpieczeństwa .........................................................................................83
Pytania do rozdziału 4. ............................................................................................85
Procesy zarządzania bezpieczeństwem systemów informatycznych ...............87
Zarządzanie konfiguracją ........................................................................................88
Zarządzanie zmianami .............................................................................................89
Zarządzanie ryzykiem ..............................................................................................90
Pytania do rozdziału 5. ..........................................................................................103
System zarządzania bezpieczeństwem informacji ......................................... 105
Ustanowienie ISMS ...............................................................................................106
Wdrożenie i eksploatacja .......................................................................................108
Monitorowanie i przegląd .......................................................................................108
Utrzymanie i doskonalenie .....................................................................................109
Wymagania dotyczące dokumentacji ....................................................................109
Przegląd realizowany przez kierownictwo .............................................................110
Pytania do rozdziału 6. ..........................................................................................112
Model PDCA w procesach ISMS ..................................................................... 113
Faza planowania ....................................................................................................114
Faza wykonania .....................................................................................................115
Faza sprawdzania ..................................................................................................116
Faza działania ........................................................................................................118
Pytania do rozdziału 7. ..........................................................................................119
Wprowadzenie do audytowania ...................................................................... 121
Statut audytu  prawa i powinności audytora ......................................................126
Kodeks Etyki Zawodowej .......................................................................................127
Klasyfikacja audytów .............................................................................................128
Porównanie kontroli, audytu i controllingu .............................................................155
Pytania do rozdziału 8. ..........................................................................................158
Standaryzacja w audycie i bezpieczeństwie systemów informatycznych ...... 159
Regulacje prawne ..................................................................................................161
Standardy typu best practice .................................................................................169
Standardy umożliwiające certyfikację ....................................................................193
Pytania do rozdziału 9. ..........................................................................................210
Przegląd znanych metodyk prowadzenia audytu
systemów informatycznych ............................................................................ 213
COBIT ....................................................................................................................214
LP-A .......................................................................................................................239
MARION .................................................................................................................251
4 SPI S TREŚCI
OSSTM ..................................................................................................................252
TISM ......................................................................................................................261
Pytania do rozdziału 10. ........................................................................................272
Wykonanie audytu ...........................................................................................275
Obiekty, zakres i cel ..............................................................................................277
Fazy audytu ...........................................................................................................282
Zawartość dokumentacji .......................................................................................282
Dowody audytowe .................................................................................................292
Proces audytowy ...................................................................................................297
Pytania do rozdziału 11. ........................................................................................315
Planowanie długoterminowe ...........................................................................319
Ocena potrzeb audytu ...........................................................................................320
Roczny plan audytu ...............................................................................................322
Plan strategiczny ...................................................................................................324
Pytania do rozdziału 12. ........................................................................................325
Planowanie ciągłości działania .......................................................................327
Rola audytu w planowaniu ciągłości działania ......................................................328
Metodyka audytowania planu ciągłości działania .....................................................330
Pytania do rozdziału 13. ........................................................................................337
Wykorzystanie oprogramowania narzędziowego w audycie ..........................339
Komputerowe techniki wspomagania audytu .......................................................340
Wymagania standardów ........................................................................................351
Klasyfikacja programów wspomagających audyt .................................................355
Pytania do rozdziału 14. ........................................................................................357
Podsumowanie ................................................................................................359
Literatura .........................................................................................................361
y
ródła internetowe ..........................................................................................375
Odpowiedzi do pytań testowych .....................................................................405
Skorowidz .......................................................................................................407
SPI S TREŚCI 5
Wykonanie audytu
W celu poprawnego przeprowadzenia audytu ważne jest, by zasto-
sować właściwą metodykę (rozdział 10.) oraz odpowiednio wskazać
zakres i obiekty badania. Ścisła integracja systemów informatycznych
i procesów biznesowych przy ciągłym wzroście złożoności tych sys-
temów oraz szybkim tempie zmian biznesowych sprawia, że niemal
każdy element środowiska informatycznego jednostki może stać się
obiektem audytu. Techniką przydatną do poprawnego wykonania
przeglądu jest podejście wykorzystujące analizę ryzyka (rozdział 5.).
Dzięki zastosowaniu tego rozwiązania audytor ma pewność, że bada
obszary obarczone najwyższym ryzykiem materializacji zagrożenia.
Odmiennym sposobem prowadzenia audytu jest ocena całego śro-
dowiska i systemów operacyjnych jednostki. Rozwiązanie to nazy-
wane jest często starym modelem audytowania (tabela 11.1).
Audytor powinien zdefiniować zbiór procesów, by wyznaczyć obiek-
ty kontroli, zebrać i przeanalizować dowody oraz opracować wnioski
oraz rekomendacje w ramach raportowania.
W celu poprawnej realizacji audytu należy wykonać następujące czyn-
ności:
1. zaplanować spotkanie audytowe;
2. stworzyć procedury audytu z uwzględnieniem oszacowanego po-
ziomu ryzyka nieregularnych i nielegalnych zdarzeń;
3. założyć, że zdarzenia te nie są odosobnione;
Tabela 11.1. Porównanie starego (tradycyjnego) modelu audytowania i nowoczesnego
podejścia wykorzystującego analizę ryzyka
Proces audytu Audyt nowoczesny Audyt tradycyjny
Rodzaje Podział na audyt projektów Wyróżnia się audyt finansowy,
audytów i ciągły proces audytowy operacyjny, informatyczny
i zgodności
Obszar audytu Wszystkie systemy, za pomocą W pierwszej kolejności
których realizowane są cele aydytowana jest działalność
biznesowe, zidentyfikowane są operacyjna i zgodność z prawem
w badanej jednostce
Cele audytu Określenie, czy ryzyko zostało Ocena systemu kontroli
ograniczone do dopuszczalnego wewnętrznej pod kątem jego
poziomu efektywności i wydajności
Planowanie Wybór zadań audytowych Plany audytów niekoniecznie
z wykorzystaniem analizy ryzyka muszą być powiązane z analizą
ryzyka
Zaangażowanie Wysoki stopień zaangażowania Zaangażowanie niewielkie,
pracowników pracowników jednostki zwykle dotyczy tylko zapoznania
jednostki audytowanej we wszystkich z programem audytowym,
fazach audytu wstępnej oceny raportu,
potwierdzenia zawartych
w raporcie końcowym wniosków
i rekomendacji
Realizacja Możliwość równoczesnego Audytor realizuje zadania
audytów wykonywania kilku zadań audytowe kolejno jedno
audytowych po drugim
Cele testowania Znalezienie błędów Znalezienie błędów
funkcjonowania systemu funkcjonowania systemu kontroli
kontroli oraz wykorzystanie bez uwzględniania ich istotności
analizy ryzyka do określenia,
które nieprawidłowości
są najważniejsze
i wymagają oceny
Raportowanie Zapewnienie podmiotu Potwierdzenie poprawności
zlecającego audyt, że wszystkie funkcjonowania systemu kontroli
rodzaje ryzyka znajdują się wewnętrznej oraz wskazanie
na akceptowalnym poziomie, jego ewentualnych słabości
oraz wskazanie tych rodzajów
ryzyka, które należy ograniczyć
276 ROZDZI AA
11. WYKONANI E AUDYTU
4. określić, w jaki sposób zdarzenia te omijają system kontroli we-
wnętrznej;
5. rozszerzyć procedury audytu, by wskazać prawdopodobieństwo
wystąpienia innych tego typu zdarzeń;
6. opracować dodatkowe procedury audytowe;
7. ocenić wyniki rozszerzonych procedur audytowych;
8. skonsultować z zarządem znalezione defekty oraz oszacować po-
tencjalny wpływ nielegalnych i nieregularnych zjawisk na orga-
nizację;
9. opracować raport obejmujący wszystkie zgromadzone fakty i oko-
liczności wystąpienia nieprawidłowości;
10. przekazać wyniki raportu właściwym przedstawicielom jednostki
audytowanej (zarządowi, kierownikom zajmującym stanowiska
przynajmniej o poziom wyższe w hierarchii zawodowej organiza-
cji niż personel poddawany badaniu).
Obiekty, zakres i cel
Audytor może poprawnie wykonywać czynności zawodowe tylko wte-
dy, gdy w pełni rozumie funkcje i cele biznesowe jednostki audytowa-
nej. Bardzo istotną umiejętnością jest poprawne wskazanie obiektów,
celów i zakresu badania zgodnie ze strategią działania organizacji.
Uniwersalnym celem audytu jest zapewnienie, że w badanym obszarze
zadania wykonywane są efektywnie, wydajnie i zgodnie z prawem,
a wszelkie odstępstwa podlegają raportowaniu. Na cele audytu sys-
temów informatycznych mogą mieć wpływ:
potrzeby zainteresowanych stron;
planowany zakres rozpowszechnienia raportu;
uregulowania prawne i standardy branżowe.
W praktyce audyt dla celów bezpieczeństwa teleinformatycznego prze-
prowadza się, aby [67]:
OBI EKTY, ZAKRES I CEL 277
 wykazać, że informacja i system teleinformatyczny został zabez-
pieczony zgodnie z ustaleniami pomiędzy zleceniodawcą a zespołem
budującym system bezpieczeństwa;
wykazać, że system bezpieczeństwa spełnia wymagania norm
i standardów w tym zakresie;
wystawić ocenianemu systemowi tzw. certyfikat bezpieczeństwa
(coraz częstsza praktyka ze względu na ustawę o ochronie infor-
macji niejawnych, członkostwo Polski w NATO oraz wejście do
Unii Europejskiej);
ocenić jakość systemu zabezpieczeń i przedstawić opinię zlecenio-
dawcy (modernizujemy lub zostawiamy bez zmian).
Cele wykonania audytu informatycznego to przede wszystkim [67]:
weryfikacja zgodności działania systemów informatycznych z wy-
mogami prawa (ustawa o rachunkowości, o ochronie danych
osobowych itp.  por. rozdział 9.);
weryfikacja stanu bezpieczeństwa systemów informatycznych oraz
pojedynczych aplikacji z perspektywy występującego ryzyka (swo-
bodna interpretacja terminów: ryzyko i analiza ryzyka może pro-
wadzić do nieporozumień), a także zaimplementowanych procedur
kontrolnych i ich efektywności;
analiza ryzyka związanego z prowadzeniem projektu informa-
tycznego.
Przytoczone wnioski pozwalają zatem wskazać, co nie jest celem au-
dytu systemów informatycznych:
sprawdzanie zapisów w dziennikach systemowych,
sprawdzanie konfiguracji stacji roboczych.
Obiekty audytu to fragmenty zadania audytowego (np. podsystemy
badanego systemu). Powinny one zostać zidentyfikowane przez au-
dytora w taki sposób, by możliwe było opisanie ich w raporcie. Waż-
ne jest wskazanie obiektów istotnych dla realizacji celów audytu.
278 ROZDZI AA
11. WYKONANI E AUDYTU
Wskazówka!
Zadanie audytowe  odpowiedni podział procesów zidentyfiko-
wanych w ramach danej jednostki. Wyodrębnia się tu:
" cel audytu,
" zakres przedmiotowy badań  obiekty audytu,
" zakres podmiotowy przeglądu  jednostki audytowane.
Przykładowe obiekty audytu systemów informatycznych:
1. Bezpieczeństwo i integralność danych
2. Plany ciągłości działania
3. Procedury zakupu sprzętu i oprogramowania
4. Utrzymanie oraz serwis sprzętu i oprogramowania
5. Zarządzanie zmianami
6. Zarządzanie jakością
7. Ocena systemu kontroli
8. Zgodność z uregulowaniami prawnymi i normatywnymi
9. Zarządzanie personelem działu informatycznego
10. Zarządzanie projektami informatycznymi
Zakres audytu powinien obejmować system kontroli użytkowania
i ochrony zasobów informatycznych, a także procesy dotyczące pla-
nowania, organizowania i monitorowania środowiska informatycz-
nego jednostki. Ważne jest, by uwzględnić zależność pomiędzy na-
kładem pracy a istotnością obiektów audytu. W celu właściwego
ustalenia zakresu badania audytor powinien wykorzystać profesjo-
nalny osąd.
Zadaniem audytora jest również ustalenie obiektów kontroli. W od-
różnieniu od obiektów audytu, które są samodzielnie opracowywane
przez audytora, obiekty kontroli powinny zostać wcześniej zdefiniowa-
ne przez kierownictwo. Ocena obiektów kontroli polega na spraw-
dzeniu, czy zastosowane kontrole zapewniają realizacje celów bada-
nego systemu. Audytor powinien rozumieć różnicę między obiektami
audytu a kontrolą. Obiekty audytu to obszary objęte przeglądem;
OBI EKTY, ZAKRES I CEL 279
obiekty kontroli dotyczą badanego systemu i wskazują cele działań
kontrolnych.
W tabeli 11.2 przedstawiono przykładową macierz kontrolną, czyli
obiekty kontroli, związane z nimi czynności kontrolne i procedury
audytowe.
Tabela 11.2. Przykładowa macierz kontrolna (opracowanie własne [56])
Obiekty kontroli Czynności kontrolne Procedury audytowe
Niezależne przeglądy prowadzone przez kierownictwo
Kierownictwo powinno Kierownictwo ustala Ocenić zaimplementowane
przeprowadzać okresowe harmonogram okresowych polityki i procedury oraz
niezależne przeglądy niezależnych przeglądów harmonogram niezależnych
(w tym audyty wewnętrzne operacji informatycznych, wewnętrznych przeglądów,
i zewnętrzne) operacji a także formalne procedury by sprawdzić, czy zapewniają
informatycznych, dotyczące działań one niezależne przeglądy
by zapewnić, naprawczych po wykryciu operacji informatycznych
że odpowiednie polityki nieprawidłowości i właściwe działania
oraz procedury zostały naprawcze zidentyfikowanych
właściwie wdrożone słabości systemu
i działają efektywnie
Organizacja
Obowiązki Kierownictwo zapewnia Ocenić strukturę
i odpowiedzialność odpowiedni rozdział organizacyjną jednostki
powinny być rozdzielone obowiązków i określa w celu sprawdzenia,
w taki sposób, by żadna zakres odpowiedzialności czy dział informatyczny
osoba nie mogła popełnić w dziale informatycznym, funkcjonuje
ani ukryć istotnych by uniknąć popełniania na wystarczająco
błędów i ukrywania błędów wysokim poziomie
w hierarchii służbowej,
by jego działania było
niezależne
Sprawdzić, czy obowiązki
i odpowiedzialność są
właściwie rozdzielone
pomiędzy pracowników
działu informatycznego
280 ROZDZI AA
11. WYKONANI E AUDYTU
Tabela 11.2. Przykładowa macierz kontrolna (opracowanie własne [56])  ciąg dalszy
Obiekty kontroli Czynności kontrolne Procedury audytowe
Nabywanie, rozwijanie i modyfikowanie oprogramowania
Kierownictwo Kierownictwo ustanawia Jeśli z oceny ryzyka wynika,
powinno zwracać i utrzymuje standardową że konieczne są w tym obszarze
szczególną uwagę metodykę zawierającą dalsze działania audytowe,
na właściwe następujące elementy należy przeprowadzić ocenę
zarządzanie kontrolne: przynajmniej jednego projektu
oprogramowaniem. zakupu, rozwijania
wykaz pisemnych
Wykorzystywane i modernizacji oprogramowania,
wymagań zaakceptowany
oprogramowanie by wskazać, czy:
przez kierownictwo i
musi być zgodne
użytkowników aplikacji pisemne wymagania
ze specyfikacjami
zostały zatwierdzone przez
udział odpowiednich
i niewrażliwe
kierownictwo i wskazanych
członków personelu
na nieuprawnioną
użytkowników,,
(kierownictwo i użytkownicy)
modyfikację,
we wszystkich fazach odpowiedni przedstawiciele
a przed
nabywania, utrzymywania kierownictwa i działu
wdrożeniem musi
i modyfikowania informatycznego uczestniczą
być poddane
oprogramowania we wszystkich fazach
odpowiednim
uzyskiwania, rozwijania
testom
odpowiednia
i modyfikacji oprogramowania
dokumentacja wszystkich
wykorzystywanych wszystkie programy
programów są odpowiednio
udokumentowane
zatwierdzanie,
weryfikacja oraz kierownictwo i odpowiedni
testowanie członkowie personelu działu
oprogramowania przez informatycznego zatwierdzili,
kierownictwo i zweryfikowali oraz
odpowiednich członków przetestowali oprogramowanie
personelu działu pod kątem zgodności
informatycznego, by ze specyfikacjami
potwierdzić, że działa ono i wymaganiami klientów
zgodnie ze specyfikacjami
przed wdrożeniem
i wymaganiami klientów
oprogramowania
ostateczne pisemne zostało wydane pisemne
zatwierdzenie aplikacji zatwierdzenie aplikacji
(przed implementacją przez kierownictwo, personel
oprogramowania) przez działu informatycznego
kierownictwo, personel i użytkowników
działu informatycznego
i użytkowników
OBI EKTY, ZAKRES I CEL 281
Fazy audytu
W rozdziale 10. przedstawiono różne metodyki prowadzenia audytu.
W ramach przypomnienia  metodyka to zbiór udokumentowanych
procedur audytowych mających zapewnić, że audytor osiągnie za-
mierzone cele audytu. Przyjęta metodyka obejmuje wszystkie fazy
przeglądu (tabela 11.3) i umożliwia wypracowanie powtarzalnego, sta-
łego podejścia do audytu w jednostce. Metodyka powinna być udo-
kumentowana oraz zatwierdzona przez dyrektora zespołu audytowego.
Należy zapoznać wszystkich członków zespołu z przyjętą strategią
działań.
Wykorzystanie metodyki audytu pozwala opracować zakres audytu,
zapewnia stałość oraz powtarzalność procesów, wskazuje szczegóło-
we działania, niezbędne do prawidłowej realizacji przeglądu. Dodat-
kowo, dzięki takiemu schematycznemu podejściu działania audytowe
pozostawiają udokumentowany ślad tego, co zostało objęte bada-
niem oraz tego, z kim przeprowadzono wywiady, jakie zebrano do-
wody i w jaki sposób wykonano testy mechanizmów kontrolnych.
Wszystko to sprawia, że raport z badania jest kompletny, nie docho-
dzi do przekroczenia zakresu audytu oraz że osiągnięte zostają zamie-
rzone cele przeglądu.
Zawartość dokumentacji
Dokumentacja audytu systemów informatycznych jest zapisem prze-
prowadzonych przez audytora czynności oraz dowodem potwier-
dzającym sformułowane wnioski i rekomendacje.
Dokumentacja audytu powinna zawierać informacje dotyczące:
zakresu i celów audytu,
programu audytu,
kolejno wykonywanych działań w ramach przeglądu,
zgromadzonych dowodów,
wniosków i rekomendacji będących produktem audytu,
282 ROZDZI AA
11. WYKONANI E AUDYTU
Tabela 11.3. Fazy typowego audytu (opracowanie własne na podstawie [56])
Temat audytu Identyfikacja obszaru (obszarów) audytu
Cele audytu Wskazanie powodów, dla których przeprowadza się audyt.
Przykładowo, celem audytu może być zapewnienie, że dostęp
do własności intelektualnych jest właściwie kontrolowany
Zakres audytu Identyfikacja objętych przeglądem systemów lub funkcji organizacji
Faza I: Planowanie Określenie potrzebnych zasobów ludzkich (w tym osób z wiedzą
specjalistyczną) i materialnych (laptopy, oprogramowanie
wspomagające audyt)
Identyfikacja z
ródeł informacyjnych  polityki, procedur, planów
projektowych, logów
Wskazanie lokalizacji lub obiektów objętych audytem
Faza II: Procedury Identyfikacja i wybór procesu do weryfikacji oraz
audytowe i etapy przeprowadzanie testów mechanizmów kontrolnych
gromadzenia
Wskazanie osób do przeprowadzenia wywiadów
informacji
Identyfikacja i zdobycie potrzebnych polityk oraz standardów
Opracowanie procedur audytowych do przeprowadzenia
weryfikacji i testów kontrolnych
Faza III: Procedury Identyfikacja procesu objętego przeglądem i ocena wyników audytu
do oceny wyników
testów lub przeglądu
Faza IV: Procedury Określenie procedur dotyczących sposobu przedstawienia
prowadzenia rozmów raportu z audytu kierownictwu jednostki audytowanej
z kierownictwem
Opracowanie procedur dotyczących komunikowania się
w trakcie działań audytowych
Faza V: Identyfikacja działań poaudytowych
Opracowanie raportu
Wskazanie procedur służących do oceny efektywności
i wydajności operacyjnej
Identyfikacja procedur dotyczących testów mechanizmów kontrolnych
Przegląd i ocena znaczących dokumentów, polityk i procedur
opracowanych raportów,
przeglądu działań audytora dokonywanych przez kierownictwo.
Bardzo ważne jest, by dokumentacja była kompletna, czytelna i zro-
zumiała dla osób, do których jest adresowana.
ZAWARTOŚĆ DOKUMENTACJI 283
Nie należy również zapominać o odpowiednim zabezpieczeniu i prze-
chowywaniu dokumentacji. W tym celu powinna zostać opracowana
oraz wdrożona polityka i procedury właściwego zarządzania (zabez-
pieczania, przechowywania, odzyskiwania) dokumentacją.
Dokumenty robocze
Wszelkie wnioski sformułowane na podstawie działań audytowych
muszą być poparte odpowiednimi dowodami. Najlepszym potwier-
dzeniem prawdziwości ustaleń jest powołanie się na dokumenty ro-
bocze (cross check). Nie istnieje obowiązek powoływania się w treści
raportu na wszystkie dokumenty robocze audytu.
Dokumenty robocze tworzy się w celu:
udokumentowania zrealizowanych działań,
potwierdzenia prawdziwości sformułowanych wniosków,
umożliwienia przeprowadzenia kontroli realizacji działań audy-
towych,
usprawnienia wykonywanych czynności.
Każdy dokument roboczy opatrzony jest nagłówkiem z nazwą jednostki
audytowanej, tytułem, celem i datą sporządzenia. Ponadto, powinien
posiadać on swój unikatowy (w ramach danego audytu) numer refe-
rencyjny i być podpisany przez audytora (np. poprzez umieszczenie ini-
cjałów osoby prowadzącej przegląd). Należy również pamiętać o odpo-
wiednim wyjaśnieniu skrótów i symboli, zastosowanych w ramach
danego dokumentu roboczego, oraz o precyzyjnym wskazaniu z
ródeł
informacji.
Za prawidłowość zgromadzonej dokumentacji roboczej odpowie-
dzialny jest dyrektor zespołu audytowego i koordynator zadania au-
dytowego.
Najczęściej stosowane dokumenty robocze to:
1. Kwestionariusz kontroli wewnętrznej (KKW)
KKW to dokument zawierający pytania dotyczące systemu kon-
troli wewnętrznej, które mają pomóc w jego ocenie. Uzyskane
w ten sposób informacje powinny być dodatkowo potwierdzone
284 ROZDZI AA
11. WYKONANI E AUDYTU
dowodami pochodzącymi z innych z
ródeł. Audytor może kiero-
wać do kierownictwa i personelu jednostki audytowanej pytania
otwarte i zamknięte.
Pytania zamknięte posiadają tylko dwa warianty odpowiedzi:
TAK lub NIE. Pomimo że przygotowanie tego rodzaju pytań jest
pracochłonne, daje jednak możliwość szybkiej analizy otrzyma-
nych odpowiedzi i zdobycia informacji na temat systemu kon-
troli wewnętrznej oraz wiarygodności audytowanych.
Pytania otwarte w żaden sposób nie ograniczają audytowanych,
pozwalają na swobodny sposób przedstawienia zdarzeń i relatywnie
łatwo można je opracować. Niestety, wiedza zdobyta w ten spo-
sób daje jedynie obraz zasad funkcjonowania badanego systemu
kontroli.
Należy pamiętać, że KKW powinien być stosowany w początko-
wej fazie audytu, by istniała możliwość potwierdzenia zgroma-
dzonych przy jego użyciu informacji w trakcie dalszych działań
audytowych. Przykładowy kwestionariusz kontroli wewnętrznej
przedstawiony został w tabeli 11.4.
Tabela 11.4. Przykładowy kwestionariusz kontroli wewnętrznej dla audytu planowania ciągłości
działania
Kwestionariusz kontroli wewnętrznej
Nazwa zadania audytowego: Audyt planowania ciągłości działania
Numer zadania
audytowego:& & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & .
Wykonał:& & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & &
Data:& & & & & & & & & & & & & & & .
Sprawdził: & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & ..
Data:& & & & & & & & & & & & & & &
Lp. Pytanie TAK NlE ND
1. Czy zdefiniowano politykę jednostki w zakresie planowania
ciągłości działania?
1.1 Czy określono odpowiedzialność za planowanie ciągłości
działania i zarządzanie kryzysowe?
1.2 Czy wskazano warunki uznania sytuacji za kryzysową?
1.3 Czy określono ogólne zasady postępowania w sytuacji
kryzysowej?
ZAWARTOŚĆ DOKUMENTACJI 285
Tabela 11.4. Przykładowy kwestionariusz kontroli wewnętrznej dla audytu planowania ciągłości
działania  ciąg dalszy
Lp. Pytanie TAK NlE ND
1.4 Czy określono sposób zarządzania jednostką w sytuacji
kryzysowej?
1.5 Czy zostały określone krytyczne zasoby dla funkcjonowania
jednostki?
2. Czy zostały opracowane plany ciągłości działania?
2.1 Czy plany ciągłości działania szczegółowo określają zadania,
które muszą być zrealizowane w sytuacji kryzysowej?
2.2 Czy określono zespoły realizujące plany ciągłości działania?
2.3 Czy plan ciągłości działania obejmuje fazę początkową
(powiadomienie i aktywację)?
2.4 Czy plan ciągłości działania obejmuje fazę odtworzenia
krytycznych funkcji biznesowych?
2.5 Czy plan ciągłości działania obejmuje fazę przywrócenia
normalnego funkcjonowania jednostki?
2.6 Czy zdefiniowano zasady ochrony poufności planów ciągłości
działania?
2.7 Czy wdrożono strategię przeprowadzania testów planów
ciągłości działania?
3. Czy została opracowana strategia utrzymania dostępności
zasobów w sytuacji kryzysowej?
4. Czy określono i wdrożono politykę informacyjną w przypadku
wystąpienia sytuacji kryzysowej?
5. Czy wdrożono proces weryfikacji zasad związanych
z zapewnieniem ciągłości działania?
5.1 Czy weryfikacja przeprowadzana jest okresowo?
5.2 Czy weryfikacja przeprowadzana jest po wystąpieniu
istotnych zmian w jednostce?
5.3 Czy podstawą do weryfikacji są wyniki analizy ryzyka?
5.4 Czy weryfikacja przeprowadzana jest z udziałem
zewnętrznych ekspertów?
Odpowiedzi udzielił:& & & & & & & & & & & & & &
Audytowany:& & & & & & & & & & & & & & & & &
Audytorzy:& & & & & & & & & & & & & & & & & &
286 ROZDZI AA
11. WYKONANI E AUDYTU
2. Lista kontrolna (check list)
Dokument ten ma wszechstronne zastosowanie i może być wyko-
rzystywany na każdym etapie realizacji procesu audytowego. Lista
kontrolna pomaga w ujednoliceniu zdobytych informacji, umoż-
liwia standardowe podejście do przeprowadzanego badania i zapo-
biega pominięciu istotnych kontroli. Listy kontrolne mogą być sto-
sowane przez audytora i audytowanych. Z punktu widzenia audytu
istotny jest sposób wykonywania i rejestrowania czynności nadzor-
czych. Listy kontrolne powinny zawierać rubryki wypełniane
przez pracownika jednostki oraz przez kierownika nadzorującego
daną czynność. Zadaniem audytora jest ustalenie, czy nadzór jest
rzeczywiście realizowany, czy też jest to tylko kwestia formalna.
3. Kwestionariusz samooceny
Kwestionariusz samooceny ma podobny układ jak KKW. W tym
przypadku dokument wypełniany jest samodzielnie przez kierow-
nictwo jednostki audytowanej, a pytania dotyczą rodzajów ryzy-
ka związanych z działalnością organizacji. Narzędzie to powinno
być stosowane w początkowej fazie audytu, gdyż wymaga po-
twierdzenia zgromadzonych danych przez inne z
ródła informacji.
4. Plan kontroli
Plan kontroli służy do oceny systemu kontroli wewnętrznej i sta-
nowi swoistą mapę pokazującą wszystkie kontrole zastosowane
w danym systemie. Dokument ten określa zależności pomiędzy pro-
cedurami, wymaganiami standardów, ustaw i norm branżowych
w odniesieniu do zastosowanych mechanizmów kontrolnych.
Ponadto, plan kontroli wskazuje osoby odpowiedzialne za po-
szczególne kontrole, a także określa z
ródło ich opisu.
Projektując systemy zarządzania, należy pamiętać, że wprowadzenie
określonych wymagań narzuca konieczność wdrożenia mechani-
zmów kontrolnych ich realizacji. Plany kontroli są niezwykle przy-
datne przy planowaniu i dokumentowaniu testów zgodności. Przy-
kładowy plan kontroli przedstawiony został w tabeli 11.5.
5. Ścieżka audytu
Konieczność tworzenia ścieżki audytu dla środowiska informa-
tycznego jest wywołana:
ZAWARTOŚĆ DOKUMENTACJI 287
Tabela 11.5. Przykładowy plan kontroli wewnętrznej  ochrona stanowiska pracy
Plan kontroli
Lp. Wymagania
1. W jednostce została wdrożona zasada czystego
biurka (nośniki informacji przechowywane są
w zamkniętych szafach)
2. W jednostce została wdrożona zasada czystego
ekranu (otwarte są tylko te programy, z których
użytkownik aktualnie korzysta)
3. Stacje robocze są zabezpieczone hasłami
przed nieuprawnionym dostępem
4. Wskazano osoby, które mają dostęp do BIOS-u
stacji roboczych
5. Zdefiniowano zasady przechowywania i użytkowania
haseł do BIOS-u
6. Stacje robocze są wyposażone w wygaszasz ekranu
7. Odblokowanie wygaszacza ekranu wymaga
wprowadzenia hasła
8. Wdrożono procedury blokowania przez
użytkowników stacji roboczych przed odejściem
od stanowiska pracy
9. Procedury regulują ograniczenia w dostępie
do danych w zależności od stażu pracy użytkownika
10. Stacje robocze zostały pozbawione urządzeń
umożliwiających nagranie informacji (napędu
dyskietek, nagrywarki CD, nagrywarki DVD)
11. Wprowadzono wydzielone (niepodłączone
do sieci teleinformatycznej lub podłączone do sieci
wydzielonej) stacje robocze wykorzystywane
do przetwarzania informacji szczególnie wrażliwych
12. Stacje robocze, o których mowa w punkcie 11.,
znajdują się w pomieszczeniach zabezpieczonych
przed dostępem osób nieupoważnionych
288 ROZDZI AA
11. WYKONANI E AUDYTU
Przepis
Jednostka
odpowiedzialna
Pracownik
odpowiedzialny
Opis kontroli
Dokument związany
 dużą liczbą transakcji przetwarzanych w systemach informa-
tycznych,
ograniczonym do określonego przedziału czasu lub istnieją-
cym tylko w czasie rzeczywistym zapisem operacji.
W skład ścieżki audytu wchodzą:
system rejestrów (logów), w których zapisywane są wszystkie
czynności użytkowników systemu,
procedury i osoby odpowiedzialne za sprawdzenie informacji
zapisanych w dziennikach,
procedury kopiowania, przechowywania i zabezpieczania da-
nych zawartych w dziennikach,
narzędzia systemowe gwarantujące bezpieczeństwo i integral-
ność danych.
Można wyróżnić kilka rodzajów rejestrów:
rejestry transakcji,
rejestry awarii i przestojów,
rejestry błędów,
rejestry bezpieczeństwa.
Wykorzystanie dzienników jest techniką skuteczną jedynie wtedy,
gdy administrator regularnie tworzy kopie zapasowe. Rejestry mają
bowiem ograniczoną pojemność i szybko się zapełniają, co prowa-
dzi do utraty wcześniej zapisanych danych. Wszelkie zawarte
w dziennikach informacje muszą być regularnie sprawdzane przez
administratora systemu lub inną upoważnioną osobę.
Ścieżka audytu jest dokumentem szczególnie przydatnym dla:
audytorów systemów informatycznych,
administratorów systemów,
administratorów bezpieczeństwa informacji.
Za brak właściwie opracowanej ścieżki audytu odpowiada kie-
rownik organizacji. Stworzenie ścieżki audytowej wymaga zwykle
przeprowadzenia prac audytowych, gdyż jest to jedyne narzędzie
ZAWARTOŚĆ DOKUMENTACJI 289
umożliwiające zgromadzenie danych, niezbędnych do opracowa-
nia tego dokumentu.
W ramach podsumowania dokonano przeglądu najczęściej wyko-
rzystywanych dokumentów roboczych (tabela 11.6).
Techniki dokumentowania
Pierwszym etapem właściwego dokumentowania jest zrozumienie funk-
cji i charakteru badanego systemu oraz przetwarzanych w nim proce-
sów. Przydatne do tego celu mogą okazać się następujące materiały:
pisemne procedury,
wyjaśnienia personelu obsługującego badany system,
dokumenty z poprzednich audytów,
przepisy,
regulaminy,
dokumenty opracowywane w trakcie przebiegu procesu.
Kolejny etap działań to wykorzystanie zgromadzonych materiałów
do uzyskania określonych informacji. W tym momencie audytor po-
winien ustalić:
1. Jakie działania wchodzą w skład procesu?
2. Jaka jest kolejność tych czynności?
3. Kto wykonuje poszczególne działania budujące proces?
4. Jakie dokumenty są wykorzystywane w trakcie działania?
5. Jakie decyzje podejmowane są w trakcie wykonywania procesu?
6. Czy w realizacji procesu wykorzystywany jest system informatycz-
ny, a jeśli tak, to jaki i w jakim zakresie?
Wszystkie wymienione informacje można zgromadzić, wykorzystując
pisemne procedury. Badanie oparte wyłącznie na tych dokumentach
jest jednak niewystarczające. W celu wyjaśnienia wszelkich wątpli-
wości dotyczących procesu wymagana jest współpraca z pracowni-
kami, którzy go realizują.
290 ROZDZI AA
11. WYKONANI E AUDYTU
Tabela 11.6. Przegląd dokumentów roboczych
Lp. Nazwa dokumentu Opis
1. Zawiadomienie organizacji Dokument skierowany do kierownika
o rozpoczęciu prac audytowych organizacji, dotyczący terminu i zakresu
badania
2. Protokół ze spotkania wstępnego
3. Opis ustaleń z fazy wstępnej
Dokumenty opracowywane w ramach
audytu
zapoznania się z jednostką
4. Opis operacji wykonywanych
przez organizację
5. Plan audytu Dokument opracowany we wstępnej fazie
audytu; ma charakter ogólny
6. Macierz ryzyka Narzędzie używane w analizie ryzyka
7. Program audytu Dokument zawiera szczegółowy opis
planowanych testów; przedstawione są
w nim kolejne działania podejmowane
w trakcie badania
8. Plany kontroli Dokumenty identyfikujące wszystkie
mechanizmy kontrolne zawarte w badanym
systemie
9. Kwestionariusze kontroli Dokument zawierający pytania dotyczące
wewnętrznej istniejącego systemu kontroli wewnętrznej
10. Zapisy testów Protokoły z wywiadów, wydruki
komputerowe, kopie dokumentów,
listy z potwierdzeniem pozytywnym
11. Kwestionariusze samooceny Dokument wypełniany samodzielnie
przez kierownictwo, mający
zidentyfikować rodzaje ryzyka związanego
z funkcjonowaniem jednostki audytowanej
12. Lista kontrolna Dokument pozwalający na jednolite
podejście realizacji działań audytowych
13. Ścieżka audytu Dokument zawierający zestaw rejestrów
z zapisanymi danymi na temat
wykonywanych w systemie działań oraz
odpowiednie procedury zarządzania
informacjami zapisanymi w dziennikach
14. Odpowiedz
jednostki audytowanej Załącznik dołączony do raportu z audytu
na raport i rekomendacje
15. Dokumenty przedstawiające Plany wdrożenia, poczynione zmiany
realizację rekomendacji w procedurach
ZAWARTOŚĆ DOKUMENTACJI 291
Przykładowe pytania kierowane do pracowników [24]:
1. Jakie procedury są stosowane?
2. Gdzie i jakie dokumenty i inne dane lub zapisy są przechowywane?
3. Jakie dokumenty są przetwarzane?
4. Od kogo pracownicy otrzymują dokumenty?
5. Jakie informacje są wprowadzane do dokumentów i skąd pochodzą?
6. Do kogo pracownicy wysyłają dokumenty?
7. Jakie metody stosują, aby wykryć błędy?
8. Co robią po wykryciu błędu?
9. Kiedy i jaki błąd pracownicy wykryli ostatnio?
Dowody audytowe
Standardy ISACA (060.020 Dowody) nakładają na audytora obowią-
zek uzyskania wystarczających, wiarygodnych, relewantnych (powią-
zanych) i użytecznych dowodów, by efektywnie zrealizować cele au-
dytu. Wnioski i rekomendacje, wynikające z przeglądu, mają być
poparte odpowiednią analizą i interpretacją tych dowodów.
Rodzaje
Można wyróżnić wiele rodzajów dowodów audytowych w zależności
od przyjętej klasyfikacji (stopnia wiarygodności, z
ródła, formy). Ge-
neralnie przyjmuje się, że dowody pochodzące od strony trzeciej
(z zewnątrz) są bardziej wiarygodne niż te uzyskane od strony zainte-
resowanej. Dowody materialne mają większą wartość niż informacje
zgromadzone w trakcie wywiadu.
Można wyróżnić następujące rodzaje dowodów:
1. zaobserwowane procesy i istnienie przedmiotów materialnych
 informacje zebrane w wyniku obserwacji określonych procesów
oraz inwentaryzacji zasobów będących w posiadaniu jednostki;
292 ROZDZI AA
11. WYKONANI E AUDYTU
2. dowody dokumentacyjne  dokumenty w formie elektronicznej
i papierowej z badanego systemu oraz rejestrów dokumentów (do-
kumentacja systemu, wyciągi z rejestrów kontrolnych lub dziennika
operacji użytkownika, faktury, zapisy transakcji);
3. świadectwa reprezentujące  reprezentacje jednostek audyto-
wanych (spisane polityki i procedury, schematy systemowe,
oświadczenia w formie pisemnej lub ustnej);
4. analizy  dokumenty będące zapisem wyników analizowania
informacji za pomocą techniki porównań, kalkulacji, symulacji (po-
równanie kosztów eksploatacji systemu informatycznego w od-
niesieniu do podobnych jednostek i zbliżonych cen rynkowych).
Forma
Zgromadzone dowody powinny zawierać:
informację identyfikacyjną jednostki audytora,
identyfikator audytu,
datę pozyskania dowodu,
identyfikator audytora.
Sporządzone przez audytora kopie muszą być oznaczone unikalnym
(w ramach danego audytu) numerem dowodu, datą pobrania i nazwą
prowadzonego przeglądu.
Sposoby gromadzenia
Gromadzenie dowodów audytowych jest niezwykle istotnym i pra-
cochłonnym elementem zadania audytowego. Nie wystarczy wydać
opinię, trzeba umieć udowodnić jej prawdziwość.
W zależności od rodzaju systemu informatycznego, objętego badaniem,
audytor powinien wykorzystać odpowiednie techniki gromadzenia
dowodów audytu. W trakcie przeglądu można wykorzystać następu-
jące metody:
DOWODY AUDYTOWE 293
 wywiad,
obserwacje,
inspekcje,
poświadczenie (potwierdzenie) pozytywne i negatywne,
powtórne wykonanie operacji,
monitorowanie.
Próbkowanie audytowe
Ze względu na złożoność systemów i mnogość przetwarzanych trans-
akcji zwykle audytor systemów informatycznych nie bada wszystkich
dostępnych informacji. Poprawne wnioski mogą być wyciągnięte
z wykorzystaniem próbkowania audytowego. Polega to na zastoso-
waniu procedur audytowych do mniej niż 100% populacji, co po-
zwala ocenić dowody audytowe w sposób szybszy i mniej pracochłonny
oraz sformułować wnioski dotyczące całej populacji.
Zgodnie z wytyczną 060.020.040 Próbkowanie audytowe [50]:
Używając zarówno statystycznych, jak i niestatystycznych metod próbkowania,
audytor systemów informatycznych powinien zaprojektować i wybrać próbę
audytową, wykonać procedury audytowe i ocenić wyniki próby, by uzyskać
rzetelne, właściwe i użyteczne dowody audytowe.
Istnieją cztery metody próbkowania:
1. Próbkowanie statystyczne:
próbkowanie losowe  wszystkie kombinacje jednostek wy-
branych z danej populacji mają równe prawdopodobieństwo
wyboru;
próbkowanie systematyczne  zastosowanie stałego interwału
pomiędzy wyborami, przy pierwszej jednostce wybranej losowo.
294 ROZDZI AA
11. WYKONANI E AUDYTU
2. Próbkowanie niestatystyczne (szacunkowe):
próbkowanie na chybił trafił (haphazard sampling)  wybór
jednostek bez użycia technik strukturalnych i bez świadomego
przewidywania lub uprzedzenia;
próbkowanie osądowe (judgmental sampling)  selekcja jed-
nostek z wykorzystaniem uprzedzenia do próby (np. wszystkie
jednostki o określonej wartości, wszyscy nowi użytkownicy).
Próbkowanie statystyczne, dzięki zastosowaniu odpowiednich tech-
nik matematycznych, pozwala wyciągnąć wnioski na temat całej po-
pulacji. Metody próbkowania niestatystycznego nie umożliwiają eks-
trapolacji otrzymanych wyników na 100% populacji, gdyż w tym
przypadku wykorzystana próba nie jest reprezentatywna dla wszyst-
kich transakcji.
Wskazówka!
Jednostka próbkowana  w zależności od celu próbkowania mo-
że to być zdarzenie, transakcja (np. dla potrzeb badania zgodno-
ści mechanizmów kontrolnych  compliance testing of controls)
lub jednostka monetarna (np. do celów testowania dowodowego
 substantive testing).
Próba reprezentatywna  wszystkie próbkowane jednostki w po-
pulacji mają takie samo lub znane prawdopodobieństwo bycia
wybranym.
Populacja  zbiór danych, z którego audytor systemów informa-
tycznych dokonuje wyboru próby.
Stratyfikacja  technika przydatna przy skutecznym projektowa-
niu próby; polega na dzieleniu populacji na subpopulacje o po-
dobnych cechach w taki sposób, by każda jednostka mogła na-
leżeć tylko do jednego stratum.
Wielkość próby  zależy od poziomu ryzyka audytowego (ryzyko
wrodzone + ryzyko kontroli + ryzyko detekcji), które audytor ma
zamiar zaakceptować.
Ryzyko próbkowania  określa prawdopodobieństwo, że wnioski
audytora, sformułowane na podstawie wybranej próby, będą
DOWODY AUDYTOWE 295
różne od opinii wydanej w przypadku przebadania całej popula-
cji. Można wyróżnić tu ryzyko niewłaściwego przyjęcia (niepra-
widłowości, którymi obarczona jest populacja, zostały uznane za
nieprawdopodobne) oraz ryzyko niewłaściwego odrzucenia
(błąd jest uznany za prawdopodobny, choć populacja nie jest
znacząco obarczona nieprawidłowościami). Ryzyko próbkowania
powinno być rozważane w relacji do modelu ryzyka audytowego.
Dopuszczalny błąd (tolerable error)  maksymalny błąd, jaki au-
dytor zamierza zaakceptować, by potwierdzić osiągnięcie celów
audytowych. W przypadku testów zgodności jest to maksymalny
współczynnik odchylenia od przyjętej procedury kontrolnej, na-
tomiast dla testów dowodowych błąd ten wynika z profesjonal-
nego osądu audytora na temat istotności.
Oczekiwany błąd  podczas określania oczekiwanego poziomu
błędów w populacji audytor powinien wziąć pod uwagę poziom
błędów wskazany w trakcie wcześniejszych audytów, zmiany
w procedurach organizacji oraz dowody pozyskane z oceny sys-
temu kontroli wewnętrznej. Większy oczekiwany błąd wymaga
przebadania większej próby niż w przypadku gdy audytor nie
spodziewa się błędów, by stwierdzić, że rzeczywiste błędy ist-
niejące w populacji są na poziomie nie wyższym niż zaplanowa-
ny dopuszczalny błąd.
Jeżeli w trakcie próbkowania zostaną stwierdzone nieprawidłowości,
należy je zbadać. Jeśli otrzymane wyniki wskazują taką potrzebę, można
rozszerzyć wielkość próby aż do zbadania całej populacji. W przy-
padku gdy nie wykryto błędów, nie należy rozszerzać próby. Audytor
powinien znać techniki próbkowania statystycznego, lecz stosować je
tylko, kiedy są dostosowane do obiektów i celów audytu (np. gdy
chce wydać niepodważalną opinię na temat systemu, musi poprzeć ją
odpowiednimi dowodami, wynikającymi z badania próby reprezen-
tatywnej).
Więcej informacji na temat metod próbkowania wykorzystywanych
w procesie audytu można znalez
ć w publikacji [24].
296 ROZDZI AA
11. WYKONANI E AUDYTU


Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
projektowanie systemow informatycznych
systemy informacyjne
System informatyczny obsługi firmy doradztwa podatkowego
STRUKTURA SYSTEMOW INFORMACYJNYCH STREFY SCHENGEN
Opracowanie systemu informatycznego z automatycznym zawieraniem transakcji na rynku walutowym
Ustaw o systemie informacji w ochronie zdrowia
Adamczewski Zintegrowane systemy informatyczne w praktyce Początek, Spis treści
Adamczewski Zintegrowane systemy informatyczne w praktyce  System CRM tendencje rozwojowe syste
Systemy Informacji Przestrzennej w Planowaniu Przestrzennym
Adamczewski Zintegrowane systemy informatyczne w praktyce  Spis rysunków
05 System InformacjiidX45
Adamczewski Zintegrowane systemy informatyczne w praktyce  Scenariusze realizacji ZSI
Dz U 20110657 Lj ustawa o systemie informacji w ocgonie zdrowia

więcej podobnych podstron