Polityka religijna pierwszego cesarza Rzymu
Autor tekstu: Wojciech Rudny
Przemianom politycznym i społeczno-gospodarczym dokonującym się w Rzymie w
ostatnich dziesięcioleciach istnienia republiki i w początkach nowego ustroju, tj. pryncypatu,
towarzyszyły przeobrażenia w życiu kulturalnym. Rzym pełnił w tym okresie rolę kulturalnej
stolicy ówczesnego świata; stolicy, dodajmy, która nie była hermetycznie zamknięta na wpływy
zewnętrzne. Wieczne Miasto wchłaniało wiele elementów cywilizacji hellenistycznej  w tym
wierzenia religijne. Wielu wyznawców w stolicy Imperium Romanum zdobyły sobie bóstwa
wschodniej proweniencji: Dionizos; Izyda i Serapis; Kybele.
W I w. p.n.e. szczególną popularnością w Rzymie cieszył się kult egipskiej bogini Izydy,
który bez żadnych przeszkód rozwijał się w okresie dyktatury Cezara [1]. Kontynuując
religijną politykę dyktatora, triumwirowie (Oktawian, Antoniusz, Lepidus) ślubowali w r. 43
p.n.e. wybudowanie świątyni Izydy w Rzymie. Dopiero konflikt pomiędzy Oktawianem i
Antoniuszem  mężem egipskiej władczyni, Kleopatry, sprawił, że zwycięski Oktawian cofnął
te przyrzeczenie i kazał również usunąć ze stolicy wszystkie kaplice egipskiej bogini. Już w
roku 28 p.n.e. zakazano budowy w granicach stolicy Imperium wszelkich świątyń
poświęconych bóstwom wschodnim, w r. 31 M. Wipsaniusz Agryppa naruszając ustawę z r. 28,
przesunÄ…Å‚ tÄ™ granicÄ™ o milÄ™ [2].
August starał się wychodzić naprzeciw nastrojom swojej epoki. Zakończenie walk
sprzyjało nastrojom mistycznym i powrotowi do niczym nie zmąconego życia religijnego. Poza
tym wielu winę za nieszczęścia Rzymian w dobie wojen domowych widziało w zaniedbaniu
ojczystych kultów  pobożności tak bardzo charakterystycznej dla idealizowanego okresu
wczesnej republiki. Twórca pryncypatu niejako potwierdził swą religijną polityką słuszność
takich poglądów  przystąpił z charakterystyczną dla siebie energią do odrodzenia tradycyjnej
religii rzymskiej.
Zewnętrznym przejawem tej polityki religijnej były poczynania Cezara Augusta na polu
budownictwa sakralnego. August odbudował wiele starych świątyń, zaniedbanych i
zniszczonych w dobie wojen. Jak sam stwierdził w Res gestae divi Augusti (Monumentum
Ancyranum) miało ich być 82.
Momentem przełomowym w polityce religijnej następcy Cezara było niewątpliwie
zwycięstwo pod Akcjum, które traktowano jako triumf bóstw starorzymskich, italsko 
helleńskich nad bóstwami Wschodu [3]. Szczególną rolę w tej bitwie miał odegrać Apollon, z
którym notabene utożsamiać się miał sam Oktawian August: na tajemnym  bankiecie
dwunastu bogów", o którym wspomina Swetoniusz [4], cesarz August pojawił się w przebraniu
Apollina (czasami zwycięzcę Antoniusza przedstawiano również jako boga mórz i oceanów
Neptuna, a Horacy utożsamiał Augusta z  synem Mai"  Merkurym w Pieśni II: ...sive mutata
iuvenem figura ales in terris imitaris, almae filius Maiae, patiens vocari Caesaris ultor...40-44).
Jako triumwir Oktawian występował w roli mściciela swego  boskiego ojca" G. Juliusza Cezara.
Za patrona wojny  w imiÄ™ zamordowanego dyktatora  z jego politycznymi przeciwnikami,
młody Oktawian obrał Marsa Mściciela (Mars Ultor). Swetoniusz (Div. Aug. 29) pisze, iż:
"Aedem Martis bello Philippensi, pro ultione paterna suscepto, voverat; sanxit ergo, ut de bellis
triumphisque hic consuleretur senatus, provincias cum imperio petituri hinc deducerentur,
quique victores redissent, huc insignia triumphorum conferrent" ( Świątynię Marsa ślubował
jeszcze w czasie bitwy pod Filippi, podjętej jako akt zemsty za ojca. Ustalił przy tym na
wieczne czasy, że tu będzie obradował senat w sprawach wojen i triumfów, stąd będą
wyruszali urzędnicy mający obejmować władzę na prowincjach, zwycięscy wodzowie tu składać
będą swe odznaki triumfalne"). Świątynia Marsa Ultora powstała dopiero 40 lat póz
niej  na
nowym forum Augusta. Zbudowana była z białego marmuru z Luna,  miała rywalizować z
republikańskim ośrodkiem kultu Jowisza na Kapitolu" [5]. Chociaż według mitu Mars miał był
ojcem założyciela Rzymu Romulusa, a więc i praprzodkiem narodu rzymskiego, u schyłku
republiki był bogiem nieco zapomnianym i niepopularnym;  pozostawał w cieniu innych,
znacznie bardziej popularnych bóstw" [6] Oktawian August starał się więc przyznać Marsowi
należne mu miejsce w narodowym  rzymskim panteonie. Wedle koncepcji princepsa Mars
miał być  bogiem opiekuńczym wojny i gwarantem zwycięstwa" [7]. W ten sposób bóg ten
usunął w cień bardziej popularnego u schyłku republiki Herkulesa. Hercules Invictus 
Racjonalista.pl Strona 1 z 5
Herkules Niezwyciężony był dotąd głównym bogiem zwycięskiej wojny, ale jako bóstwo
opiekuńcze Marka Antoniusza (uważającego się za jego potomka), a przedtem Pompejusza,
siłą rzeczy musiał ustąpić miejsca Marsowi Mścicielowi. Niejako wyznacznikiem rangi, jaką
zdobył sobie Mars Ultor w panteonie princepsa Augusta, było wydarzenie z r. 20 p.n.e., kiedy
to pasierb cesarza, Tyberiusz, poświęcił temu bogu znaki legionowe (odzyskane od Partów i
tymczasowo zdeponowane w świątyni Jowisza) na Kapitolu. Po wybudowaniu świątyni Marsa
Ultora znaki te zostały uroczyście przeniesione do tej monumentalnej świątyni, co
upamiętniono serią monet.
August nie zapomniał również oddać należnej czci bogini Wenus (rodowej bogini
Juliuszów), której kult łatwo można było powiązać z kultem jej boskiego partnera Marsa,
symbolizującego zwycięstwo (stąd też połączenie jego kultu z boginią zwycięstwa  Wiktorią).
Kult Venus Genetrix (Rodzicielka) i Venus Victrix (Zwycięska) lansował Juliusz Cezar,
przypominając w ten sposób Rzymianom o swym boskim pochodzeniu i niezwyciężoności.
August zakończył budowę świątyni Venus Genetrix, matki Eneasza i prarodzicielki rodu
Juliuszów, na Forum Caesaris, rozpoczętą jeszcze przez swego  ojca". Oktawian jako
usynowiony wnuk siostry Cezara w pełni utożsamiał się z tradycją domu Juliuszów; zależało
mu też na umocnieniu tej tradycji, którą uwieńczyć miała Eneida Wergiliusza [8].
Bogiem, który cieszył się szczególnym osobistym kultem samego Augusta był
niewątpliwie Apollo. Po Rzymie krążyła legenda, przytoczona póz
niej przez Swetoniusza,
jakoby Apollo był ojcem Oktawiana  miał ukazać się jego matce Atii w postaci węża i w takiej
postaci ją zapłodnić (Suet. Div. Aug. 94).
Zwycięstwu z 31 r. pod Akcjum towarzyszyć miał cud, kiedy to na dziobie okrętu
Oktawiana ukazało się olśniewające światło. Był to dowód obecności samego Apollina
(nazwanym póz
niej Actius - Aktyjski). Pięć lat wcześniej po zwycięstwie nad Sekstusem
Pompejuszem i usunięciu Lepidusa piorun zniszczył część domu Oktawiana, wówczas złożył on
ślub zbudowania w tym miejscu świątyni swemu opiekuńczemu bogu. August czcił Apollina nie
tylko jako swego osobistego opiekuna, ale wierzył również w jego władzę nad
przepowiedniami. Dlatego też bóg ten został depozytariuszem najważniejszych ksiąg proroctw
(księgi sybillińskie) i dla niego zreformowano kapłańskie kolegium quindecemviri sacris
faciundis.
W r. 28 p.n.e. została dedykowana Apollinowi świątynia na Palatynie  niedaleko domu
cesarza; zbudowana z prywatnych funduszy princepsa - z niezwykłym przepychem. Pomyślana
była nie jako aedes publica (świątynia publiczna), lecz jako prywatny dar dla osobistego
opiekuna Augusta. Na szczycie świątyni umieszczono kwadrygę boga słońca, drzwi z brązu
ozdobiono płaskorzez
bami przedstawiającymi bitwę pod Akcjum. Wewnątrz znajdował się
posąg Skopasa wyobrażający Apollina Kitharodos. Świątynia była połączona z domem Augusta
i powstała przy niej biblioteka grecko-łacińska. W ten sposób Palatyn stał się centrum nie tylko
kultu tego helleńskiego boga w Rzymie, ale również ośrodkiem kulturalnym. Ukończenie i
dedykowanie świątyni apollińskiej uczcił Horacy hymnem, w którym kieruje on prośby do
Apollina  nie tylko jako uzdrowiciela (Apollo medicus), ale i opiekuna sztuki (Hor. Carm. I,
31).
Na pewno ważną innowacją w religii rzymskiej w okresie pryncypatu było wprowadzenie
kultu boskiego wobec osoby panującego. August budował ten kult ostrożnie: w Italii nie
czczono władcy Rzymu jako boga, a jedynie na Wschodzie, gdzie ubóstwienie panujących było
normalnÄ… praktykÄ…  tam powiÄ…zano kult Cezara Augusta z boginiÄ… RomÄ…. W samym Rzymie i
Italii August dopuszczał kult siły boskiej władcy (numen Augusti), ale nie zezwalał na
oddawanie sobie czci boskiej za życia, byłoby to bowiem niezgodne z rzymską tradycją, której
princeps starał się być wierny. Od 30 r. p.n.e. czczono powszechnie Geniusza Augusta, czyli
jego boską cząstkę, a także Lary jego domu. We wszystkich dzielnicach imperialnego Rzymu
(vici) oddawano boską cześć Larom opiekuńczym skrzyżowań ulic, tzw. Lares compitales. W 7
r. n.e. powołano nowe collegia compitalia, składające się z 4 wyzwoleńców (magistri) i 4
niewolników (ministri). Na skrzyżowaniach wszystkich dróg w Rzymie odnowiono lararia, a w
każdym z nich obok dwóch Larów umieszczono Geniusza Augusta. W ten sposób Rzym dał
przykład innym miastom Italii, w następnej kolejności prowincji, jak wyglądać ma oficjalny kult
Geniusza i Larów Augusta [9]. Natomiast kult Augusta jako boga, został przyznany tylko
niektórym ośrodkom na Wschodzie (np. w 23 r. p.n.e. zgodę na budowę świątyni Romy i
Augusta uzyskał Pergamon  ośrodek kultu dla całej prowincji).
W Monumentum Ancyranum (9) August z dumą wymienia uroczystości o charakterze
religijnym, które senat rzymski uchwalił na jego cześć (Salus Augusti):  Senat uchwalił, aby
konsulowie i kapłani co cztery lata składali śluby w intencji mego zdrowia. Zgodnie z tymi
ślubami wielekroć, jeszcze za mego życia, urządzane były igrzyska, niekiedy przez cztery
najznakomitsze kolegia kapłańskie, niekiedy przez konsulów. Wszyscy zaś obywatele,
prywatnie i w imieniu swych municypiów, jednym głosem we wszystkich przybytkach bez
przerwy błagali o me zdrowie".
Po powrocie Augusta ze Wschodu w r. 29 p.n.e. została uczczona Fortuna Redux (bogini
Szczęśliwego Powrotu), jak nas informuje cesarz w swoich Res gestae, senat poświęcił Fortunie
Redux ołtarz wzniesiony przed świątynią Czci i Dzielności w pobliżu bramy Kapeńskiej "i
rozkazał kapłanom i Westalkom składać na nim coroczną ofiarę w dniu, w którym za konsulatu
Kw. Lukrecjusza i M. Winicjusza wróciłem do Rzymu z Syrii, i dzień ten od mojego przydomka
nazwał Augustaliami" (Monum. Anc. 11).
W tym samym 29 r. p.n.e. miało miejsce Augurium Salutis, tj. wróżba ocalenia, którą
można było przeprowadzić jedynie w warunkach całkowitego spokoju w państwie  kiedy
brama Janusa musiała być zamkniętą. Jak pisze sam cesarz w swoich Res gestae (RGDA 13):
 Zgodnie z wolą naszych przodków świątynia Janusa Kwiryna miała być zamykana na czas,
gdy w całym imperium narodu rzymskiego, na lądzie i morzu, panował osiągnięty dzięki
zwycięstwom pokój. Tradycja głosi, że od założenia miasta do moich narodzin stało się to tylko
dwa razy, a za mego pryncypatu senat trzykrotnie zarządził zamknięcie świątyni".
Zwycięzca egipskiej królowej i Antoniusza dopiero teraz mógł skoncentrować się na
odrodzeniu tradycyjnej religijności  niepopularnej pod koniec I w. p.n.e.
"W zakresie religii August szczególnie popierał przywrócenie do życia prastarych wierzeń i
obrzędów, w tej myśli, że chociaż archaiczne, to jednak ojczyste i rzymskie, niewątpliwie
obudzą szacunek i zwiążą bieżące życie z przeszłością, nie tyle więc sztucznie odradzał
przeszłość, ile zmuszał do nawiązania z nią kontaktu. Sam sceptyczny, nie bardzo wierzył w
bezwzględną prawdziwość starych kultów, ale wierzył w pożyteczność kontaktu i współżycia
teraz
niejszości z przeszłością, dlatego popierał religijny romantyzm (najlepiej charakteryzują
postawę sceptycznego, jakby nie było, Augusta słowa Owidiusza, który powiedział: "Expedit
esse deos, et, ut expedit esse putemus" [Ars am. I 667]  przyp. W.R.), wstąpił do wszystkich
starszych kultowych korporacji, odnowił świątynie, niekiedy zmurszałe, pobudował nowe (...)
wzniósł przepiękny Ołtarz Pokoju..." [10].
Renowacja budowli sakralnych (od 28 r. p.n.e.) stanowiła wstęp do przywrócenia wielu
już niemal zapomnianych kultów. August jako pontifex maximus miał m.in. nadzór nad
obrzędami ku czci Westy; wznowił też po długiej przerwie kult bogini rolnictwa, Dea Dia,
sprawowany przez kolegium kapłanów, zwanych braćmi arwalskimi (fratres Arvales); obsadził
ponownie stanowisko flamen Dialis (wakowało od 87 r. p.n.e.), kapłan Jowisza był zobowiązany
do przestrzegania wielu zakazów (m.in. nie mógł nosić pierścienia i pasa, patrzeć na zbrojnych
żołnierzy etc.).
Konserwatyzm polityki religijnej Augusta charakteryzuje chyba najlepiej przywrócenie
przez niego ludi Saeculares, przebłagalnej uroczystości jubileuszowej, którą należało odbywać
na zakończenie każdego stulecia (data początkowa nie była ściśle określona  ostatnie odbyły
się w r. 146 p.n.e.). Ludi Saeculares w charakterze jaki nadał im August, miały być również
ukoronowaniem pozycji Apollina w panteonie rzymskim [11]. "Na podstawie odpowiednio
dobranego orzeczenia kapłanów mających w swej pieczy księgi sybilińskie August przyspieszył
świętowanie końca stulecia i zorganizował owe ludi w 17 roku p.n.e. (w rzeczywistości kolejne
ludi Saeculares powinny były odbyć się w r. 46, ale w ich przeprowadzeniu przeszkodziła wojna
domowa - przyp. W.R.), przy czym na polecenie cesarza główne uroczystości odbywały się nie
na cześć bóstw świata zmarłych, lecz Apollina i Diany. Modyfikując w taki sposób ów rytuał
August przekształcił ludi Saeculares w ceremonię dziękczynienia za to, że minęły lata
niebezpieczne i zaczyna się wiek prawdziwego spokoju. Kulminacyjnym punktem obchodów
jubileuszowych stały się uroczystości przed nową świątynią Apollina na Palatynie, w czasie
których chór chłopców i dziewcząt (27 chłopców i 27 dziewcząt  przyp. W.R.) odśpiewał
carmen rituale, hymn specjalnie napisany przez Horacego z okazji tego święta, a ofiarę
całopalną złożyli August i Agryppa". [12].
Zdaniem M. Jaczynowskiej [13]:  W zorganizowanym przez Augusta wielkim święcie
wyrażała się synteza jego dążeń moralnych, religijnych i politycznych". Uroczystości miały po
pierwsze: oczyścić naród rzymski z winy walk bratobójczych, upadku moralności i tradycyjnej
religijności poprzez złożenie ofiar całopalnych; po drugie: uroczystości wieku miały polecić ogół
Rzymian opiece Jowisza, Junony, Apollina i Diany. Punktem kulminacyjnym ludi Saeculares
Racjonalista.pl Strona 3 z 5
były bezkrwawe ofiary składane na Palatynie Apollinowi i Dianie (tutaj też kluczową rolę, w
składaniu ofiar i wypowiadaniu modlitw do bóstw, odegrali August i jego nowy zięć Agryppa).
Zdaniem M. Cary'ego i H. H. Scullarda (zob. op. cit., s. 32): "August szczerze pragnÄ…Å‚
odnowienia pax deorum z przeszłości i przywrócenia dawnej pogodnej wiary w moc
opiekuńczych bóstw Rzymu". Jego polityka religijna nie była nacechowana amatorskim
zainteresowaniem przeszłością czy też próbą instrumentalnego wyzyskania religii dla realizacji
planów dynastycznych. Typ religijności jaki chciał wskrzesić August, nierozerwalnie wiązał się z
kultami państwowymi  jego celem nadrzędnym miało być zachowanie potęgi imperialnego
Rzymu. Cesarz osobiście zaangażował się w odrodzenie tradycyjnych kolegiów kapłańskich. W
swoich Res gestae pisze o sobie z dumą: "Byłem najwyższym kapłanem, augurem, członkiem
kolegium piętnastu kapłanów dla składania ofiar, członkiem kolegium siedmiu epulonów,
bratem polnym, członkiem kolegium Tytiuszy, fecjałem" (RGDA 7). Wiemy też, że August
otaczał wielką czcią wszystkie "starożytne i tradycją polecone wierzenia", natomiast "wszelkie
inne miał w pogardzie" (zob. Suet. Div. Aug. 93). W Atenach m.in. został dopuszczony do
misteriów eleuzyńskich, których tajemnic strzegł potem, jak przystało na wtajemniczonego,
tzw. mista (np. wówczas, kiedy przed jego trybunałem miała być rozpoznawana sprawa
dotycząca przywileju  kapłanów attyckiej Cerery"  zob. Suet., op. cit., 93 ). "Natomiast w
czasie swej podróży po Egipcie ani na krok nie chciał zboczyć z drogi na obejrzenie Apisa"
(Suet., op. cit., 93).
Szanował też wierzenia żydów, kiedy bowiem jego wnuk Gajus przejeżdżając przez
Judeę, nie złożył ofiary religijnej w Jerozolimie, pochwalił go za to (zob. Suet., op. cit., 93). O
jego tolerancji wobec Żydów świadczy również to, iż "osiadłym w Rzymie Judejczykom,
libertynom, nadał (...) jeśli nie szczególne przywileje, to przynajmniej tolerancję praktyk
religijnych, a przykład jego stał się miarodajny na przyszłość. Pozwolono im budować własne
domy boże i odprawiać nabożeństwa publiczne (...); wolno im też było przesyłać co rok do
Jerozolimy ofiary na rzecz przybytku świętego, chociaż skądinąd wywóz znaczniejszych sum
zagranicę był zakazany. Nie pomijano też Judejczyków rzymskich przy rozdawnictwie zboża
ludowi. Jeżeli podział przypadł w sobotę, otrzymywali część swoją dnia następnego" [14].
August wyraz
nie faworyzował Żydów. Żydom egipskim, którzy poparli go w wojnie z
Antoniuszem, odwdzięczył się potwierdzając ich prawa obywatelskie i inne przywileje;
arubarsze judzkiemu powierzył kontrolę nad cłami portowymi na Nilu i morzu. Według
żydowskiego historyka H. Graetza "było to tym większym dowodem ufności, ile że pierwszy
cesarz tak wielką przywiązywał wagę do posiadania Egiptu, spichlerza rzymskiego, a zwłaszcza
Aleksandrii jako miasta portowego, że bez pozwolenia cesarza żaden senator nie miał prawa
odwiedzać tego kraju" [15]. Życzliwy stosunek do Żydów i tolerancja ich bądz
co bÄ…dz

nietolerancyjnej religii była czymś wyjątkowym w polityce religijnej Augusta, która tak
naprawdę swym ostrzem zwrócona była przeciwko wszelkim obcym kultom i ich kapłanom 
czy to byli kapłani egipskiej Izydy, czy też galijscy druidzi [16].
Przypisy:
[1] Por. M. Jaczynowska, Religie świata rzymskiego, Warszawa 1990, s. 111.
[2] Por. N. A. Maszkin, Principat Awgusta, Moskwa 1949, s. 562; zob. M.
Jaczynowska, op. cit. , s. 111.
[3] Por. Hor. Carm. I, 37 "Nunc est bibendum", 1-12, Propertius, IV, 6, Verg. Aen. IV,
161 sq., VIII, 698.
[4] Suet. Div. Aug. 70.
[5] Zob. M. Jaczynowska, op. cit., s. 218.
[6] Zob. M. Jaczynowska, op. cit., s.218; por. M. Jaczynowska, Religie świata
rzymskiego, Warszawa 1990, s.115.
[7] Zob. M. Jaczynowska, op. cit., Religie..., s. 115.
[8] Por. M. Jaczynowska, op. cit., Religie..., s.114.
[9] Por. M. Jaczynowska, op. cit., Dzieje...,s. 220.
[10] M. St. Popławski, Oktawian August , Lublin 1938, s. 39.
[11] Por. M. Jaczynowska, op. cit., Religie..., s. 117.
[12] M. Cary, H. H. Scullard, op. cit., t. 2, s.32.
[13] Zob. M. Jaczynowska, op. cit., Religie..., s.117.
[14] H. Graetz, Historia Żydów, Warszawa 1929, s. 494.
[15] H. Graetz, op. cit., s. 494.
[16] Por. M. Cary, H. H. Scullard, op. cit., ss. 32-33.
Wojciech Rudny
Z wykształcenia pedagog i historyk. Wydawca i niezależny
publicysta.
Pokaż inne teksty autora
(Publikacja: 26-07-2005)
Oryginał.. (http://www.racjonalista.pl/kk.php/s,4281)
Contents Copyright © 2000-2008 Mariusz Agnosiewicz
Programming Copyright © 2001-2008 MichaÅ‚ Przech
Autorem tej witryny jest Michał Przech, zwany niżej Autorem.
Właścicielem witryny są Mariusz Agnosiewicz oraz Autor.
Żadna część niniejszych opracowań nie może być wykorzystywana w celach
komercyjnych, bez uprzedniej pisemnej zgody Właściciela, który zastrzega sobie
niniejszym wszelkie prawa, przewidziane
w przepisach szczególnych, oraz zgodnie z prawem cywilnym i handlowym,
w szczególności z tytułu praw autorskich, wynalazczych, znaków towarowych
do tej witryny i jakiejkolwiek ich części.
Wszystkie strony tego serwisu, wliczając w to strukturę katalogów, skrypty oraz inne
programy komputerowe, zostały wytworzone i są administrowane przez Autora.
Stanowią one wyłączną własność Właściciela. Właściciel zastrzega sobie prawo do
okresowych modyfikacji zawartości tej witryny oraz opisu niniejszych Praw Autorskich
bez uprzedniego powiadomienia. Jeżeli nie akceptujesz tej polityki możesz nie
odwiedzać tej witryny i nie korzystać z jej zasobów.
Informacje zawarte na tej witrynie przeznaczone są do użytku prywatnego osób
odwiedzających te strony. Można je pobierać, drukować i przeglądać jedynie w celach
informacyjnych, bez czerpania z tego tytułu korzyści finansowych lub pobierania
wynagrodzenia w dowolnej formie. Modyfikacja zawartości stron oraz skryptów jest
zabroniona. Niniejszym udziela się zgody na swobodne kopiowanie dokumentów
serwisu Racjonalista.pl tak w formie elektronicznej, jak i drukowanej, w celach innych
niż handlowe, z zachowaniem tej informacji.
Plik PDF, który czytasz, może być rozpowszechniany jedynie w formie oryginalnej,
w jakiej występuje na witrynie. Plik ten nie może być traktowany jako oficjalna
lub oryginalna wersja tekstu, jaki zawiera.
Treść tego zapisu stosuje się do wersji zarówno polsko jak i angielskojęzycznych
serwisu pod domenami Racjonalista.pl, TheRationalist.eu.org oraz Neutrum.eu.org.
Wszelkie pytania prosimy kierować do redakcja@racjonalista.pl
Racjonalista.pl Strona 5 z 5


Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
Racjonalny wybór polityczny CEEOL
Waldemar Marciniak Polityka zagraniczna II Rzeczpospolitej (racjonalista pl)
religia starożytnego rzymu (2)
Art Krótka religijna i polityczna historia spowiedzi
notatek pl teorie polityki racjonalna
Religia Pytania o latarniÄ™ mojego serca
liczby pierwsze
Planowanie przestrzenne a polityka
Functional Origins of Religious Concepts Ontological and Strategic Selection in Evolved Minds
Filozofia religii cwiczenia dokladne notatki z zajec (2012 2013) [od Agi]
Internet Pierwsza pomoc
Zasady ustroju politycznego państwa UG 2012

więcej podobnych podstron