Generated by ABC Amber LIT Converter, http://www.processtext.com/abclit.html
ÅšWIAT NAUKI - 08/2002
Darold A. Treffert i Gregory L. Wallace
Wyspy geniuszu
Autyzmowi i innym zaburzeniom rozwoju towarzyszą niekiedy wybitne zdolności artystyczne i
fenomenalna pamięć.
Leslie Lemke jest muzykiem-wirtuozem. W wieku 14 lat zagrał bezbłędnie I koncert
fortepianowy b-moll Czajkowskiego, usłyszany kilka godzin wcześniej po raz pierwszy w
życiu w telewizji. Lemke nigdy nie uczył się - ani przedtem, ani potem - gry na fortepianie.
Ten niewidomy, dotknięty zaburzeniami rozwoju i porażeniem mózgowym, ma w repertuarze
tysiące utworów, które gra i śpiewa podczas koncertów w Stanach Zjednoczonych i za
granicą. Potrafi również improwizować i komponować.
Dzieła plastyczne Richarda Wawro cieszą się międzynarodową sławą. Kolekcjonują je m.in.
Margaret Thatcher i Jan Paweł II. Pewnego londyńskiego profesora sztuki poraziły wręcz
rysunki kredką, które Wawro wykonał w dzieciństwie. Profesor określił je jako niebywałe
zjawisko, Å‚Ä…czÄ…ce w sobie precyzjÄ™ mechanika z wizjÄ… poety". MieszkajÄ…cy w Szkocji Wawro
cierpi na autyzm.
Kim Peek to chodząca encyklopedia. Opanował na pamięć ponad 7600 książek. Potrafi
wyrecytować numery autostrad biegnących przez każde amerykańskie miasto, miasteczko i
okręg, a także przypisane do poszczególnych regionów numery kierunkowe i kody
pocztowe oraz nazwy obsługujących je stacji telewizyjnych i sieci telefonicznych. Jeśli
podasz mu swoją datę urodzenia, powie ci, jaki to był dzień tygodnia i jaki będzie dzień
tygodnia, kiedy skończysz 65 lat i będziesz mógł przejść na emeryturę. Peek umie też
rozpoznać większość utworów muzyki klasycznej i podać datę ich publikacji lub pierwszego
wykonania, a także miejsce i datę urodzenia oraz śmierci kompozytora. On również cierpi z
powodu zaburzeń rozwoju i w wielu podstawowych sprawach bytowych jest zdany na opiekę
ojca. Jego niezwykłe umiejętności zainspirowały twórców postaci Raymonda Babbitta, w
Rain Man
którą wcielił się Dustin Hoffman w filmie z 1988 roku.
Lemke, Wawro i Peek wykazują zespół sawanta" - rzadko spotykany zdumiewający stan,
kiedy osoby cierpiące na różnorodne zaburzenia rozwoju, na przykład autyzm, mają
niezwykłe wprost zdolności i umiejętności w pewnych ograniczonych dziedzinach, co
szokująco kontrastuje z ich ogólnym upośledzeniem umysłowym. Zespół sawanta spotyka
się u mniej więcej co dziesiątej osoby cierpiącej na autyzm i w przybliżeniu u jednej na 2 tys.
osób z uszkodzeniami mózgu lub niedorozwojem umysłowym. Spośród znanych ludzi z
zespołem sawanta co najmniej połowa to pacjenci autystyczni, a pozostali mają innego
rodzaju zaburzenia rozwoju.
Zespół sawanta jest wciąż zjawiskiem w dużej mierze tajemniczym. Jednakże dzięki
rozwojowi technik obrazowania mózgu można teraz bliżej mu się przyjrzeć, a wysuwana od
dawna teoria, że ma on związek z uszkodzeniami lewej półkuli mózgu, znajduje
potwierdzenie w tych badaniach. Ponadto nowe doniesienia o nagłym ujawnieniu się
zespołu sawanta u osób z pewnymi formami otępienia dają powody do intrygujących
spekulacji na temat niezwykłych zdolności, drzemiących być może w każdym z nas.
Definicja Downa
Generated by ABC Amber LIT Converter, http://www.processtext.com/abclit.html
Pierwsze opisy zespołu sawanta pojawiły się w literaturze naukowej już w 1789 roku.
Benjamin Rush, uważany za ojca amerykańskiej psychiatrii, opisał przypadek
zdumiewających zdolności rachunkowych u Thomasa Fullera, którego znajomość
matematyki niewiele wykraczała poza liczenie. Zapytany ile sekund przeżył pewien człowiek
w ciągu 70 lat, 17 dni i 12 godzin, Fuller udzielił prawidłowej odpowiedzi - 2 210 500 800 -
już po półtorej minuty. W swych obliczeniach uwzględnił 17 lat przestępnych.
Jednak dopiero w 1887 roku w sposób pełniejszy zaczęto opisywać przypadki
zaskakującego współistnienia upośledzenia i nadzwyczajnych zdolności. W tym właśnie
roku J. Langdon Down, który zasłynął przede wszystkim jako odkrywca zespołu nazwanego
jego imieniem, opisał 10 osób z zespołem sawanta. Z tymi fascynującymi ludzmi zetknął się
w ciągu 30 lat, kiedy był dyrektorem szpitala psychiatrycznego Earlswood Asylum w
Londynie. To on stworzył nie używane już dziś określenie idiota-sawant", nawiązujące do
przyjętego wówczas określenia idioty jako osoby o ilorazie inteligencji niższym niż 25, w
savoir
połączeniu z formą imiesłowową francuskiego czasownika , czyli wiedzieć". [W
języku francuskim słowo savant" znaczy też uczony, w angielskim zaś - erudyta (przyp.
red.)].
Od tego czasu upłynęło ponad sto lat. Dziś wiemy o wiele więcej o tym zadziwiającym
zjawisku, dysponując opisami około 100 przypadków w literaturze naukowej. Wiadomo już,
że zespół sawanta z reguły występuje u osób o IQ w przedziale 40-70, choć może pojawić
się także u tych, u których sięga on nawet 114. Nieproporcjonalnie częściej zdarza się
wśród mężczyzn - 4-6 przypadków na jeden przypadek u kobiet. Objaw ten może być
zarówno wrodzony, jak i nabyty pózniej w następstwie uszkodzenia lub choroby (np.
zapalenia) mózgu.
WÄ…ski repertuar
Umiejętności pojawiające się u ludzi z zespołem sawanta są w większości przypadków
ograniczone i zazwyczaj dotyczą czynności, których ośrodki znajdują się w prawej półkuli,
mają więc głównie charakter niesymboliczny, artystyczny, wizualny i motoryczny. Obejmują
m.in. muzykę, sztuki plastyczne, matematykę, zdolności rachunkowe oraz rozmaite inne
predyspozycje, na przykład związane ze zręcznością manualną lub orientacją przestrzenną.
Innego rodzaju umiejętności zlokalizowane są w lewej półkuli - mają w większym stopniu
charakter sekwencyjny logiczny i symboliczny; zaliczają się do nich m.in. funkcje myślenia
werbalnego.
Większość muzycznych sawantów ma słuch absolutny i wykonuje utwory ze zdumiewającą
łatwością, najczęściej na fortepianie. Niektórzy potrafią tworzyć złożone kompozycje. Z
jakichś powodów geniusz muzyczny, jak się wydaje, często towarzyszy ślepocie i
niedorozwojowi umysłowemu, tak jak w przypadku Lemkego. Jednym z najsłynniejszych
sawantów był Ślepy Tom" Bethune, żyjący w latach 1849-1908. W swoim czasie nazywano
go ósmym cudem świata". Choć nie umiał wypowiedzieć nawet stu słów, pięknie grał na
fortepianie ponad 7 tys. utworów, w tym wiele własnych kompozycji (niektóre z nich nagrał
ostatnio i wydał na płycie John Davis).
Sawanci-plastycy stosują różnorodne techniki, najczęściej jednak wypowiadają się przez
rysunek i rzezbę. Na przykład Alonzo Clemons jeśli choćby przez moment ujrzy w telewizji
jakieś zwierzę, potrafi w ciągu 20 min wyrzezbić jego wierną podobiznę. Woskowy model
bezbłędnie oddaje każdy szczegół anatomii zwierzęcia i każdy mięsień, przy doskonale
zachowanych proporcjach.
Sawanci matematyczni liczą niewiarygodnie szybko, często mają też szczególny dar
rozpoznawania liczb pierwszych. Co ciekawe, tajemnicza umiejętność błyskawicznych
obliczeń kalendarzowych, jak w przypadku Peeka, nie ogranicza się do sawantów
matematycznych - wydaje się, że współistnieje z wieloma innymi uzdolnieniami.
Generated by ABC Amber LIT Converter, http://www.processtext.com/abclit.html
Pewne umiejętności są rzadsze. Należą do nich rozwinięte zdolności językowe - tzn.
umiejętność pamięciowego opanowania materiału z wielu języków, ale bez zrozumienia.
Inne nietypowe cechy to zwiększona wrażliwość zmysłów węchu, dotyku i wzroku; niezwykła
wiedza w takich dziedzinach, jak historia, neurofizjologia, statystyka lub nawigacja; a także
orientacja przestrzenna. Na przykład Ellen, niewidoma sawantka muzyczna, potrafi poruszać
się w gęstym lesie i innych nieznanych sobie miejscach, nie wpadając na przeszkody. Ellen
cechuje także bezbłędne wyczucie czasu, choć nie ma dostępu do zegarka ani zegara,
nawet w systemie brajlowskim. Umiejętność tę odkryto przypadkiem, kiedy matka pozwoliła
jej posłuchać telefonicznej zegarynki. Słuchając przez krótką chwilę nagranego głosu
odmierzającego godziny minuty i sekundy, Ellen najrazniej ustawiła swój wewnętrzny zegar.
Od tego momentu potrafi w każdej chwili podać prawidłową godzinę z dokładnością do
sekundy niezależnie od pory roku.
Zdolności sawantów zawsze związane są ze znakomitą pamięcią. Jest to pamięć wierna,
skoncentrowana na określonych obszarach i oparta na dokładnym odwzorowaniu. Jednak
poziom zrozumienia tak odtwarzanych treści jest nikły. Niektórzy dawniejsi badacze trafnie
określali to zjawisko mianem pamięci bez pojmowania", Down zaś mówił o adhezji
Zmierzch
werbalnej". Jednym z jego pacjentów był chłopiec, który przeczytał sześciotomowy
i upadek Cesarstwa Rzymskiego
Edwarda Gibbona i potrafił wyrecytować całe to dzieło z
pamięci słowo w słowo, nic jednak z niego nic rozumiejąc.
Choć pewne zdolności, jak świetna pamięć, są wspólną cechą wszystkich sawantów, ich
zakres umiejętności jest bardzo zróżnicowany. Na przykład tzw. sawanci-faktografowie z
zainteresowaniem i pewnym znawstwem zapamiętują, dajmy na to, ciekawostki sportowe
lub numery rejestracyjne samochodów. Utalentowani sawanci mają zdolności muzyczne lub
artystyczne znacznie wykraczające poza to, czego można by oczekiwać od kogoś na ich
poziomic upośledzenia. A sawanci-geniusze to te nieliczne osoby których umiejętności
uchodziłyby za niepospolite nawet u osoby zdrowej. Na całym świecie żyje dziś zapewne nie
więcej niż 50 sawantów-geniuszy.
Niezależnie od charakteru swoich zdolności sawanci zachowują je zwykle przez całe życie.
Umiejętności często wykorzystywane utrwalają się, a niekiedy nawet rozwijają. Wbrew
powszechnym obawom nie zdarza się prawie, by te niezwykłe cechy uwsteczniały się lub
zanikały w miarę postępów w nauce języka, socjalizacji i zdobywania umiejętności
potrzebnych w codziennym życiu. Natomiast talent sawantów nieraz ułatwia im prowadzenie
czegoś na kształt normalnego życia.
Wszystkiemu winna lewa półkula?
Choć dzisiejsi specjaliści potrafią precyzyjnie opisać zdolności sawantów, nie ma ogólnej
teorii, która wyjaśniałaby dokładnie, skąd one się biorą i jaki jest ich mechanizm.
Najbardziej przekonująca wydaje się hipoteza, że niektóre uszkodzenia lewej półkuli
mózgowej pobudzają prawą do aktywności kompensującej utracone funkcje. Zasób danych
potwierdzających tę teorię powiększa się od kilkudziesięciu lat. Badanie z 1975 roku
wykonane metodą pneumoencefalograficzną wykazało uszkodzenia lewej półkuli u 15 z 17
pacjentów z autyzmem; czterech miało cechy sawantów. (Pneumoencefalografia, czyli odma
czaszkowa - stosowana dawniej, lecz dziś już zarzucona, bolesna technika obrazowania
mózgu, polegająca na wstrzyknięciu powietrza do płynu mózgowo-rdzeniowego i
wykonywaniu kontrastowanych zdjęć rentgenowskich mózgu; powietrze powoduje
uwidocznienie się przestrzeni, do których dotarło).
Ważne badanie opisane przez T.L. Brinka w 1980 roku przyniosło dalsze argumenty na
poparcie tezy o wpływie zmian w lewej półkuli na powstawanie zespołu sawanta. Brink,
psycholog z Crafton Hills College w Kalifornii, opisał przypadek zdrowego dziewięciolatka,
który utracił słuch i mowę oraz doznał prawostronnego porażenia ciała w wyniku
Generated by ABC Amber LIT Converter, http://www.processtext.com/abclit.html
uszkodzenia lewej półkuli mózgu przez pocisk. Po wypadku u chłopca rozwinęły się
niezwykłe zdolności mechaniczne, charakterystyczne dla sawantów. Nauczył się naprawiać
rowerowe przerzutki, zaczął też konstruować pomysłowe urządzenia - na przykład bokserski
worek treningowy, podskakujący i kołyszący się na boki niczym prawdziwy przeciwnik w
ringu.
Teorię tę potwierdzają również odkrycia Bernarda Rimlanda z Autism Research Institute w
San Diego. Rimland prowadzi największą w świecie bazę danych na temat ludzi z
autyzmem; zawiera ona informacje o ponad 34 tys. osób. Badacz ten zaobserwował, że
niezwykłe zdolności ujawniające się u pacjentów z autyzmem są najczęściej związane z
funkcjami prawej półkuli, natomiast zdolności najsilniej upośledzone dotyczą funkcji półkuli
lewej.
Pod koniec lat osiemdziesiÄ…tych Norman Geschwind i Albert M. Galaburda z Harvard
University przedstawili wyjaśnienie niektórych przypadków uszkodzeń lewej półkuli, a także
Cerebral Lateralization
faktu liczebnej przewagi mężczyzn wśród sawantów. W swej książce
(Lateralizacja mózgu) neurolodzy ci zwracają uwagę, że rozwój lewej półkuli mózgowej trwa
normalnie dłużej niż prawej, dlatego też jest ona dłużej narażona na oddziaływanie różnych -
w tym także szkodliwych - czynników w okresie prenatalnym. W przypadku płodów płci
męskiej obecność testosteronu może być jednym z takich szkodliwych czynników,
spowalniających wzrost i zakłócających funkcje neuronalne lewej, wrażliwszej półkuli. W
rezultacie prawa półkula często dąży do skompensowania upośledzonych funkcji i staje się
u chłopców większa i bardziej dominująca. Większa liczba chorych mężczyzn niż kobiet
odnotowywana jest nie tylko w przypadku zespołu sawanta, ale także innych dysfunkcji
ośrodkowego układu nerwowego, takich jak dysleksja, opózniony rozwój mowy, jąkanie się,
zespół nadpobudliwości ruchowej i autyzm.
Nowe zdolności
W ostatnich latach pojawiły się nowe dane potwierdzające słuszność hipotezy o roli lewej
półkuli. W 1998 roku Bruce L. Miller z University of California w San Francisco zbadał
pięcioro starszych pacjentów z objawami otępienia czołowo-skroniowego (FTD), jednej z
form otępienia przedstarczego. U pacjentów tych wraz z wystąpieniem i rozwojem otępienia
ujawniły się zdolności artystyczne. Potrafili wykonywać niezwykle dokładne kopie dzieł sztuki
i pięknie malować. Tak jak w przypadku sawantów twórczość tych pięciu osób miała
charakter wizualny nie werbalny. Badania wykonane metodÄ… tomografiiemisyjnej
pojedynczego fotonu (SPECT) wykazały że uszkodzenia mózgu były zlokalizowane głównie
w lewej półkuli. Miller zbadał następnie siedmiu innych pacjentów, u których rozwinęły się
zdolności plastyczne lub muzyczne po wystąpieniu FTD. Także i u nich wykrył uszkodzenia
lewej półkuli.
Miller, Craig Hou z Washington University i inni porównali następnie uzyskane obrazy mózgu
z wynikami analogicznych badań wykonanych u dziewięcioletniego sawanta-artysty
cierpiącego na autyzm, o inicjałach DB. Badania metodą SPECT wykazały u DB
zwiększony przepływ krwi w przedniej części kory nowej, natomiast obniżony w lewym płacie
skroniowym. (Kora nowa bierze udział w funkcjach poznawczych wyższego rzędu; płat
skroniowy odpowiada za pewne aspekty pamięci i uczuć.) Miller chciałby zbadać także
innych sawantów mających zdolności artystyczne, aby stwierdzić, czy jego odkrycia się
potwierdzą. Ale już sam fakt, że DB i starsi pacjenci cierpiący na FTD, u których rozwinęły
się nowe zdolności charakterystyczne dla sawantów, wykazują te same patologie, zwraca
uwagę i pozwala sądzić, że badacze wkrótce będą umieli precyzyjnie określić objawy
neurologiczne towarzyszące zespołowi sawanta.
Trudniej zapewne będzie ustalić, jakie zjawiska fizjologiczne odpowiadają za niemal
nieograniczone zasoby pamięci sawantów. Mortimer Mishkin z National Institute of Mental
Generated by ABC Amber LIT Converter, http://www.processtext.com/abclit.html
Health jest zdania, że funkcje pamięci są realizowane przez obwody nerwowe różnych
typów, w tym nadrzędny korowo-limbiczny obwód, związany z pamięcią określaną
powszechnie jako semantyczna lub kognitywna, oraz układ korowo-prążkowiowy niższego
poziomu, obsługujący pamięć operacyjną. Wydaje się, że pamięć sawantów jest typu
niekognitywnego, nawykowego.
Niewykluczone, że czynniki powodujące uszkodzenia lewej półkuli również uszkadzają
obwody pamięciowe wyższego poziomu. W rezultacie sawanci mogą być zmuszeni do
posługiwania się prymitywniejszymi obwodami pamięci operacyjnej, które uniknęły
zniszczenia. Zapewne uszkodzenia mózgu - niezależnie od tego, czy powstały w wyniku
oddziaływania hormonów, choroby czy urazu w fazie prenatalnej lub pózniejszej - stymulują w
pewnych sytuacjach rozwój określonych umiejętności prawej półkuli, związanych z funkcjami
pamięci operacyjnej. W takich sytuacjach może wystąpić zespół sawanta.
Rain Man w każdym z nas?
Ujawnienie się umiejętności typowych dla sawantów u ludzi cierpiących na otępienie rodzi
intrygujące pytanie, jaki potencjał drzemie w każdym człowieku. Dlatego też niektórzy
badacze usiłują dowiedzieć się czegoś więcej o małym Rain Manie w każdym z nas".
Jedna z grup zastosowała technikę przezczaszkowej powtarzalnej stymulacji magnetycznej
(rTMS) u 17 zdrowych osób, ośmiu mężczyzn i dziewięciu kobiet. Tracy Morrell z University
of South Australia, Robyn L. Young z Flinders University w Adelaide oraz Michael C.
Ridding z Adelaide University stosowali stymulację magnetyczną obszaru lewego płata
skroniowego, który Miller określił jako uszkodzony u swoich pacjentów z FTD.
W nie opublikowanym dotąd studium badacze ci stwierdzają, że tylko u dwóch osób z grona
badanych pojawiły się przejściowo umiejętności wykonywania szybkich obliczeń
kalendarzowych, zdolności artystyczne i nastąpiła poprawa pamięci operacyjnej. Również
inni zetknęli się ze sporadycznymi przypadkami nowych umiejętności, zanikających po kilku
godzinach. Badacze sugerują, że zdolności typowe dla sawantów mogą występować tylko w
małej części populacji ludzi zdrowych, analogicznie jak wśród osób niepełnosprawnych,
gdzie też są ograniczone do niewielkiego odsetka pacjentów.
Wielu ekspertów wierzy jednak w realne możliwości dotarcia do wysp inteligencji"
charakterystycznych dla sawantów. Allan Snyder i John Mitchell z Centre for the Mind w
Canberze w Australii utrzymują, że takie same procesy jak w mózgu sawantów zachodzą u
każdego z nas, lecz zagłuszają je bardziej wyrafinowane przejawy poznania
konceptualnego. Sawanci z autyzmem - konkludują badacze - mają uprzywilejowany dostęp
do informacji na niższych poziomach, normalnie niedostępnej dla introspekcji".
My również wyznajemy pogląd, że każdy z. nas posiada w jakimś stopniu obwody i
połączenia nerwowe, które odpowiadają za zespół sawanta. Są one jednak trudniej
dostępne - częściowo dlatego, że żyjemy w społeczeństwie, w którym dominującą rolę
odgrywa lewa półkula. Czasami jednak zauważamy cechy sawantów także u siebie.
Niekiedy doznajemy olśnienia" lub odkrywamy w sobie nową umiejętność. A pewne
procedury - w tym hipnoza, wywiady z pacjentami będącymi pod wpływem amobarbitalu
sodowego, związku z grupy barbituranów o działaniu uspokajającym i relaksującym, czy też
stymulacja mózgu podczas zabiegów neurochirurgicznych - dostarczają dowodów, że w
każdym człowieku tkwią ogromne zasoby uśpionych wspomnień. Także sny mogą ożywić te
wspomnienia lub uaktywnić nowe umiejętności.
Zaglądanie do mózgu
Generated by ABC Amber LIT Converter, http://www.processtext.com/abclit.html
Żaden model funkcjonowania nie będzie kompletny dopóki nie zostanie wyjaśniony
fenomen sawantów. Dysponując obecnie narzędziami do badania struktury i funkcji mózgu,
możemy łączyć te badania ze szczegółowymi testami neuropsychologicznymi sawantów.
Mamy nadzieję, że anegdotyczne opisy przypadków, przeważające w literaturze przedmiotu
z ostatnich stu lat, wkrótce ustąpią miejsca danym porównawczym dotyczącym rozmaitych
grup ludzi zdrowych i upośledzonych, w tym także cudownych dzieci, geniuszy i sawantów.
Zespół sawanta daje jedyny w swoim rodzaju wgląd w funkcjonowanie mózgu, istotny w
poszukiwaniu odpowiedzi na pytania o stosunek między inteligencją ogólną a różnymi jej
formami. Może on również rzucić światło na plastyczność mózgu i zjawiska kompensacji,
aktywacji kolejnych neuronów i odbudowy funkcji w ośrodkowym układzie nerwowym -
obszary badań o zasadniczym znaczeniu dla zrozumienia tak różnych jednostek
chorobowych, jak udar mózgu, paraliż i choroba Alzheimera.
Jednak znaczenie zespołu sawanta nie ogranicza się do badań naukowych. Przykład tych
niezwykłych ludzi i ich równie niezwykłych rodzin, opiekunów, terapeutów i nauczycieli wiele
nas uczy. Na ich losy wpływają - i to jest jeden z najważniejszych wniosków - nie tylko układy
połączeń nerwowych. Sawanci mogą wieść szczęśliwe życie dzięki bezwarunkowej miłości,
wierze i determinacji swoich opiekunów. Badania nad zespołem sawanta mogą nam
znacznie ułatwić pogłębienie wiedzy zarówno na temat ludzkiego mózgu, jak i możliwości,
które kryje w sobie człowiek.
Z niektórych doniesień naukowych wynika, że sawanci zachęcani do rozwijania umiejętności
językowych tracą swe szczególne talenty artystyczne. Jednym z najsłynniejszych jest
przypadek Nadii, dziewczynki z autyzmem, która w wieku lat trzech tworzyła zadziwiające
rysunki. Kiedy skończyła siedem lat, wystano ją do szkoły dla dzieci autystycznych, w której
nauka koncentrowała się na umiejętnościach werbalnych. Jako nastolatka Nadia lepiej
posługiwała się językiem, ale nie umiała już tworzyć fascynujących i skomplikowanych
rysunków.
Nasze obserwacje nie potwierdzają, jakoby ceną za postęp w opanowywaniu języka i
socjalizacji był zanik talentu. Uważamy, że nadzwyczajne zdolności sawantów są atutem,
który może im ułatwić funkcjonowanie w życiu codziennym. Pomagają one pacjentom
rozwijać umiejętności współżycia społecznego, lepiej opanowywać język i cieszyć się
większą samodzielnością. Sawanci zyskują dzięki swemu talentowi poczucie sukcesu,
które z kolei pozwala im na pełniejsze uczestnictwo w życiu. Muzyczny geniusz Leslie
Lemke dzięki koncertom i kontaktowi z publicznością zaczął żywiej reagować. Malarza
Richarda Wawro ogarnia radość i podniecenie, ilekroć kończy nową pracę, i pragnie uczcić
ten moment. A obdarzony fenomenalną pamięcią Kim Peek przełamał społeczną izolację, w
Rain Man
której trwał przed nakręceniem filmu . Teraz jezdzi po kraju i spotyka się z
młodzieżą szkolną.
Całe szczęście, że dziś uznaje się potrzebę łączenia zachęty do rozwijania umiejętności
sawantów z dążeniem do normalizacji ich życia. Osoby takie kieruje się na kursy dla
wybitnie utalentowanych, co wzbogaca kontakty społeczne zarówno ich samych, jak i innych
uczestników. Od niedawna organizowane są, na przykład przez Hope University w Anaheim
w Kalifornii, specjalne programy dla tych niezwykłych ludzi. Podejmuje się również działania
dotyczące osób o podobnych zaburzeniach na przykład organizuje się obozy
artystyczno-muzyczne dla ludzi z zespołem Williamsa, wśród których wielu wykazuje
niepospolite zdolności muzyczne typowe dla sawantów. Pielęgnowanie talentu to
najbardziej właściwe i obiecujące podejście.
Tłumaczył Krzysztof Kwaśniewicz
Generated by ABC Amber LIT Converter, http://www.processtext.com/abclit.html
e-Bookversion by[ ch@to ]
About this Title
This eBook was created using ReaderWorks®Standard 2.0, produced by OverDrive, Inc.
For more information about ReaderWorks, please visit us on the Web at
www.overdrive.com/readerworks
Wyszukiwarka
Podobne podstrony:
2002 08 Programowana tablica świetlna2002 08 Genialne schematy2002 08 Szkoła konstruktorówid!646Matematyka dyskretna 2002 08 Struktury danych2002 08 Włącznik RC5CAPTAIN TSUBASA (Road to 2002) 082002 08 Precyzyjny miernik głośności Psofometryczny miernik sygnału2002 08 Szkoła konstruktorów klasa II2002 03 08TI 99 08 19 B M pl(1)2002 09 Creating Virtual Worlds with Pov Ray and the Right Front Endłacina podst 2002 3 odpei 05 08 s029więcej podobnych podstron