Modul 1 Teoretyczne aspekty miedzynarodowych stosunkow politycznych
Kierownik projektu: Joanna Opoka Redaktor: Monika Poradecka Metodycy: Monika Poradecka, Agnieszka Pachnicka Grafik: Joanna Graczyk Informatyk: Mariusz Kieszek Wstęp do kursu Złożoność problematyki międzynarodowych stosunków politycznych, ich wielowymiarowość i różnorodność form organizacji życia międzynarodowego skłania do podjęcia badań w omawiany przedmiocie. Nauka o stosunkach międzynarodowych ma charakter interdyscyplinarny i uwzględnia dorobek takich nauk, jak: historia, socjologia, geografia, prawo, ekonomia. Analizując globalną rzeczywistość polityczną nie sposób nie odnieść się do zagadnień koncentrujących się na problemach teoretycznych: W jaki sposób przedstawiana jest rzeczywistość międzynarodowa? Kto kreuje światową scenę polityczną. Jakie wizje prezentowane są przez środowiska naukowe? Ważnym problemem są również zagadnienia związane z uczestnikami stosunków międzynarodowych. Warto spróbować odpowiedzieć na pytania: jak zmienia się ich struktura w dobie globalizacji i czy państwo utraci swoją dominującą rolę w polityce a instytucje transnarodowe będą przejmowały jego funkcje? Na pytania te postaramy się odpowiedzieć w trakcie kursu. Teoretyczne aspekty międzynarodowych stosunków politycznych Teoretyczne aspekty międzynarodowych stosunków politycznych Wstęp 1. Realistyczne ujęcie stosunków międzynarodowych 1.1. Założenia podstawowe 1.2. Interes narodowy to siła potęga 1.3. Realistyczne wizje 2. Szkoła liberalna 2.1. Rozróżnienie interesów państwa i społeczeństwa (narodu) 2.2. Przyczyna wojen 2.3. Demokratyzacja świata 2.4. Powszechna demokratyzacja a międzynarodowa anarchia 2.5. Proces demokratyzacji 3. Polityka transnarodowa 3.1. Wzrost znaczenia organizacji nieterytorialnych (niepaństwowych) 3.2. Wzrost współzależności państw 3.3. Wzrost powiązań polityki wewnętrznej i zagranicznej 3.4. Nowe pojęcie potęgi w stosunkach międzynarodowych 4. Marksizm, postmodernizm i ekolodzy 4.1. Marksizm 4.2. Postmodernizm 4.3. Ekolodzy 5. Uwarunkowania międzynarodowych stosunków politycznych Słownik Bibliografia Bibliografia stron WWW 1 Teoretyczne aspekty międzynarodowych stosunków politycznych Wstęp Badania nad stosunkami międzynarodowymi są jedną z najmłodszych dziedzin naukowych. W podejściu do badania struktur i przebiegu międzynarodowych relacji politycznych stosuje się wiele metod interdyscyplinarnych. Wśród wyróżnianych percepcji stosunków międzynarodowych główne miejsce stanowi podejście realistyczne do globalnej rzeczywistości, liberalne, transnarodowe. Istotną rolę, również w obecnej rzeczywistości międzynarodowej ogrywa marksizm. Ponadto u progu XXI wieku ważne miejsce zajmuje nurt postmodernistyczny oraz ekologiczna wizja świata. Dla zrozumienia przedstawionego zagadnienia należy odpowiedzieć na podstawowe pytania: czym charakteryzują się poszczególne wizje rzeczywistości międzynarodowej i jakie występują między nimi różnice? Czy do pogodzenia jest wizja realistyczna z marksistowską? Czy można łączyć liberalizm z teoria ekocentryzmu? Ponadto istotną rolę ogrywa przedstawienie uwarunkowań międzynarodowych stosunków politycznych. W module tym spróbujemy odpowiedzieć na pytania: który z czynników odgrywa wiodącą rolę w kształtowania globalnego życia politycznego? Czy istnieją podstawy do twierdzenia, że czynnik wewnętrzny jest kluczowy w formowaniu polityki światowej, czy może ważniejszy jest czynnik geopolityczny? 2 Teoretyczne aspekty międzynarodowych stosunków politycznych 1. Realistyczne ujęcie stosunków międzynarodowych Do twórców realistycznej wizji międzynarodowych stosunków politycznych zaliczamy Nicolasa Spykmanna i Hansa Morghentau a. Niewątpliwie wzorowali się oni na takich myślicielach jak Tomasz Hobbes, Jean J. Rousseau, Baruch Spinoza czy Niccollo Machiavelli. 1.1. Założenia podstawowe Prekursorem racjonalizmu był Nicollo Machiavelli, który w pracy Książe dawał rady dotyczące prowadzenia polityki zagranicznej. Ponadto w poczet ojców realizmu zaliczamy Thomasa Hobbesa, który twierdził, że przedstawiciele władz suwerennych: przez to, że są od siebie niezależni, wciąż sobie zazdroszczą wzajemnie pozostając w postawie gladiatorów, którzy wysuwali swój oręż i mają oczy utkwione jeden w drugim, tą ich bronią są forty, garnizony i działa na granicy ich królestw oraz szpiedzy, których nieustannie utrzymują u sąsiadów, a to jest postawa wojenna. Hobbes T., 1954: Lewiatan, [w:] Stosunki międzynarodowe..., 2001: s. 36. W koncepcjach realistycznych państwo jest instytucją suwerenną oraz zewnętrznie jednolitą w stosunkach międzynarodowych. W konsekwencji prowadzi to do rozdziału polityki na wewnętrzną i zagraniczną. Realiści zakładają możliwość, czy też konieczność, wewnętrznej dyskusji wokół problemów międzynarodowych (w tym problemów prowadzenia polityki zagranicznej). Kolejne założenie, że państwa są podstawowymi uczestnikami stosunków międzynarodowych prowadzi do wniosku, że w pełni kontrolują one swoje terytorium, ludność, zasoby oraz procesy wewnętrzne. Państwo, jako podstawowy podmiot stosunków międzynarodowych, musi opierać się na własnych siłach. Oczywiście szkoła realistyczna nie wyklucza możliwość np. członkostwa w NATO czy II Filarze Unii Europejskiej, lecz traktuje je z ograniczonym zaufaniem. Dla państwa najważniejsza jest siła (ang. power), która zapewnia o bezpieczeństwie narodowym państwa. Siła według Nicolasa J. Spykmana to umiejętność oddziaływania na ludzi, którego rezultatem jest osiąganie pewnych założonych celów. Hans J. Morgenthau zdefiniował politykę międzynarodową jako walkę o siłę, która została uznana za środek i równocześnie cel sprawowania polityki. Morgenthau utrzymywał, że siła to zdolność do sprawowania kontroli nad umysłami i zachowaniami innych ludzi. Siła ma 3 Teoretyczne aspekty międzynarodowych stosunków politycznych jednak tylko charakter względny, gdyż musi być odniesiona do potęgi innego państwa. Potęga państwa rośnie lub maleje w zależności od zmian potęgi innego państwa. Przykładem może być wzrost potęgi gospodarczej Chin na arenie światowej (a w głównej mierze azjatyckiej) i utraty tym samym wpływów Stanów Zjednoczonych w regionie Azji. W rozumieniu realistów budowa potęgi jest zawsze bezpośrednim celem państwa. Nie sposób nie dostrzec takiego myślenia wśród amerykańskich strategów w gabinecie G. W. Busha (np. Paula Wolfowitza). Stany Zjednoczone przez różne mechanizmy próbują utrzymać korzystny stan stosunków międzynarodowych po upadku Związku Radzieckiego. Po 11 września 2001 r. dniu ataku terrorystycznego na Stany Zjednoczone Waszyngton, chcąc zapewnić sobie dominującą pozycję na arenie międzynarodowej, kreował sytuację, w której USA będą odgrywały dominującą rolę w świecie. Wymagało to wysłania amerykańskich sił do Afganistanu i w region Zatoki Perskiej (patrz rys. 1). Zatem jak widać państwa dążą do zwiększania swojej potęgi na arenie międzynarodowej, a wariant minimum to zapewnienie sobie statusu bieżącego. Manas International Airport M. Czarne UZBEKISTAN KIRGISTAN AZERBEJDŻAN ARMENIA TURCJA TURKMENISTAN TADŻYKISTAN M. Kaspijskie CHINY Karshi Tadżikistan Incirlik Air Base U.S. Army's 10th Mountain Division Mazar-e Sharif SYRIA Bagram Air Base KASZMIR KABUL AFGANISTAN Khowst IRAK IRAN KANDAHAR Camp Doha Army Base Pul-i-Kandahar Kandahar JORDANIA KUWEJT Dalbandin Ahmed al Jabar Air Base Air Base U.S. 5th Fleet HQ PAKISTAN BAHRAIN Jacohabad NEPAL Sheik Isa Air Base INDIE Zat. Perska Pasni Prince Sultan Air Base KATAR al-Dhafra Air Base EGIPT al-Udeid Air Base Seeb International Airport BAZY PRZYPUSZCZALNE HMS OCEAN ARABIA SAUDYJSKA OMEN BAZY BAZY POTENCJALNE USS JOHN F. KENNEDY M. Czerwone SUDAN Thumrait Air Base CHARLES DE GAUILE French Aircraft Carrier JEMEN O. Indyjski GIUSEPPEGARIBALDI Italian Aircraft Carrier Amerykańskie bazy w regionie Zatoki Perskiej i w Azji Południowej 1.2. Interes narodowy to siła potęga Myślenie realistyczne zakłada również determinowanie myślenia elit politycznych i decyzyjnych przez interes narodowy, rozumiany w kategoriach potęgi. Przyjęcie takiego 4 Teoretyczne aspekty międzynarodowych stosunków politycznych założenia tworzy podstawy do formułowania przesłanek mówiących o polityce międzynarodowej jako autonomicznej dziedzinie. Według szkoły realistycznej, polityki zagraniczne poszczególnych państw USA, Federacji Rosyjskiej czy Chin mają ciągłość historyczną. Państwa zatem myślą zawsze w kategoriach dążenia i zachowania potęgi, tzw. power politics. Myślenie w takim zakresie dla realistów jest stałe, niezależnie od epoki, polityka kreowana jest bowiem przez takie właśnie kryterium. W pojęciu power politics rozróżniamy dwa nurty. Pierwszy z nich K. W. Waltza i J. Herza mówi, że to kryterium wynika z politycznej organizacji świata, czyli braku władzy nadrzędnej. Druga zaś H. Morgenthau a i K. Thompsona mówi, że całość polityki międzynarodowej uzależniona jest od negatywnej natury ludzkiej. Świat społeczny jest tylko odzwierciedleniem natury ludzkiej na płaszczyznie zbiorowości. Zatem kwestia dążenia do potęgi siły, to nie tyle kwestia wyboru, ile konieczności. Państwo, chcąc przetrwać, musi być silne. Państwa kontrolujące własne terytorium i ludność oraz procesy wewnętrzne będzie prowadziło do maksymalizacji potęgi na arenie międzynarodowej. Wymieniony czynnik wewnętrzny będzie skutkował tym, że państwa w polityce międzynarodowej będą kierowały się tylko bodzcami zewnętrznymi. Dla przykładu, dążenie Stanów Zjednoczonych do rozbudowy parasola antyrakietowego nie będzie powodowane sytuacją wewnętrzną, np. presją społeczną, lecz wzrostem potęgi balistycznej Chin. Upowszechnienie się zasady suwerenności i innych historycznych procesów prowadzi do tego, że polityczna organizacja świata ma charakter zdecentralizowany brak jest centrum, nadrzędnej struktury. Nie ma zatem rządu światowego, a państwa same decydują o swoich celach, aspiracjach i wreszcie metodach osiągania powyższych celów i założeń. Sytuacja, w której państwa używają siły (zwłaszcza wojskowej, np. wojna w Wietnamie), nie mając nad sobą żadnej władzy zwierzchniej, nazywa jest za T. Hobbesem stanem natury, a za G. L. Dickinsonem anarchią międzynarodową. Prowadzi ona do braku ośrodka centralnego, który mógłby zapobiegać konfliktom między państwami, czy określać ich wzajemne zachowania. Zatem brak tutaj czynnika takiego, jakim jest władza wykonawcza w strukturach państwowych. To z kolei tworzy sytuacje, w której żadne z państw nie może zaufać innemu uczestnikowi stosunków międzynarodowych w dalszej konsekwencji tworzy to tzw. strukturę nieufności. Relacje między państwami są grą o sumie zerowej i nie uda się osiągnąć stanu idealnego , który wykluczy np. istnienie wojen. Dla realistów zachowanie bezpieczeństwa zależy od bezsprzecznej dominacji państwa na arenie światowej. Kreuje to sytuację możliwości użycia siły w celu zapewnienia bezpieczeństwa państwu. Ponadto 5 Teoretyczne aspekty międzynarodowych stosunków politycznych do kategorii dominacji, obok dominacji wojskowej, zaliczana jest również dominacja gospodarcza czy ekspansja demograficzna. 1.3. Realistyczne wizje Najbardziej znanym teoretykiem realizmu w polityce był niewątpliwie H. Morgenthau, autor sławnej książki Polityka między narodami Walka o władzę i pokój. W przedstawionej pracy Morgenthau wychodził z założenia, że realizm polityczny zakłada, że w polityce międzynarodowej (podobnie jak w społeczeństwie) podstawą jest natura człowieka. Jednak głównym problemem analizowanym przez Morgenthau a był problem równowagi sił między mocarstwami, np. Stanami Zjednoczonymi i Związkiem Radzieckim. Dla amerykańskiego politologa równowaga sił miała gwarantować stabilność międzynarodową. Praktyka międzynarodowa dała podstawy do stworzenia teorii mechanizmu równowagi sił (ang. balance of power). Balance of power to klasyczna koncepcja opisu sceny międzynarodowej, na której żadne z państw czy grup państw tworzących sojusze nie posiada tak dużej przewagi militarnej, aby zagrozić wolności i suwerenności innych krajów. Wzajemne oddziaływanie stron na siebie ma charakter permanentny, dzięki czemu ośrodek (lub ośrodki) sprawowania władzy poddawane są efektywnej kontroli. Zatem utrzymania status quo między dużymi państwami prowadzi do pokoju, natomiast dążenie do demokratyzacji świata i uznanie praw narodów do samostanowienia będzie prowadziło do destabilizacji. Idealizm liberalny dla realistów jest ideologią niebezpieczną. Stanowi on tylko zasłonę dla interesów dużych mocarstw, które dążą do podporządkowanie i zdominowania słabych państw. H. Morgenthau przywoływał doświadczenia XIX-wiecznego świata, kiedy liberalizm służył usprawiedliwieniu dominacji, rozszerzeniu stref wpływów oraz ekspansji przemysłowej i wojskowej. Prowadziło to nieuchronnie do walk, rozpadu państw i często rewolucji, czego najlepszym przykładem była Wiosna Ludów czy Rewolucja Pazdziernikowa. W ocenie amerykańskiego politologa całość ideologii liberalnej doprowadziła do wybuchu Wielkiej Wojny 1914 1918 i w konsekwencji do niemożności zapewnienia bezpieczeństwa światowego. Nowo powstałe organizacje międzynarodowe, takie jak Liga Narodów, nie były w stanie zapewnić bezpieczeństwa międzynarodowego. Najważniejszym warunkiem pokoju i zabezpieczenia własnych interesów państw, według H. Morgenthau a, jest posiadanie siły, czynienie przygotowań do konfliktu zbrojnego oraz umiejętne posługiwanie się grozbą wybuchu konfliktu. 6 Teoretyczne aspekty międzynarodowych stosunków politycznych Innym politologiem promującym realistyczną jest Nicolas Spykmann. W swoich dwóch pracach: Strategii Amerykańskiej w polityce światowej wydanej w 1942 r. oraz Geografii Pokoju wydanej w 1944 r., nakreślił podstawy realizmu. Podsumowując teorię realistów, do głównych założeń tej szkoły należy zaliczyć: 1) równowagę sił, 2) właściwie rozumiany interes narodowy, 3) politykę powstrzymywania, 4) odrzucenie koncepcji reprezentowania idealnych praw moralnych, 5) unikanie konfrontacji ideologicznej. 7 Teoretyczne aspekty międzynarodowych stosunków politycznych 2. Szkoła liberalna Drugim wyróżnianym kierunkiem w stosunkach międzynarodowych jest liberalizm. Podwaliny liberalizmu internacjonalistycznego (ang. liberal internationalism), jak zwany jest obecnie ten kierunek myśli politycznej, położyli dziewiętnastowieczni teoretycy liberalizmu J. S. Mill, R. Cobden, J. Bentham. Całość myślenia liberalnego zapoczątkowana została przez przełożenie zasad liberalnej polityki gospodarczej na realia polityki międzynarodowej. W praktyce znalazło to odzwierciedlenie po I wojnie światowej, kiedy głównie za sprawą Stanów Zjednoczonych postanowiono oprzeć ład międzynarodowy na zasadach liberalizmu. Głównym orędownikiem tej myśli był amerykański prezydent T. W. Wilson, a owocem Liga Narodów. Wizją idealistyczną prezydenta Wilsona była Ameryka, która rozpowszechniała w świecie swoje wzorcowe zasady rządzenia. Pokój według tej wizji zależał od postępów demokracji i dlatego Ameryka miała uczynić świat bezpiecznym dla demokracji , popularyzować zasady państwa prawa i gospodarkę rynkową. Państwa miały być osądzane według tych samych norm moralnych co jednostki i podlegać uniwersalnemu systemowi prawnemu. W swoim przemówieniu do senatu w 1917 roku T. W. Wilson mówił: Przemawiam w imieniu ludzkości i w obronie praw narodów neutralnych, do których i my należymy, gdyż wiele naszych najżywotniejszych interesów bezustannie pozostaje pod grozbą wojny.(...) Jedynie tylko pokój, zawarty między równymi, może być trwały, gdyż zasadą samego pokoju jest równowaga i wspólny udział w zyskach. Szczere stosunki między ludami wymagają dla zawarcia trwałego pokoju słusznego uregulowania dręczących kwestii terytorialnych oraz pretensji politycznych i narodowych.(...) Proponuję, aby wszystkie narody jednomyślnie przyswoiły sobie doktrynę Monroe go, aby żaden naród nie dążył do narzucenia swych form rządu innemu narodowi, jak również, aby każdy naród, wielki czy mały, mógł swobodnie bez przeszkody sam stanowić o formie swojego rządu. Proponuję, aby w przyszłości wszystkie narody zaniechały łączenia się w związki, co by je wpędziło o ubieganie się o władzę, w sieć intryg i wprowadziłoby zamieszanie we własne ich sprawy skutkiem wpływów z zewnątrz pochodzących. W zespole wszystkich państw nie ma żadnych przymierzy. Gdy wszystkie zjednoczą się w jednym duchu dążenia do jednego celu, to wszystkie działać będą we wspólnym interesie i korzystać ze swobód własnego kraju pod wspólna opieką. Pierwsza wojna światowa 1914 1918, 1960: 38 39. Choć obecnie liberałowie są dalecy do utopijnych idei okresu międzywojennego, w stosunkach międzynarodowych zawsze dążą do zastąpienia siły prawem, systemem porozumień i organizacji międzynarodowych. 8 Teoretyczne aspekty międzynarodowych stosunków politycznych 2.1. Rozróżnienie interesów państwa i społeczeństwa (narodu) Podstawą doktryny liberalistycznej w stosunkach międzynarodowych jest uznanie, iż stosunki między państwami odbywają się na tych samych zasadach, co stosunki międzyludzkie. Teoretycy uznali, iż skoro jednostki w społeczności są zazwyczaj nastawione do siebie pokojowo i racjonalnie, to takie same cechy powinny charakteryzować stosunki między państwami (społeczeństwami). W przeciwieństwie do realistów, którzy widzieli rzeczywistość przez pryzmat ewentualnej wojny i konfliktu, liberaliści kładli nacisk na pokojowe stosunki międzynarodowe. Poza hegemonią i równowagą sił wskazywali (i nadal wskazują) trzeci model współpracy międzynarodowej, który, w oparciu o uniwersalne prawo i instytucje ponadnarodowe, pozwala na przekształcenie stanu anarchii (wielość państw, jednostek niezależnych niepodległych) w ufną współpracę państw i narodów. W liberalizmie internacjonalistycznym pojawia się również założenie o harmonii interesów społeczeństw. Według tego założenia ład społeczny tworzy się spontanicznie w wyniku różnorodnych (chaotycznych) działań jednostek. Jednostka działa egoistycznie (maksymalizuje własny zysk), ale własne interesy może realizować tylko przez nawiązanie współpracy z innymi jednostkami. W ten sposób kształtują się więzi społeczne i ład społeczno-gospodarczy. A zatem działania przyczyniające się do wzrostu dobrobytu jednostki doprowadzają zarazem do dobrobytu całego społeczeństwa. Liberałowie przenoszą tę zależność również do skali państwo świat. Ponieważ każde państwo chce rozwijać się gospodarczo, niezbędnym elementem jest wymiana handlowa między państwami. Ograniczanie polityki wolnego handlu na dłuższą metę przynosi straty, a więc wszystkie państwa łączą podobne interesy gospodarcze. Kolejnym ważnym elementem teorii liberalizmu jest pokój, który leży w interesie każdego społeczeństwa. Skutki wojny (straty psychiczne, ekonomiczne, fizyczne, moralne) dotykają całe społeczeństwa. Liberałowie twierdzą, zatem, że społeczeństwa z natury nie są zainteresowane wojną. 2.2. Przyczyna wojen Jednym z głównych pytań, które zadają sobie liberaliści, jest pytanie o przyczynę istnienia wojen. Wszyscy liberałowie od XVIII wieku byli zwróceni przeciwko temu, co utożsamiano w stosunkach międzynarodowych ze stanem wojny. Nie chodzi tu koniecznie o rzeczywistą wojnę, lecz stan, w którym wojna pozostaje w centrum uwagi, jest ciągle 9 Teoretyczne aspekty międzynarodowych stosunków politycznych możliwą do zrealizowania alternatywą. Liberałowie, w przeciwieństwie do realistów, nie doszukują się przyczyny wojen w anarchicznej organizacji świata. Jeśli wojna jest narzędziem polityki państwa, to zdaniem liberałów jest to decyzja władz pozostających poza kontrolą społeczeństwa (które wojny przecież nie chce). Brak kontroli społeczeństwa nad władzą ma miejsce przede wszystkim w ustrojach totalitarnych i autokratycznych. Zatem przede wszystkim w naturze państw niedemokratycznych tkwi przyczyna wojen. Ich istnienie oznacza w najlepszym przypadku potencjalną wojnę. 2.3. Demokratyzacja świata Zdaniem liberałów wojny mogą być zakończone przez proces demokratyzacji świata. Począwszy od połowy XVIII wieku liberałowie twierdzili, że wojny są wynikiem władzy autorytarnej i sprzyjają dyktaturze. Wszelkiego rodzaju konflikty zbrojne dają możliwość uwolnienia się władzy spod kontroli obywateli. Główne argumenty, jakie przedstawiali Monteskiusz i I. Kant koncentrowały się wokół demokratyzacji i pacyfistycznego wymiaru handlu międzynarodowego. Według myślicieli Oświecenia demokracja tworzy mechanizm, decyzje dotyczące ewentualnego konfliktu podejmowane są przez ogół społeczeństwa, nie zaś przez predestynowanych do tego władców. Społeczeństwa pragnące dobrobytu są niechętne konfliktom, dyktatorzy natomiast dążą do konfrontacji, gdyż to legitymizuje ich władzę. Demokracja zatem zapewnia mechanizmy umożliwiające transparencję ustrojową oraz łatwiejszą kontrolę ogółu społeczeństwa nad władcą. Państwa demokratyczne podkreślają takiej wartości, jak: bezpieczeństwo, stabilność i dobrobyt. Szkoła liberalna nie wyklucza wojen sprawiedliwych, toczonych przeciwko systemom niedemokratycznym. Należy przy tym podkreślić, że wiara w pokojowość świata demokracji jest jednak nierealistyczna i zaprzecza faktom historycznym. Kolejnym problemem, jaki stanął przez liberałami była kwestia sposobu, w jaki państwa niedemokratyczne przekształcą się w demokratyczne. Zwyciężył w końcu pogląd uznający, iż niezbędna jest interwencja państw demokratycznych przez działania polityczne, ekonomiczne, a nawet militarne, które okażą się korzystne dla procesu przekształceń. Liberałowie byli jednak od zawsze podzieleni w kwestii słuszności interwencji w sprawy innych państw. Jedni uważali, że powinno się to czynić w imię demokracji i praw człowieka, inni, że należy powstrzymać się od interwencji w imię zasady samostanowienia i suwerenności. Nie określono również stanowiska w sprawie, czy 10 Teoretyczne aspekty międzynarodowych stosunków politycznych powinno się bezwzględnie respektować zasadę wolnego handlu, czy też stosować sankcje gospodarcze w przypadku łamania praw człowieka. Myśl liberalna charakteryzuje się również pewną naiwnością w wierze w funkcję kontrolną światowej opinii publicznej i jej zdolności wpływania na zachowania narodów i państw. Globalizacja ogranicza suwerenność narodów, więc można by przypuszczać, że działa zapobiegawczo, ale niestety, tworzy zarazem nowe ośrodki władzy i nowe zagrożenia dla słabszych uczestników światowego życia. 2.4. Powszechna demokratyzacja a międzynarodowa anarchia Liberałowie wskazują na demokratyzację jako podstawową drogę ku pokojowej współpracy. Aczkolwiek rzeczą wiadomą jest, że to nie wszystko istotną przeszkodą jest na przykład nacjonalizm, który może współistnieć z demokracją, a jednocześnie znacznie ograniczać harmonię interesów międzynarodowych. Zwolennicy szkoły liberalnej szukają rozwiązania tego problemu w długotrwałym procesie rozwoju więzi i międzynarodowych stosunków. Szczególną rolę przypisują rozwojowi handlu i stosunków ekonomicznych oraz różnego rodzaju organizacji międzynarodowych. Działania te mają w konsekwencji znieść wzajemne uprzedzenia i przenieść punkt ciężkości z problemów bezpieczeństwa na kwestie dobrobytu. W ten sposób uwzględnienie harmonii interesów ogranicza negatywne konsekwencje anarchicznej organizacji świata. Negocjacje i kompromis są uważane za główne narzędzia pokojowej współpracy między państwami demokratycznymi. Dla liberałów jedną z zasad demokracji jest zasada narodowego samookreślenia, a jedną z przyczyn wojen jest niemożność narodów do samookreślenia. We współczesnych stosunkach międzynarodowych często spotykamy się takimi konfliktami, jak konflikty w Kosowie między Serbami a Albańczykami, wojna między Rwandą a Ugandą czy wojny w Czeczenii. Według liberałów proces pokojowy ma zostać zagwarantowany przez: demokrację, możliwość samostanowienia, współpracę międzynarodowa zgodną z regułami prawa międzynarodowego. Dodatkowym czynnikiem zapewniającym pokój jest integracja. 2.5. Proces demokratyzacji Mimo ciągłego rozprzestrzeniania się ustroju demokratycznego, zdaniem Samuela Huntingtona, jedynie około 45% współczesnych państw spełnia kryteria 11 Teoretyczne aspekty międzynarodowych stosunków politycznych demokratycznego ustroju. Ważnym zagadnieniem jest fakt, iż wiele spośród państw nie w pełni demokratycznych jest dobrze rozwiniętych i dysponuje znaczną potęgą. Zagrożeniem dla pokoju są również państwa upadłe. Państwa te nie spełniają podstawowych warunków wspólnoty politycznej, takich jak: 1) zdolność do kontrolowania terytorium i ludności, 2) istnienie prawa wewnętrznego, 3) międzynarodowe uznanie. Tak długo jak będą istnieć systemy totalitarne i autorytarne, będzie zdaniem liberałów istnieć zagrożenie wojną. Teoretycy liberalni poszukują zatem rozwiązań, które przyniosłyby światu pokój. Wskazuje się na trzy możliwe drogi działań: 1) rozwijanie i umacnianie już istniejących systemów państw, 2) stworzenie nowych międzynarodowych instytucji zapobiegającym konfliktom, 3) stworzenie państwa ogólnoświatowego (ten kierunek jest jednak traktowany jedynie teoretycznie i pozostaje poza sferą rozważań praktycznych). Proponowane rozwiązania konfliktów i tworzenia pokoju w skali świata to: 1) rozwój prawa międzynarodowego, 2) rozwój systemu bezpieczeństwa międzynarodowego, 3) powszechne rozbrojenie, 4) likwidacja barier w handlu międzynarodowym. Przedstawione wyżej sposoby rozwiązania konfliktów mają przyczyniać się do: 1) utożsamiania interesów poszczególnych państw z interesami całej społeczności światowej, 2) ograniczenia roli równowagi sił, która jest uważana za niepewną i zawodną podstawę stabilności i bezpieczeństwa, 3) tworzenia humanitarnych przesłanek pokoju i ich promocji wśród opinii publicznej na całym świecie. Liberalizm internacjonalistyczny kładzie nacisk przede wszystkim na rozwój ekonomiczny i handel międzynarodowy. Te dwa czynniki kształtują pokojowe współistnienie państw przez wzajemny wzrost współzależności. W opinii liberałów internacjonalistycznych, międzynarodowa wymiana handlowa prowadzi do sytuacji, w której państwa nie dążą do ekspansji terytorialnej a prowadzą działania na rzecz zwiększania dobrobytu i bezpieczeństwa państw. Handel międzynarodowy miał doprowadzić do porzucenia myśli o podboju terytorialnym jako sposobie zwiększania bogactwa i bezpieczeństwa państw. Upowszechnienie takiego pokojowego stanu stosunków międzynarodowych leży głównie 12 Teoretyczne aspekty międzynarodowych stosunków politycznych w gestii organizacji międzynarodowych, takich jak Światowa Organizacja Handlu, Organizacja Narodów Zjednoczonych czy Bank Światowy. Ponadto ważnym czynnikiem gwarantującym pokojowe współistnienie jest promowanie i rozwój demokratycznych instytucji w skali globalnej. 13 Teoretyczne aspekty międzynarodowych stosunków politycznych 3. Polityka transnarodowa Trzecim kierunkiem postrzegania rzeczywistości międzynarodowej jest koncepcja transnarodowa. Koncepcja realistyczna wydawała się badaczom ideą coraz mniej odzwierciedlającą rzeczywiste stosunki międzynarodowe. Dlatego też od początku lat sześćdziesiątych zaczęto coraz liczniej krytykować użyteczność tej koncepcji. Proces ten zapoczątkowały prace takich badaczy, jak K. Kaiser, E. Morse. Zwolennicy teorii polityki transnarodowej wskazują na trzy zjawiska zachodzące we współczesnym świecie, które odgrywają ogromną rolę w kształtowaniu relacji międzypaństwowych i które należy brać pod uwagę w momencie tworzenia modelu funkcjonowania tych relacji. Do zjawisk o tej naturze zalicza się: 1) procesy transnarodowe, 2) wzrost współzależności międzypaństwowej, 3) globalizację interakcji. Zwolennicy transnarodowej wizji rzeczywistości międzynarodowej krytykowali takie założenia realistów, jak: 1) brak uznania ważności organizacji międzynarodowych jako istotnych podmiotów wpływających na kształtowanie się stosunków międzynarodowych, 2) pogląd, że państwa są suwerenne, 3) pogląd, że rządy maja pełną kontrolę nad polityką wewnętrzną, która daje im swobodę prowadzenia polityki zagranicznej, 4) pogląd, że głównym problemem polityki zagranicznej państwa jest kwestia bezpieczeństwa, 5) pogląd, że potęga państwa jest równoznaczna z interesem narodowym, 6) pogląd, że konflikt interesów jest stale obecny i to on kształtuje stosunki między państwami, 7) pogląd, że państwa to jedyne ośrodki siły, których potęga militarna kształtuje strukturę układu sił w stosunkach międzynarodowych. 3.1. Wzrost znaczenia organizacji nieterytorialnych (niepaństwowych) W wyniku dynamicznego rozwoju i intensyfikacji powiązań gospodarczych we współczesnym świecie następuje wzrost liczby i aktywności niepaństwowych podmiotów stosunków międzynarodowych. Do grupy tej zaliczamy: 14 Teoretyczne aspekty międzynarodowych stosunków politycznych 1) organizacje międzynarodowe i międzyrządowe (np. Organizacja Narodów Zjednoczonych, Organizacja Paktu Północnoatlantyckiego ang. North Atlantic Treaty Organization, NATO), 2) korporacje międzynarodowe no. Coca-Cola, Wal-Mart czy AIG, 3) ruchy międzynarodowe np. Greenpeace, Amnesty International, 4) kościoły i grupy religijne np. kościół protestancki, rzymskokatolicki czy prawosławny, hinduizm, buddyzm, judaizm, 5) międzynarodowe zrzeszenia partii politycznych, tzw. międzynarodówki np. Międzynarodówka Socjalistyczna, 6) prywatne organizacje np. Dorchester County Historical Society. Aktywność tych uczestników stosunków międzynarodowych znacznie przekształca realistyczny obraz relacji międzypaństwowych. Następuje zróżnicowanie i intensyfikacja kontaktów na płaszczyznie międzynarodowej. Kontakty te, zwane transnarodowymi, odbywają się na wielu poziomach i rządy państw mają nad nimi ograniczoną kontrolę. Liczba podmiotów stosunków międzynarodowych wzrasta. Nie zawsze też kontakty te są zgodne z polityką zagraniczną, jaką prowadzi dane państwo, gdyż każdy realizuje własną politykę. Cechą tego procesu jest więc decentralizacja części kontaktów międzynarodowych. Następstwem rozwoju stosunków transnarodowych jest zjawisko zwane internalizacją polityki wewnętrznej. W ramach transnarodowych struktur następuje rozszerzenie więzi wewnętrznych (narodowych) grup. Wewnętrzne grupy i interesy rozszerzają zakres oddziaływania w stosunkach międzynarodowych, granice państw zaczynają odgrywać coraz mniejszą rolę. W miarę wzrostu ilości kontaktów transnarodowych, koszty ewentualnego podporządkowania tych stosunków władzy państwowej stają się coraz wyższe. Dlatego też rządy godzą się z autonomią tych kontaktów, prowadząc wobec nich politykę porozumienia, wchodząc w koalicje itp. W związku z procesem rozwoju transnarodowych struktur rola państw na arenie międzynarodowej ulega osłabieniu, wzrasta natomiast znaczenie i rola niepaństwowych uczestników stosunków międzynarodowych. Państwo przestaje być w pełni suwerenną jednostką, która rozwija stosunki zewnętrzne jedynie za pośrednictwem tzw. rządowych kanałów polityki zagranicznej. Należy stwierdzić, że współczesne stosunki są czymś więcej niż tylko stosunkami między państwami. Obejmują wszelkie oddziaływania, które wychodzą poza granice państw. 15 Teoretyczne aspekty międzynarodowych stosunków politycznych 3.2. Wzrost współzależności państw W teorii realistów mowa jest o państwach suwerennych. Suwerenność oznacza jednoczesną pełną niezależność. Pominięte zatem zostało zjawisko wzrastającej współzależności państw. Zwolennicy teorii transnacjonalistycznej uważają, że jest to jedna z cech charakterystycznych dla współczesnych stosunków międzynarodowych. Oczywiście wzrost zależności jest nierównomierny i dominuje między państwami rozwiniętymi. Wzrost współzależności między państwami powoduje, że zmiana polityki jednego państwa wpływa na konieczność jej zmiany również w innym państwie. Wzrasta zatem wrażliwość wewnętrzna państwa na wydarzenia zewnętrzne. Ograniczenie stosunków międzypaństwowych jest kosztowne dla obu stron, choć nie zawsze obie strony tracą tyle samo. Transnacjonaliści interesują się wpływem rosnącej współzależności na politykę państw i ich wzajemne stosunki. W wyniku ograniczenia autonomii państwa przez wzrost współzależności, następuje zawężenie swobody kształtowania polityki wewnętrznej i zagranicznej przez rząd. Wzrost współzależności powoduje, iż spory i konflikty między państwami rozstrzygane są za pomocą środków pokojowych negocjacji i kompromisu. Dodatkowym argumentem przemawiającym za pokojowym rozwiązywaniem konfliktów jest zbieżność interesów oraz wysokie koszty prowadzenia konfliktów. Wraz ze wzrostem współzależności zmniejszają się możliwości realizacji partykularnych interesów danego państwa. Przy takich założeniach trudniej będzie rozpocząć wojnę przez jedno z państw uczestników stosunków międzynarodowych ograniczy to bowiem samodzielne prowadzenie polityki. Wpływ innych państw ich sprzeciw bądz zgoda może mieć decydujący wpływ na postępowanie państwa, które zamierza rozpocząć wojnę. Jednak, jak pokazuje przykład Stanów Zjednoczonych, stosunki międzynarodowe na początku XXI wieku nie osiągnęły takiego systemu transnacjonalności. Po ataku terrorystycznym politykom amerykańskim udało się stworzyć szeroką koalicję antyterrorystyczną. Poparcie dla Stanów Zjednoczonych zaowocowało szybkim wysłaniem wojsk koalicji do Afganistanu. W następnej fazie wojny z terroryzmem państwa, takie jak Francja, Rosja czy Chiny nie udzieliły poparcia Stanom Zjednoczonym w operacji irackiej. Jednak mimo sporów w Radzie Bezpieczeństwa ONZ USA zdecydowały o ataku w oparciu o koalicję, w skład której weszły między innymi Wielka Brytania, Australia i Polska. 16 Teoretyczne aspekty międzynarodowych stosunków politycznych 3.3. Wzrost powiązań polityki wewnętrznej i zagranicznej Współczesna rzeczywistość międzynarodowa charakteryzuje się również zjawiskiem postępującego rozmywania się różnic między polityką wewnętrzną i zagraniczną państw. Przyczyną tego procesu jest fakt, że państwa nie są już samowystarczalne, a zatem wewnętrzne kwestie ekonomiczne i społeczne mają swój międzynarodowy wymiar. Polityka zagraniczna to współcześnie zewnętrzna troska o rozwój i dobrobyt. Narzędziami polityki międzynarodowej nie są już tylko dyplomacja (w tradycyjnym ujęciu) i wojsko. Dziedziny te stały się częścią mniej wyspecjalizowanej aktywności, jaką jest współcześnie polityka zagraniczna. Tradycyjny podział zagadnień interesujących państwa na zasadnicze (kwestie bezpieczeństwa i wojskowości) oraz drugorzędne (kwestie społeczno-gospodarcze) traci współcześnie na znaczeniu. Jest to wynikiem zacierania się różnic między polityką wewnętrzną a zagraniczną. Kwestie drugorzędne są obecnie traktowane jako jednakowo ważne. Ponieważ kwestie rozwoju ekonomicznego i dobrobytu społecznego leżą głównie w gestii ministerstw kształtujących politykę wewnętrzną, obecnie również te organy władzy uczestniczą w kontaktach międzynarodowych. Najlepszym przykładem mogą być tendencje niektórych państw do łączenia ministerstw gospodarki i spraw zagranicznych, czy też tworzenia w strukturach ministerstw spraw zagranicznych specjalnych komórek odpowiedzialnych za międzynarodową wymianę gospodarczą. 3.4. Nowe pojęcie potęgi w stosunkach międzynarodowych Potęga (siła) podmiotów stosunków międzynarodowych we współczesnym świecie ulega rozproszeniu. Dzieje się tak, ponieważ podmiotów jest coraz więcej. Ponadto państwa przestały być jedynymi ośrodkami potęgi. Wzrost rozwoju technologii wojskowych rozszerzył się, a przez to zwiększył się do nich dostęp państw słabszych oraz podmiotów niepaństwowych, takich jak organizacje terrorystyczne. Zmianie ulegają również zródła potęgi, z tradycyjnych, jak przemysł, ludność, siły zbrojne, terytorium, na nowoczesne, na przykład zasoby ekonomiczne, potencjał naukowy, technologia, sprawność organizacyjna, aktywność kulturalna. Koszty użycia sił militarnych w ewentualnym konflikcie wzrosły w obecnych czasach tak znacznie, iż podjęcie takich działań uważa się za nieracjonalne i bezproduktywne. Istotne ograniczenie użyteczności i roli sił zbrojnych jako narzędzia polityki nastąpiło w wyniku jej rozprzestrzenienia i dywersyfikacji oraz istnienia arsenału nuklearnego. Przykładowo, 17 Teoretyczne aspekty międzynarodowych stosunków politycznych koszty miesięcznego utrzymania wojsk amerykańskich w Afganistanie podczas operacji Endurning Freedom (Przynosić Wolność) wyniosły 5,5 mld USD. Podsumowując poglądy transnacjonalistów można określić główne cechy współczesnych stosunków międzynarodowych, do których zaliczymy: 1) wielowymiarowość kontaktów międzynarodowych, w których państwo przestało być dominującym uczestnikiem, 2) rozwój stosunków transnarodowe, 3) ciągły wzrost współzależności między państwami, 4) zacieranie się różnic między polityką wewnętrzną a zagraniczną, 5) zanik tradycyjnej hierarchii problemów politycznych, 6) spadek znaczenia siły militarnej jako narzędzia polityki. Mimo że państwa są współcześnie nadal uważane za podstawowy instrument wyrażania woli własnych społeczeństw, to jednak ich rola powoli ulega marginalizacji. Wpływają na to dwa czynniki: kwestie bezpieczeństwa oraz współpraca międzynarodowa. Państwa, dążąc do zapewnienia bezpieczeństwa i współpracy międzynarodowej, zawierają kompromisy, a to ogranicza ich suwerenność i prawo do samostanowienia. Zawieranie kompromisów i szybko postępujący proces globalizacji zmniejszają i ograniczają rolę państwa w stosunkach międzynarodowych. Problemy stojące obecnie przed państwem narodowym można podzielić według kryterium niedoboru rządzenia . Polega ono na określeniu dwóch niedoborów rządzenia w gospodarce światowej: 1) braków operacyjnych, czyli niezdolności rządów i instytucji publicznych do rozwiązywania współczesnych problemów, 2) braków uczestnictwa, czyli ograniczeniu roli społeczeństw w kształtowaniu, podejmowaniu i akceptowaniu decyzji, które są często wypadkową interesów polityków i grup nacisku. 18 Teoretyczne aspekty międzynarodowych stosunków politycznych 4. Marksizm, postmodernizm i ekolodzy W podejściu do rzeczywistości międzynarodowej wyróżnia się oprócz koncepcji realistycznej, liberalizmu i podejścia transnarodowego marksizm, postmodernizm i nurt ekologiczny. 4.1. Marksizm Stosunki międzynarodowe w ujęciu Karola Marska i Fryderyka Engelsa cechowała przede wszystkim forma permanentnej rewolucji. Światowy pokój miał być zapewniony przez zdobycie i utrzymanie władzy przez proletariat. Marksiści wychodzą z założenia, że polityka zagraniczna wszędzie i zawsze jest przedłużeniem polityki wewnętrznej. Zatem walka klasowa wewnątrz danego państwa ma swoje przełożenie na globalne stosunki polityczne. Całość opiera się na materializmie historycznym, czy nazwanym przez F. Engelsa socjalizmie naukowym lub materializmie dialektycznym W głównej mierze jest to kontynuacja heglowskiej teorii mówiącej o tym, że historia przejawia się w dialektyce czy ścieraniu się przeciwstawnych sił. Lenin, kontynuując koncepcje Marksa i Engelsa, negatywnie odnosił się do wszelkich przejawów organizacji międzynarodowych. Przede wszystkim krytykował Ligę Narodów oraz wszelkie formy bezpieczeństwa międzynarodowego. Podobnie, negując wolny handel i liberalną wizję świata, marksiści uważali, że globalizacja to bezprawna dyktatura neoliberalnego kapitalizmu, realizowana przez wielkie mocarstwa imperialistyczne, wchodzące w skład triady imperialistycznej: USA, UE, Japonia. Globalizacja neoliberalna ma na celu restrukturyzację gospodarki światowej i internacjonalizacji kapitału, narzuca światu głębokie przeobrażenia społeczne i dyktat wielkiego kapitału. Dla marksistów-leninistów świat zewnętrzny dzielił się na klasy panujące i niewolnicze. Był to podstawowy wymiar walki o wyzwolenie klas pracujących (patrz tab. 1). 19 Teoretyczne aspekty międzynarodowych stosunków politycznych Tabela 1. Podział świata między wielkie mocarstwa właścicieli niewolników Kolonie Metropolie Razem 1876 1914 1914 1914 mln mln mln mln mln mln mln mln km2 ludności km2 ludności km2 ludności km2 ludności Anglia 22,5 251,9 33,5 393,5 0,3 46,5 33,8 440,0 Rosja 17,0 15,9 17,4 33,2 5,4 136,2 22,8 169,4 Francja 0,9 6,0 10,6 55,5 0,5 39,6 11,1 95,1 Niemcy 2,9 12,3 0,5 64,9 3,4 77,2 Japonia 0,3 19,2 0,4 53,0 0,7 72,2 Stany 0,3 9,7 9,4 97,0 9,7 106,7 Zjednoczone Ameryki Północnej Sześć wielkich 40,4 273,8 65,0 523,4 16,5 437,2 81,5 960,6 mocarstw Kolonie, które nie 9,9 45,3 9,9 45,3 należą do wielkich mocarstw (lecz do Belgii, Holandii i innych państw) Trzy kraje półkolonialne (Turcja, Chiny i Persja) 14,5 361,2 Ogółem 105,9 1367,1 Pozostałe państwa i kraje 28,0 289,9 Cała kula ziemska (bez obszarów podbiegunowych) 133,9 1657,0 yródło: Marxists. org. Witryna internetowa. http://www.marxists.org/polski/lenin/1915/socjalizm-a-wojna.htm, stan z 5 marca 2005 r. 4.2. Postmodernizm Prądem intelektualnym, który narodził się po upadku systemy komunistycznego był postmodernizm. W interpretacji postmodernistów w międzynarodowych stosunkach politycznych nie ma określonych celów, a świat zmierza w nieokreślonym kierunku. Zasadniczym przedmiotem zainteresowań postmodernistów jest interpretacja zachowań uczestników poszczególnych sytuacji społecznych, w których odgrywają swoje role organizacyjne, oraz wynikające z niej wartościowania, emocje i postawy. Mają one zasadnicze znaczenie dla zachowań organizacji oraz dla potencjału społecznego organizacji. Takie spojrzenie na społeczną stronę organizacji jest u nas niemal zupełnie nieznane i niepraktykowane. Przedstawiane koncepcje postmodernistyczne nie są 20 Teoretyczne aspekty międzynarodowych stosunków politycznych jednorodne, w gruncie rzeczy mamy do czynienia z różnymi koncepcjami, takimi jak: postpozytywizm, poststrukturalizm czy konstruktywizm. Wspólnym mianownikiem postmodernizmu jest korzystanie z idei F. Nietschego czy L. Wittgensteina, które przedstawiane były przede wszystkim w pracach M. Foucalta, J. Derridy czy R. Rorthy. Do wspólnych podstaw i założeń należy zaliczyć następujące: 1) rzeczywistość jest konstrukcją społeczną, zatem państwo, gospodarka są wytworami ludzkich przekonań i wyobrażeń, 2) w związku z powyższym badacze muszą podjąć próbę charakterystyki uwarunkowań społecznych, kulturowych, językowych, 3) wykluczenie prawdy obiektywnej jako niemożliwej do osiągnięcia w badaniach nad stosunkami międzynarodowymi, 4) narzucanie przez władzę poglądów społeczeństwom, 5) wykorzystanie do prowadzenia badań trzech zasadniczych metod: archeologii (w celu dowiedzenia i określenia poglądów w podłożu kulturowo-społecznym), genealogii (odkrywania historyczno-politycznych zachowań), dekonstrukcji (rozłożenie danej koncepcji na poszczególne elementy, w celu wykazania wzajemnych sprzeczności). 4.3. Ekolodzy Jednym z kierunków współczesnych stosunków międzynarodowych jest podejście ekologiczne Green Political Theory (GPT). Charakterystyczne poglądy ekologów koncentrują się wokół problemów zagrożenia środowiska naturalnego. Bez stworzenia nowej etyki i koncepcji problematyka ekologiczna nie jest w stanie znalezć własnego miejsca w międzynarodowych stosunkach politycznych. Najbardziej popularny jest niewątpliwie ekocentryzm. Głównym założeniem tej wizji jest odrzucenie antropocentryzmu jako wiodącego światopoglądu w stosunkach międzynarodowych. Zatem dominacja człowieka daje mu pełne prawo do naruszania i burzenia struktur ekosystemu. To w konsekwencji prowadzi do degradacji świata i samozniszczenia. Dla ekologów państwo jako jednostka polityczna nie jest rozwiązaniem. Odnosząc się do problemu państwa, wśród podejścia ekologicznego wyodrębniły się dwa nurty: 1) poglądy environmentalistyczne akceptujące istnienie państwa, porządku społecznego i ekonomicznego, poszukujące w ramach ekosystemu rozwiązań proekologicznych, 21 Teoretyczne aspekty międzynarodowych stosunków politycznych 2) green theory teoria negująca powstanie państwa, a jego funkcjonowanie postrzegająca jako główną przyczynę światowych klęsk. Stworzenie struktur ponadnarodowych będzie prowadziło do wzmożonej kontroli nad wypełnianiem światowych norm ekologicznych. Stworzone zostaną podstawy do tzw. zdecentralizowanego autorytaryzmu. Dla ekocentrystów podstawowym zadaniem jest daleko posunięta decentralizacja i powołanie nowych ponadnarodowych struktur. Decentralizacja ma przyczynić się do optymalizacji działań małych społeczności na rzecz ekosystemu. Stworzenie struktury ponadnarodowej ma służyć natomiast wzmocnieniu ochrony ekosystemów państw biednych (redystrybucja środków z państw bogatych). Ponadto zwolennicy green theory, korzystając z teorii gier (Dylemat Więznia), uznają, że im mniejsza liczba uczestników stosunków politycznych, tym większe szanse na osiągnięcie porozumienia. Wyłonienie światowego rządu ma doprowadzić do ograniczania partykularnych interesów państw i kierowania się dobrem globalnym. Każde z państw, kierując się własnym interesem, będzie promowało takie systemu prawne, które nie biorą pod uwagę ochrony środowiska. Konkretnym przykładem są próby ratyfikacji Protokołu z Kyoto międzynarodowego porozumienia do Ramowej Konwencji Narodów Zjednoczonych w Sprawie Zmian Klimatu. Polska ratyfikowała protokół w 2002 r., zatem siedem lat po jego podpisaniu. Tabela 2. Zobowiązania Polski zawarte w Protokole z Kyoto Całkowita emisja gazów cieplarnianych 1000 Gg (miliony ton) CO2 1988 r. (bez pochłaniania) 564 Cel PzK na lata 2008 2012 531 2000 r. (bez pochłaniania) 386 yródło: Emisje CO2. Witryna internetowa. http://www.emisje-co2.pl/downloads/kyoto_skrot.doc, stan z 30 marca 2005 r. Głównym oponentem Protokołu z Kyoto są Stany Zjednoczone, a ściślej republikańska administracja. Dzięki podpisaniu protokołu przez Rosję 15 listopada 2004 r., protokół wszedł w życie 16 lutego 2005 r. Główne jego założenie mówi o zmniejszeniu emisji gazów cieplarnianych o 55% do roku 2012. Zwolennicy przedstawianej koncepcji uważają ponadto, że wszystkie dotychczasowe struktury międzynarodowe (takie jak Organizacja Narodów Zjednoczonych) oparte są na etyce antropocentryzmu, a przez to odrzucają problematykę ekologiczną. Zatem wszelkie 22 Teoretyczne aspekty międzynarodowych stosunków politycznych podpisane wcześniej konwencje nie spełniają podstawowego warunku troski o globalny ekosystem. Podstawowym zagadnieniem wynikającym z koncepcji ekologów jest problem wzrostu gospodarczego i związane z nim pojęcie granicy wzrostu. Ekolodzy uważają, że cywilizacja załamie się w wyniku dewastacji środowiska naturalnego i wyczerpania surowców naturalnych w 2100 roku. Wzrost gospodarczy przynosi za sobą problemy natury ekologicznej, m.in. pogarszający się stan wód czy zwiększanie stężenia węgla w powietrzu. Jednak ta koncepcja nie wytrzymuje krytyki realistów, którzy uważają, że zwiększanie wzrostu gospodarczego powoduje wzrost nakładów na ochronę środowiska. Dla przykładu Chiny zwiększają wydatki na ochronę środowiska z 0,72% PKB w latach 80-tych do 1% PKB w roku 2000, czyli więcej niż przewiduje norma Narodów Zjednoczonych dla krajów rozwijających się i blisko normy przewidzianej dla krajów rozwiniętych. Do 2005 roku całkowity poziom 12 głównych zanieczyszczeń (dwutlenku siarki, dymu, pyłu itd.) w skali kraju zostanie zredukowany o 10% w porównaniu do roku 2000, a emisja dwutlenku siarki zostanie zredukowana o 20%. W zagadnieniach wojny i pokoju ekolodzy nie doszukują się głównego zagrożenia dla światowego bezpieczeństwa, upatrują go natomiast w destabilizacji ekosystemu i degradacji środowiska naturalnego. 23 Teoretyczne aspekty międzynarodowych stosunków politycznych 5. Uwarunkowania międzynarodowych stosunków politycznych yródła, kształt, zakres, intensywność i przebieg oraz rezultaty międzynarodowych stosunków politycznych zależą od wielu czynników. Przede wszystkim należy wyróżnić czynniki wewnętrzne oraz zewnętrzne (środowisko międzynarodowe). Precyzyjne ustalenie tego, które z wymienionych czynników są wiodące jest niemożliwe. Jednym z najważniejszych jest czynnik geopolityczny, czyli geograficzne uwarunkowanie zjawisk politycznych, w którym wyróżniamy 1) wielkość i jakość ośrodków władzy (ideologia i kierunki ekspansji) w otoczeniu międzynarodowym państwa oraz porównanie ich z innymi ośrodkami władzy, 2) położenie geograficzne, 3) doświadczenie polityczne, rzutujące często na stan stosunków międzynarodowych. Najlepszym przykładem obrazującym skalę zjawiska będzie porównanie Stanów Zjednoczonych i Chińskiej Republiki Ludowej. Stany Zjednoczone są demokracją liberalną, gdzie głowa państwa wybierana jest w powszechnych wyborach demokratycznych. W Chinach natomiast wybory przeprowadzane są tylko na najniższym szczeblu gminnym, następnie rady wybierają kolejne rady aż do Ogólnochińskiego Zgromadzenia Przedstawicieli Ludowych. To ciało z kolei wybiera przewodniczącego Chin. Porównując te dwa państwa, zauważyć można, że społeczeństwo amerykańskie może weryfikować politykę zagraniczną, decydując w kolejnych wyborach o tym, czy udzielić poparcia kandydatowi republikanów lub demokratów, opowiadając się w większym lub mniejszym stopniu za prowadzoną polityką zagraniczną. W Chinach natomiast społeczeństwo ma znikomą bądz nie ma wcale wpływu na kształt planowanej polityki zagranicznej. Kolejny wątek to ideologia i kierunki ekspansji. Stany Zjednoczone kierują się promowaniem demokracji, stosując różne metody, np. wspieranie ruchów związków zawodowych w latach 80-tych na terenie Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej bądz jak wykazały przeprowadzone w styczniu 2005 r. wybory w Iraku zaprowadzając zbrojnie demokrację. Chiny natomiast, niemające takiego potencjału jak Stany Zjednoczone, opowiadają się za pokojowym współistnieniem. Ta formuła została przedstawiona przez premiera Zhou Enlaia w 1955 r. i dotyczyła wzajemnego poszanowania integralności terytorialnej i suwerenności, wzajemnej nieagresji, nieingerencji w politykę wewnętrzną, równości i obopólnych korzyści, pokojowego współistnienia. 24 Teoretyczne aspekty międzynarodowych stosunków politycznych Położenie geograficzne oddziałuje w zdecydowany sposób na kierunki ekspansji Ameryki i Chin. Podczas gdy Stany Zjednoczone będą w większym stopniu wykazywały zainteresowanie regionem Ameryki Aacińskiej, m.in. Meksykiem czy Panamą, Chiny będą prowadziły aktywniejszą politykę względem Myanmaru czy Singapuru. Doświadczenie polityczne również wpływa na relacje porównywanych państw z krajami trzecimi. Stany Zjednoczone po 11 wrześnie 2001 r. ataku terrorystycznym na World Trade Center prowadzą agresywną politykę wobec państw arabskich, Chiny niemające natomiast do problemów z atakami na centra finansowe Szanghaju nie będą wysyłały wojsk w celu walki z terroryzmem. Drugim ważnym czynnikiem jest czynnik geoekonomiczny. Przedstawiając to zagadnienie należy wyróżnić: 1) globalny potencjał ekonomiczny, 2) zasoby surowcowe i finansowe, np. zadłużenie, 3) siłę waluty, 4) udział inwestycji bezpośrednich, 5) udział w międzynarodowych organizacjach gospodarczych. Globalny potencjał gospodarczy jest mierzony m.in. według wskazników zadłużenia finansowego. Zadłużenie Stanów Zjednoczonych w 2003 r. stanowiło aż 40% wartości całej gospodarki amerykańskiej, a popyt USA na międzynarodowe kredyty doprowadził do globalnego wzrostu stóp procentowych, co z kolei spowodowało spowolnienie globalnych inwestycji i rozwoju gospodarczego. Dla porównania zadłużenie Chin w 2003 r. wyniosło 193,6 mld USD, stanowiąc tylko 1,37% wartości chińskiego PKB. Ponadto istotna była słabnąca wartości dolara amerykańskiego. Prowadziło to do wzrostu bezrobocia i stagnacji amerykańskiej gospodarki. W konsekwencji kształtowało to prowadzenie polityki wobec Chin, które nie posiadają waluty wolnorynkowej. Amerykańska dyplomacja czyni zabiegi, aby skłonić rząd ChRL do uwolnienia chińskiej waluty, co zmniejszy konkurencyjność Chin na rynkach światowych, obniżając tym samym bezrobocie w Stanach Zjednoczonych. Ważnym elementem o wymiarze geoekonomicznym jest porównanie gospodarek poszczególnych uczestników stosunków międzynarodowych. W Chinach 51%, a w USA 14% rocznego dochodu narodowego pochodzi z produkcji przemysłowej. Dodatkowo należy podkreślić, że w USA prawie trzy czwarte tego dochodu pochodzi z usług, w Chinach natomiast kilka procent. 25 Teoretyczne aspekty międzynarodowych stosunków politycznych Kolejny wymieniony elementów to uczestnictwo w strukturach międzynarodowych organizacji handlowych. W tym wypadku zarówno Chiny, jak i Stany Zjednoczone zasiadają w strukturach międzynarodowych organizacji handlowych, np. Światowej Organizacji Handlu, gdzie prowadzą własną politykę. Trzecim czynnikiem są zagadnienia wojskowe. Są one zasadniczo ściśle powiązane z geopolitycznym oraz gospodarczym i technologicznym zaawansowaniem państwa. Wśród nich wyróżniamy: 1) elementy materialne liczebność armii, środki bojowe, wyposażenie armii, 2) elementy niematerialne doktryna obronna, wyszkolenie, miejsce armii w państwie, 3) porozumienia dotyczące rozbrojenia. Tabela 3. Statystyczne porównanie potencjału USA CHRL Statystyczne porównanie Amerykańska strategiczna broń nuklearna Całość nuklearnego potencjału: zdolna do uderzenia na ChRL: 6 000 USA: 12 070 Chińska strategiczna broń nuklearna zdolna ChRL: 400 do uderzenia na USA: około 20 Pociski międzykontynentalne: Aodzie podwodne wyposażone w wyrzutnie USA: 550 pocisków balistycznych: ChRL: 18 24 USA: 18 ChRL: 1 Bombowce dalekiego zasięgu: PKB: USA: 174 USA: 8,1 trylionów dolarów ChRL: 0 ChRL: 639 miliardów dolarów Budżet wojskowy: Lotniskowce: USA: 270 mld dolarów USA: 11 (plus jeden w naprawie) ChRL: 36.6 mld dolarów ChRL: 0 yródło: The Military Balance 1998/99, Lodnon 1999. W podejściu do problemu rozbrojenia między Stanami Zjednoczonymi a Chinami występują zarówno zbieżności, jak i rozbieżności. Oba państwa podpisały NPT Treaty of Non Proliferation of Nuclear Weapon, CTBT Comprehensive Nuclear Test- Ban (nieratyfikowały), CWC Chemical Weapon Convention. Niemniej jednak Chiny nie uczesniczą w następujacych porozumieniach NSG Nuclear Suppliers Group, AG Australia Group, MTCR Missile Technology Control Regime, HCOC Hague Code of Conduct Against Ballistic Missile Proliferation. 26 Teoretyczne aspekty międzynarodowych stosunków politycznych Czwarty czynnik to czynnik demograficzny. Z pewnością w porównaniu dwóch omawianych państw korzystniej wypadają Chin, które posiadają ponad 1,3 mld mieszkańców. W USA natomiast mieszka ponad 270 mln. Jednak duża dysproporcja jest rekompensowana przez wyższy wskaznik wykształcenia w społeczeństwie amerykańskim. Na marginesie należy zauważyć, że blisko 10% społeczności chińskiej to analfabeci. Czynnik narodowościowy, czyli struktura narodowościowa ludności państwa, również wpływa na kształt stosunków politycznych. Chiny są krajem wielonarodowościowym (56 narodowości). Wykorzystując np. mniejszość koreańską, mogą one prowadzić do stabilizacji w regionie przez aktywację handlu między Koreańczykami z Chin a Koreańczykami z Korei Północnej. Ten czynnik mogą wykorzystywać w podobny sposób władze Stanów Zjednoczonych, gdzie funkcjonuje kilkanaście narodowości. Z pewnością jednym z istotnych determinantów polityki wobec sąsiadującego Meksyku jest liczna społeczność meksykańska w granicach Stanów Zjednoczonych. Często z czynnikiem narodowościowym wiąże się problem praw człowieka. Mimo podpisanej wspólnej deklaracji ONZ prawa człowieka są różnie rozumiane w Stanach Zjednoczonych i w Chinach. Jest to wynikiem różnic cywilizacyjnych i odrębnego kształtowania się systemów politycznych omawianych państw. O kształtowaniu stosunków międzynarodowych decyduje również czynnik kulturowy. W Chinach tradycyjnie już do świata zewnętrznego podchodzi się pokojowo, a świadczą o tym takie koncepcje, jak pokojowa współpraca pod kopułą niebios (chiń. tian xia he yi )Y NTN), czy też mająca podobną wymowę koncepcja zgodności pod kopułą niebios (chiń. tian xia tong yi )Y N TN). Duży wpływ na prowadzenie polityki zagranicznej Chin ma konfucjanizm zhierarchizowana wizja świata. W Stanach Zjednoczonych orędownikami pokojowego tworzenia świata międzynarodowego byli zwolennicy Woodrowa Wilsona i demokratyzacji świata w sposób pokojowy. Odmienne stanowisko prezentują amerykańscy konserwatyści, uważając podobnie jak H. Morgenthau że świat stosunków międzynarodowych to nieustanne ścieranie się interesów. Czynnik osobowościowy, czyli rola wybitnych polityków w polityce państw i instytucji międzynarodowych. W przypadku Stanów Zjednoczonych każdy z prezydentów w większym lub mniejszym stopniu był wyjątkową osobistością. Do tych pierwszych należy zaliczyć przede wszystkim Richarda Nixona, Jimmy ego Cartera czy Ronalda Reagana. Należy przytoczyć tu doktrynę Cartera, mówiącą, że prawa człowieka przestały być już wyłącznie wewnętrzną sprawą państw, ponieważ wszyscy sygnatariusze Karty Narodów Zjednoczonych zobowiązali się do przestrzegania praw człowieka (Brzeziński, 27 Teoretyczne aspekty międzynarodowych stosunków politycznych 1990: 54). W przypadku Chin przez wiele lat pozycję lidera i kreatora polityki zagranicznej posiadał Mao Zedong. Był on autorem koncepcji Chin jako lidera światowej rewolucji oraz koncepcji trzech światów USA i ZSRR w pierwszej kategorii, Japonii, Europy Zachodniej, Australii i Kanady w drugiej i państw trzeciego świata Azji, Afryki i Ameryki Aacińskiej. 28 Teoretyczne aspekty międzynarodowych stosunków politycznych Słownik Arbitraż polubowny sąd, którego celem jest rozstrzygnięcie sporu między stronami, w oparciu o poszanowanie prawa. Azyl udzielenie schronienia cudzoziemcowi ściganemu w kraju ojczystym lub w państwie trzecim, z uwagi na popełnione przestępstwa polityczne. Bezpieczeństwo narodowe stan, w którym państwa mają poczucie pewności, że brak jest grozby ataku militarnego, politycznych presji, nacisku gospodarczego, zagrożenia ekologicznego czy utraty istotnych wartości kulturowych, tożsamości kulturowych i narodowych. Dyplomacja (ang. Diplomacy, franc. Diplomatie, hiszp. Diplomacia, ros. Dipłomatija) termin mający wiele znaczeń: 1) negocjowanie umów międzynarodowych, mających na celu zawarcie korzystnych umów handlowych, uzyskanie poparcia politycznego czy wojskowego, 2) zapobieganie powstawaniu sporów i łagodzenie konfliktów, 3) działalność instytucji państwowych czy międzynarodowych, regulujących stosunki z innymi państwami czy organizacjami międzynarodowymi, 4) instrument, za pomocą którego państwo wyraża i prowadzi swoją politykę zagraniczną w stosunkach zewnętrznych, 5) sztuka zawierania kompromisu i ugody. Embargo środek odwetowy polegający na zatrzymaniu przedmiotów należących do innego państwa bądz zakazie eksportu do danego państwa, mający na celu m.in. nakłonienie do powrotu do rokowań czy spełnienia określonych ram prawa międzynarodowego. Klauzula arbitrażowa uprzednie wyrażenie zgody na poddanie arbitrażowi wszelkich sporów wynikłych na tle interpretacji lub stosowania danej umowy. Klauzula największego uprzywilejowania zagwarantowanie przez państwa umowy najwyższego uprzywilejowania w kontaktach handlowych i politycznych. Koncepcja transnarodowa nurt w stosunkach międzynarodowych zakładający wyższość struktur ponadnarodowych nad narodowymi. Do jej głównych założeń zaliczmy: procesy transnarodowe, wzrost współzależności międzypaństwowej, globalizację interakcji. Zwolennicy koncepcji transnarodowej zakładają również internalizację polityki wewnętrznej oraz to, że wzrost współzależności prowadzi do rozstrzygania sporów i konfliktów na drodze negocjacji. Do głównych ideologów nurtu transnarodowego zaliczamy K. Kaisera i E. Morse a. Koncyliacja metoda zakończenia sporu, w której organ międzynarodowy po zbadaniu stanu faktycznego zaleca podjęcie odpowiednich kroków mających doprowadzić do rozmów. 29 Teoretyczne aspekty międzynarodowych stosunków politycznych Konflikt asymetryczny rodzaj konfliktu zbrojnego, w którym między siłą i możliwościami stron występuje duża dysproporcja. Stroną konfliktu asymetrycznego mogą być na przykład terroryści lub partyzanci. Konflikt zbrojny przejaw walki zbrojnej między państwami nawet w sytuacji, kiedy wojna nie została wypowiedziana. Koncert mocarstw określenie używane w odniesieniu do postanowień Kongresu Wiedeńskiego z 1815 r., definiujące stan stosunków międzynarodowych, oparty na porozumieniach i układach wielkich mocarstw. Liberalna wizja stosunków międzynarodowych nurt filozoficzny, zakładający zastąpienie siły prawem oraz systemem porozumień i organizacji międzynarodowych. Celem liberałów jest osiągniecie harmonii interesów społeczeństw i pokoju przez powszechną demokratyzację świata. Nie wykluczono jednak możliwości użycia siły, która miała okazać się korzystna dla procesu przekształceń. Do głównym myślicieli liberalizmu zaliczamy prezydenta Stanów Zjednoczonych W. Wilsona. Marksizm nurt filozoficzny odnoszący się również do spraw międzynarodowych. Według marksistów światowy pokój miał być zapewniony przez zdobycie i utrzymanie władzy przez proletariat. Ponadto najważniejszym założeniem ideologii jest uzależnienie polityki zagranicznej od przemian wewnętrznych. Do główny ideologów marksizmu zaliczamy K. Marksa i F. Engelsa. Naród trwała wspólnota ludzka, stworzona dzięki: wspólnej przeszłości, kulturze, wspólnemu językowi, terytorium i życiu ekonomicznemu oraz świadomości własnej odrębności wśród innych narodów. Nurt ekologiczny koncepcje zakładające stworzenie struktur ponadnarodowych, mających na celu zachowanie pokoju oraz harmonii człowieka i natury. Stworzenie takich struktur ma prowadzić do wzmożonej kontroli nad wypełnianiem światowych norm ekologicznych. Wypracowane zostaną również podstawy do tzw. zdecentralizowanego autorytaryzmu. Wśród poglądów ekologicznych wyróżniamy: 1) podejście environmentalistyczne akceptujące istnienie państwa, porządku społecznego i ekonomicznego i w ramach ekosystemu poszukujące rozwiązań proekologicznych, 2) green theory teorię negującą potrzebę tworzenia państw, a ich funkcjonowanie postrzegającą jako główną przyczynę światowych klęsk. Opinia publiczna poglądy, oceny, sądy członków całej społeczności. Poglądy i opinie dotyczą przede wszystkim ważnych spraw natury państwowej. Organizacje międzynarodowe trwałe związki państw lub osób fizycznych i prawnych pochodzących z różnych państw. Są to zatem podmioty zbiorowe o międzynarodowym składzie, realizujące wspólne cele i reprezentujące zbiorowe interesy. 30 Teoretyczne aspekty międzynarodowych stosunków politycznych Organizacja Narodów Zjednoczonych (ang. United Nations UN, fr. Organisation des Nations Unies, hiszp. Organización de las Naciones Unidas, ros. @30=870F8O 1J548=5==KE 0F89 Organizacija Objediniennych Nacij, arab. 'D#EE 'DE*-/) al-Umamu al-Muttahida, chiń. T�TżV Lianheguo) międzynarodowa organizacja uniwersalna z siedzibą w Nowym Jorku, powstała 24 pazdziernika 1945 r. Do jej głównych celów należy zapewnienie pokoju i bezpieczeństwa, promowanie współpracy międzynarodowej oraz przestrzeganie praw człowieka. Organizacja Traktatu Północnoatlantyckiego (ang. North Atlantic Treaty Organization NATO, fr. Organisation du Trait� de l Atlantique Nord OTAN) organizacja o charakterze polityczno-wojskowym, powstała w wyniku podpisania 4 kwietnia 1949 r. Traktatu Północnoatlantyckiego. Do głównych zadań organizacji należy zapewnienie bezpieczeństwa członkom Paktu. Państwo podmiot prawa międzynarodowego, posiadający: stałych mieszkańców, struktury karne, suwerenną władze, określone terytorium oddzielone od innych granicą, zdolność wchodzenia w relacje międzynarodowe. Prawo międzynarodowe jedna z gałęzi prawa, obejmująca zespół norm i regulacji odnoszących się do problemów międzynarodowych. Prawo międzynarodowe charakteryzuje się przede wszystkim sposobem powstawania norm i regulacji międzynarodowych oraz rodzajem podmiotów będących adresatami prawa międzynarodowego. Realistyczna wizja stosunków międzynarodowych nurt filozoficzny stworzony przez Nicolas Spykmana i Hansa Morgenthau a. Do jego głównych założeń zaliczamy: równowagę sił, właściwie rozumiany interes narodowy, politykę powstrzymywania, odrzucenie koncepcji reprezentowania idealnych praw moralnych, unikanie konfrontacji ideologicznej. Rokowania negocjacje, po których następuje podpisanie umowy międzynarodowej. Termin ten rozumiany jest również jako najprostsza metoda polegająca na bezpośrednim uzgadnianiu stanowisk, prowadząca do rozwiązania konfliktu. Rozejm zawieszenie wszelkich operacji wojennych. Suwerenność państwowa niezależność władzy państwowej od jakiejkolwiek innej władzy. Umowa bilateralna umowa dwustronna, której stronami są dwa podmioty prawa międzynarodowego. Umowa międzynarodowa wspólne oświadczenie podmiotów prawa międzynarodowego, które tworzą prawo międzynarodowe. Umowa multilateralna umowa wielostronna, której stronami jest wiele podmiotów prawa międzynarodowego. 31 Teoretyczne aspekty międzynarodowych stosunków politycznych Wojna zerwanie między państwami stosunków pokojowych i przejście do stosunków wojennych, które charakteryzują się walką zbrojną i aktami wrogimi, skierowanymi przeciwko drugiemu państwu. Zwyczaj zgodne postępowanie, czyli zgodna, tworząca prawo praktyka państw. 32 Teoretyczne aspekty międzynarodowych stosunków politycznych Bibliografia 1. Barnett A. D., 1967: Cadres, Bureaucrasy, and Political Power in Communist China, with a Contribution by Ezra Vogel, Columbia Univ. Press, New York, London, p. 4 9. 2. Bayer J., Dziak W. J., 2004: Korea broń masowego rażenia, Polska Akademia Nauk, Warszawa. 3. Brzeziński Z., 1990: Cztery lata w Białym Domu. Wspomnienia, Wydawnictwo Omnipress, Warszawa. 4. Kissinger H., 1996: Dyplomacja, Wydawnictwo Philips Wilson, Warszawa. 5. Kukułka J., 1978: Problemy teorii stosunków międzynarodowych, PAN, Warszawa. 6. Kukułka J., 1982: Międzynarodowe stosunki polityczne, PWN, Warszawa. 7. Kukułka J., 2000: Teoria stosunków międzynarodowych, Wydawnictwo Scholar , Warszawa. 8. Macfie D., 1997: Ocena rentowności inwestycji w akcje, Warszawa. 9. Mao Zedong, 1994: Ruguo Nikesong yuanyi lai wo yuanyi he ta tan (Jeśli Nixon wyraża wolę przyjechania, wyrażam wolę prowadzenia rozmów), [w:] Mao Zedong waijiao wenxuan (Mao Zedong o dyplomacji wybór pism), Beijing. 10. Mierzejewski D., 2003: Polityka prezydenta Federacji Rosyjskiej Władimira Putina wobec systemu bezpieczeństwa Unii Europejskiej, [w:] Europa Środkowa i Wschodnia wobec współczesnych wyzwań integracyjnych, (red.) A. Stępień-Kuczyńska, Wydawnictwo Uniwersytetu Aódzkiego, Aódz, s. 314 325. 11. Pierwsza wojna światowa 1914 1918, [w:] Teksty zródłowe do nauki historii, 1960: oprac. A. Deruga, J. Drużyna, nr 47, Warszawa. 12. Qian Jiang, 1997: Pingpang qiu waijiao (Dyplomacja pingpongowa), Beijing. 13. Stosunki międzynarodowe, Geneza, struktura, dynamika, 2001: (red.) E. Haliżak, R. Kuzniar, Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa. 14. Stosunki międzynarodowe, Teorie systemy uczestnicy, 2000: (red.) T. Aoś-Nowak, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław. 15. Wang Fuchun, 2003: Waishi guanli xue gailun (Wprowadzenie do zarządzania sprawami zagranicznymi), Beijing Daxue Guojiguanxi Xueyuan Xili Jiaocai (Zeszyty Naukowe Instytutu Stosunków Międzynarodowych Uniwersytetu Pekińskiego), Beijing. 16. Wstęp do teorii polityki zagranicznej, 2003: (red.) R. Zięba, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń. 17. Wu Xujun, 1995: Mao Zedong de wu bu gaoqi da kai Zhong Mei guanxi de da men (Pięć posunięć na szachownicy weiqi Mao Zedonga otwarcie drzwi w stosunkach 33 Teoretyczne aspekty międzynarodowych stosunków politycznych chińsko-amerykańskich), [w:] Lin Ke, Xu Tao, Wu Xujun, Lishi de zhenshi (Prawda o historii), Xiang Kang (Hong Kong). Bibliografia stron WWW 1. Asian Legal Resource Centre. Witryna internetowa. http://www.alrc.net/index.php, stan z 11 kwietnia 2005 r. 2. Americans and the World. Witryna internetowa. http://www.americans- world.org/digest/regional_issues/china/china4.cfm, stan z 11 kwietnia 2005 r. 3. Biuletyn Informacyjny Ministerstwa Spraw Zagranicznych RP, www.msz.gov.pl/file_libraries/40/4274/20030305.doc, stan z 11 kwietnia 2005 r. 4. Biuletyn Informacyjny MSZ www.msz.gov.pl/file_libraries/39/3775/030822.doc, stan z 11 kwietnia 2005 r. 5. Biuro Bezpieczeństwa Narodowego. Witryna internetowa. http://bbn.gov.pl/pl/nato/traktat.html, stan z 11 kwietnia 2005 r. 6. CBOS. Witryna internetowa. http://www.cbos.pl/SPISKOM.POL/2004/K_178_04.PDF, stan z 11 kwietnia 2005 r. 7. Duke University. Witryna internetowa. http://docs.lib.duke.edu/igo/guides/ngo/define.htm, stan z 11 kwietnia 2005 r. 8. EIA. Witryna internetowa. http://www.eia.org, stan z 11 kwietnia 2005 r. 9. Federation of American Scientists. Witryna internetowa. http://www.fas.org/spp/starwars/program/nmd/, stan z 11 kwietnia 2005 r. 10. Federation of American Scientists. Witryna internetowa. http://www.fas.org/irp/dia/product/smp_89.htm, stan z 11 kwietnia 2005 r. 11. G-77. Witryna internetowa. http://www.g77.org/, stan z 11 kwietnia 2005 r. 12. Gazeta Wyborcza. Witryna internetowa. http://bi.gazeta.pl/im/1994/m1994235.jpg, stan z 11 kwietnia 2005 r. 13. Greendevils. Witryna internetowa. http://www.greendevils.pl/terroryzm/panstwo_pod_presja/panstwo_pod_presja.html, stan z 11 kwietnia 2005 r. 14. Helsińska Fundacja Praw Człowieka. Witryna internetowa. http://www.hfhrpol.waw.pl/index_pliki/informatory/uchodzcy/status%20uchodzcy_a5 .pdf, stan z 11 kwietnia 2005 r. 34 Teoretyczne aspekty międzynarodowych stosunków politycznych 15. Human Developments Report. Witryna internetowa. http://www.undp.org/hdr2003/faq.html, stan z 11 kwietnia 2005 r. 16. Human Developments Report. Witryna internetowa. http://hdr.undp.org/reports/global/2001/en/pdf/hdi.pdf, stan z 11 kwietnia 2005 r. 17. Human Developments Report. Witryna internetowa. http://hdr.undp.org/docs/statistics/indices/index_tables.pdf, stan z 11 kwietnia 2005 r. 18. IAEA.org. Witryna internetowa. http://www.iaea.org/About/statute_text.html, stan z 11 kwietnia 2005 r. 19. Instytut Stosunków Międzynarodowych. Witryna internetowa. http://www.ism.uw.edu.pl/halizak3.pdf, stan z 11 kwietnia 2005 r. 20. Instytut Studiów nad Rodziną UKSW. Witryna internetowa. http://www.isr.org.pl/slownik/maltuzjan.htm, stan z 11 kwietnia 2005 r. 21. Longin Pastusiak. Witryna internetowa. http://www.longinpastusiak.neo.pl/prasa/publikacje/gw_2003_04_18a.html, stan z 11 kwietnia 2005 r. 22. Ministerstwo Spraw Wewnętrznych i Administracji. Witryna internetowa. www.mswia.gov.pl/cudzo_uch.html, stan z 11 kwietnia 2005 r. 23. NigeriaBusinessInfor.com. Witryna internetowa. http://www.nigeriabusinessinfo.com/nigeria-fdi2002.htm, stan z 11 kwietnia 2005 r. 24. OECD. Witryna internetowa. http://www.oecd.org/home/, stan z 11 kwietnia 2005 r. 25. Onet.pl. Witryna internetowa. http://www.republika.pl/zarzadportudarlowo/str7.htm, stan z 11 kwietnia 2005 r. 26. Ośrodek Informacji ONZ w Warszawie. Witryna internetowa. http://www.unic.un.org.pl/dokumenty/karta_onz.php#8, stan z 11 kwietnia 2005 r. 27. Ośrodek Informacji ONZ w Warszawie. Witryna internetowa. http://www.unic.un.org.pl/terroryzm/organyonz.php, stan z 11 kwietnia 2005 r. 28. Ośrodek Studiów Wschodnich. Witryna internetowa. http://www.osw.waw.pl/pub/prace/nr9/01.htm#2, stan z 11 kwietnia 2005 r. (K. Strachota, Abchazja). 29. Ośrodek Studiów Wschodnich. Witryna internetowa. http://www.osw.waw.pl/pub/prace/nr9/01.htm#5, stan z 11 kwietnia 2005 r. (M. Falkowski, Czeczenia). 30. Oxford University Press. Witryna internetowa. http://www.oup.co.uk/pdf/bt/cassese/cases/part3/ch18/1702.pdf, stan z 11 kwietnia 2005 r. 35 Teoretyczne aspekty międzynarodowych stosunków politycznych 31. Polski Punkt Informacyjny Galileo. Witryna internetowa. http://galileo.kosmos.gov.pl/index.php?option=content&task=view&id=21&Itemid=4 9, stan z 11 kwietnia 2005 r. 32. Stosunki.pl. Witryna internetowa. http://www.stosunki.pl/main253925520210,2,yisvp.htm, stan z 11 kwietnia 2005 r. 33. Stosunki.pl. Witryna internetowa. http://www.stosunki.pl/main322935530310,3,yisvp.htm, stan z 11 kwietnia 2005 r. 34. The Kyrgyz Committee for Human Rights. Witryna internetowa. http://www.kchr.org/index.html, stan z 11 kwietnia 2005 r. 35. The Official Website of the Olympic Movement. Witryna internetowa. http://www.olympic.org/uk/index_uk.asp, stan z 11 kwietnia 2005 r. 36. UN Assistance Mission In Afganistan. Witryna internetowa. http://www.unama- afg.org/, stan z 11 kwietnia 2005 r. 37. UNHCR. Witryna internetowa. http://www.unhcr.pl/, stan z 11 kwietnia 2005 r. 38. United Nations. Witryna internetowa. http://www.un.org/Depts/dpko/missions/unmogip/index.html, stan z 11 kwietnia 2005 r. 39. Visegr�d Group. Witryna internetowa. http://www.visegradgroup.org/, stan z 11 kwietnia 2005 r. 40. European Environment Agency. Witryna internetowa. http://org.eea.eu.int/links/ngo.html, stan z 11 kwietnia 2005 r. 41. Zbiór dokumentów. Witryna internetowa. http://www.zbiordokumentow.pl/1993/2/14.html, stan z 11 kwietnia 2005 r. 42. Zbiór dokumentów. Witryna internetowa. http://www.zbiordokumentow.pl/1995/3/1.html, stan z 11 kwietnia 2005 r. 43. Zbiór dokumentów. Witryna internetowa. http://www.zbiordokumentow.pl/1994/3/14.html, stan z 11 kwietnia 2005 r. 36