Kształcenie nauczycieli chemii
Tabliczka szczęścia,
czyli za co kochamy czekoladÄ™
c
z
y
l
i
z
a
c
o
k
o
c
h
a
m
y
c
z
e
k
o
l
a
d
Ä™
Dawno, dawno temu... Tak można by rozpocząć opowieść o czekoladzie
i miłości ludzi do niej. Mamy nadzieję, że poniższy artykuł pozwoli
uciszyć czytającym wyrzuty sumienia w momencie, gdy sięgają
po kolejną słodką, aksamitną, brązową, czekoladową kostkę [1].
BEATA DASIEWICZ, KATARZYNA DOBROSZ-TEPEREK
koło 1000 lat p.n.e. Olmekowie gorzki napój z ziarna kakaowego, wrzącej
(żyjący w lasach tropikalnych na wody, pieprzu, soli, mąki kukurydzianej,
Oterenach obecnej Ameryki Åšrod- miodu i chilli zwany przez nich chocolatl
kowej Jukatanie i Gwatemali) jako (gorzka woda). Szczególnie ważna była
pierwsi zaczęli uprawiać drzewa kakaowca. pianka na napoju uzyskiwana przez przele-
Popularność wywaru z jego nasion została wanie płynu z naczynia do naczynia. Pity on
potwierdzona badaniami nalotów w naczy- był głównie przez królów i arystokrację oraz
niach odnalezionych w grobach tej cywili- podczas obrzędów religijnych. Ziarna kaka-
zacji. Zawierały one teobrominę, związek owe były pokarmem bogów (odpowiednik
chemiczny występujący tylko w jednej rośli- greckiej ambrozji) i dlatego tylko w ściśle
nie Nowego Świata kakaowcu [2,3]. Ol- określonych okolicznościach bogowie po-
mekowie uprawiali kakaowce do około zwalali skosztować go zwykłym śmiertelni-
100 r. p.n.e., kiedy to nastąpił ich upadek. kom, np. z okazji przygotowań do wojny czy
Niestety do dzisiaj nie wiadomo, co było zawarcia małżeństwa.
przyczyną zniknięcia tejże cywilizacji, którą Nie wiadomo dlaczego cywilizacja Majów
podejrzewa się również o zapoczątkowanie nagle wygasła, a ich tereny wkrótce zajęli
posługiwania się przez plemiona indiańskie Aztekowie, dla których ten gorzki, ostry,
pismem hieroglificznym, systemem nume- spożywany na zimno napój stał się zródłem
racji i kalendarzem. Możemy mieć tylko ci- mądrości i energii, afrodyzjakiem i kojącym
chą nadzieję, że nie przyczyniła się do tego balsamem, a także lokalną walutą [3].
czekolada. Po upadku Olmeków, w IV wie-
ku n.e. powstała potężna cywilizacja Ma- XVI wiek n.e.
jów. I tu zaczyna się już udokumentowana Podczas swojej czwartej podróży do
historia czekolady. Ameryki (w 1502 roku) Krzysztof Kolumb
wylądował w obecnej Nikaragui i był pierw-
Magiczny wiek VII n.e. szym Europejczykiem, który dowiedział się
W 600 roku nastąpiła masowa migracja o istnieniu ziaren kakaowca. Odkrył, że by-
Majów, która zawiodła tę wysoce rozwiniętą ły one używane przez tubylców jako miej-
cywilizację z Ameryki Centralnej, w północ- scowa waluta, a także jako składnik zachwy-
ne rejony Ameryki Południowej. W Jukata- cającego, w mniemaniu Indian, napoju.
nie założyli oni najwcześniej znane planta- Jednakże Kolumb, który nadal szukał drogi
cje kakaowca. Jednakże Majowie musieli morskiej do Indii, nie był zainteresowany
dobrze znać kakao już kilka wieków wcze- kakao, a sam napój uznał za obrzydliwy.
śniej, prawdopodobnie przejmując tradycję Pierwszym Europejczykiem, który poznał
po Olmekach. Jako pierwsi przyrządzili się na wartości azteckiej czekolady był Her-
1/2007
17
Kształcenie nauczycieli chemii
nando Cortez szlachcic hiszpański, kon- Wielkością drzewo kakaowca zbliżone
kwistador, a przede wszystkim zdobywca jest do jabłoni. Owocuje w ciągu całego ro-
Meksyku (w 1519 roku). I on, podobnie jak ku przez co najmniej dwadzieścia lat, zwy-
Kolumb, nie uważał czekoladowego napoju kle od trzeciego roku życia. Ma połyskliwe
za nektar. A za czasów Montezumy był on ciemnozielone liście oraz małe różowe
już przyrządzany z kakao, gałki muszkato- kwiaty. Po pięciu miesiącach od zapylenia
łowej, cynamonu, miodu, wanilii, chili oraz kwiaty przekształcają się w podłużne owo-
wyciągu z kwiatowych płatków. Cortez, któ- ce, w kształcie olbrzymich ogórków . Doj-
ry przybył do krainy Azteków w poszukiwa- rzewają one, zmieniając kolor od zielonego
niu złota, nie chcąc wracać z pustymi ręka- przez żółty do czerwono-brązowego, bez-
mi, zainteresował się ziarnem kakaowym pośrednio na pniu i cienkich gałązkach
jako środkiem płatniczym. W imieniu Hisz- drzewa. Dojrzałe owoce mają około 20 cm
panii natychmiast ustanowił plantację ka- długości. W każdym znajduje się od 20 do
kao, gdzie odtąd były uprawiane pienią- 50 gorzkich, aromatycznych nasion o wiel-
dze . W 1528 roku Cortez przywiózł do kości 2 3 cm otulonych białym miąższem.
Europy pierwsze ziarna kakao i przybory Są to ziarna kakao będące podstawowym
kuchenne niezbędne do jego przygotowa- składnikiem czekolady [4,5].
nia. ZmianÄ™ smaku azteckiego napoju za-
wdzięczamy natomiast siostrom zakonnym, Produkcja czekolady
które nasłuchawszy się opowieści o zba- Bardzo wiele czynników wpływa na aro-
wiennym wpływie mikstury na potencję mat i smak ziarna kakaowego, np: gatunek
i o słabości Montezumy do używki (szcze- drzewa i jego wiek, skład gleby i jej jakość,
gólnie przed wizytą w haremie), winą za te- wysokość, na jakiej rośliny są uprawiane,
go typu plugastwa obarczyły ostre przy- pogoda. Ziarno może cechować się sma-
prawy. Jednak nie zamierzały rezygnować kiem ziemistym, pikantnym, gorzkim,
z napoju, zastąpiły tylko azteckie polep- a czasami słodkim lub kwaśnym. Ich upra-
szacze śmietanką, wanilią i cukrem. Tak wa i przetwarzanie (przechowywanie, su-
zaczęła się, trwająca do dziś historia czeko- szenie i fermentacja) również mają znaczą-
lady [3]. Jeśli ktoś chciałby poznać smak cy wpływ na ostateczny smak. Producenci
czekolady pitej za czasów królowania Mon- czekolady zwykle mieszają cztery lub pięć
tezumy, musi się udać do Anglii. W Bir- rodzajów ziaren z różnych części świata,
mingham znajduje siÄ™ muzeum czekolady osiÄ…gajÄ…c przy tym jeszcze inne, oryginalne
firmy Cadbury, gdzie można skosztować smaki. Niektórzy, aby dodatkowo uatrak-
czekoladowego napoju przyrządzanego cyjnić swój produkt, dodają aromatyczne
jeszcze według receptury z VII wielu n.e. substancje, takie jak: wanilia, orzechy, kar-
mel. Składniki mieszanki oraz jej proporcje
Drzewo kakaowca są pilnie strzeżoną tajemnicą producentów,
Nazwę Theobroma cacao drzewo otrzy- stanowią bowiem o wyjątkowości i niepo-
mało od twórcy nowoczesnej botaniki Karo- wtarzalności ich czekolad.
la Linneusza ponad 200 lat temu. W do- Strączki kakao są zbierane i rozłamywa-
słownym tłumaczeniu oznacza napój ne w celu wydobycia ziaren. Miąższ otacza-
bogów (gr. Theos = bóg, broma = napój, jący ziarna jest poddawany procesowi fer-
pokarm). Drzewo kakaowe pochodzi mentacji, który wydobywa kolor i smak.
z Ameryki Åšrodkowej. Obecnie drzewka PoczÄ…tkowe warunki beztlenowe, niskie pH
uprawiane są w Środkowej i Południowej i wysokie stężenie cukru w miąższu sprzyja-
Ameryce, na Karaibach, w Afryce, Indonezji ją działalności drożdży. Proces fermentacji
i Malezji. Najwięcej ziarna kakaowego pro- zaczynają drożdże, przekształcając cukier
dukuje się w Zachodniej Afryce, skąd po- zawarty w miąższu w alkohol i dwutlenek
chodzi ok. 70% światowej produkcji kakao. węgla. Następnie bakterie zaczynają utle-
Chemia w Szkole
18
Kształcenie nauczycieli chemii
niać alkohol do kwasu mlekowego, a w mia- wany proces, ponieważ tłuszcz kakaowy
rę powstawania warunków tlenowych do składa się z kilku rodzajów tłuszczów,
kwasu octowego. Przemianom tym towa- a każdy z nich topnieje i twardnieje w in-
rzyszy wydzielanie ciepła i wzrost tempera- nej temperaturze. Jeśli masa jest schła-
tury w przeciągu 24 godzin. Drożdże biorą- dzana za wolno, część tłuszczów pozo-
ce udział w tym procesie pochodzą stanie płynnych i oddzieli się, tworząc
z otaczającego środowiska, np. z gleby, na powierzchni czekolady nalot.
drzew. Po zakończeniu procesu fermentacji " Na koniec pozostaje już tylko wyjąć goto-
ziarna są suszone, a następnie oddzielane we tabliczki czekolady z form i opakować
od łusek i poddawane paleniu, które ma de- w folię. Czekolada najwyższej jakości po-
cydujący wpływ na smak i aromat czekola- winna być jednolita, bez pęcherzyków
dy. Po zakończeniu procesu ziarno jak naj- oraz wydawać charakterystyczny odgłos
szybciej studzi się. Upalone ziarna mieli się strzelać przy przełamywaniu [4,5].
na masę kakaową. Dalsze czynności mają
doprowadzić do uzyskania dwóch podsta- Czekoladowa chemia
wowych półproduktów miazgi i tłuszczu Czekolada nie tylko nie psuje zdrowia,
kakaowego. Rozcieranie ziarna odbywa się ale wręcz je poprawia tak brzmi aktualne,
w ośmiowalcowych młynach i ma za zada- oficjalne stanowisko nauki. Sporządzono
nie uwolnić zawarty w komórkach tłuszcz. listę około 100 dolegliwości leczonych
Efektem pracy młynów jest gęsta, ciemna przez ostatnie kilkaset lat kakao i czekola-
masa zwana miazgą kakaową. Można ją dą. Znalazły się na niej między innymi:
utwardzić i w ten sposób uzyskać gorzką zmęczenie, apatia, wyczerpanie nerwowe,
czekoladę, albo poddać tłoczeniu, żeby od- kłopoty z trawieniem, anemia, znaczny
dzielić tłuszcz kakaowy (masło kakaowe). spadek wagi, słaby apetyt. Wysokiej jakości
Po otrzymaniu miazgi i tłuszczu rozpoczy- czekolada zawiera czyste masło kakaowe
na się właściwy proces produkcji czekolady: bez dodatków innych tłuszczów, a także
" Najpierw dodaje się do miazgi tłuszcz dużo kakao, a mało cukru, albo w ogóle,
kakaowy (aby zwiększyć jego zawartość jak np. czekolada gorzka.
z 10% na 30%) cukier, sproszkowane Poniżej przedstawiamy część z pozosta-
mleko i inne dodatki. łych jej składników.
" Kolejnym etapem jest walcowanie. Po- Czekolady biała i mleczna zawierają:
wstała masa przepuszczana jest przez " Białko podstawową strukturę wszyst-
pięć walców, z których każdy kolejny kich żywych komórek. Związek orga-
obraca się szybciej aż uzyskuje ona gru- niczny, syntetyzowany przez wszystkie
bość opłatka. tkanki i narządy organizmu (najaktyw-
" Następnie przychodzi czas na konszowa- niej przez wątrobę i mięśnie). Białko
nie (nazwa pochodzi z języka hiszp. od z czekolady jest niepełnowartościowe.
concha = muszla, nadano ją ze " Wapń materiał budulcowy kości
względu na wygląd maszyny). Polega i szkliwa, odpowiedzialny za przenosze-
ono na mieszaniu płynnej czekolady, aby nie impulsów nerwowych i regulację
wzmocnić jej walory smakowe i zapa- układu krzepnięcia. Redukuje ryzyko
chowe. Tak przygotowaną masę czeko- chorób serca, udarów, raka jelita grube-
ladowÄ… przechowuje siÄ™ w magazynach, go oraz kamieni nerkowych.
gdzie jest nieustannie mieszana i pod- Naturalne czekolady (gorzka i desero-
grzewana, by nie uległa rozwarstwieniu. wa) są bogate w:
" Pózniej masę czekoladową poddaje się " Magnez pierwiastek niezbędny do
temperowaniu. Przelewa się ją do spe- prawidłowego funkcjonowania organi-
cjalnych zbiorników, miesza i schładza. zmu. Stanowi materiał budulcowy zę-
To wbrew pozorom bardzo skompliko- bów i kości. Uczestniczy w przemianie
1/2007
19
Kształcenie nauczycieli chemii
węglowodanów, białek i tłuszczów, ak- palne. Modyfikują syntezę tlenku azotu,
tywuje ponad 300 enzymów komórko- intensywnie badanego czynnika regulu-
wych, szczególnie tych współdziałają- jącego skurcze mięśni i naczyń. Obniża-
cych z witaminami B, C i E. ją agregacje płytek krwi, zapobiegając
" Cynk bez tego pierwiastka organizm zakrzepom i zmniejszając ryzyko zawału
ludzki nie jest w stanie funkcjonować. serca. Ograniczają napięcie mięśni wo-
Jest on niezbędny do syntezy DNA kół tętnic, co pozwala im się rozszerzać
i RNA, białek, insuliny i nasienia. (zwalczają tzw. twardnienie tętnic).
Uczestniczy w metabolizmie węglowo- " Witaminy: niacynę (witamina PP), na-
danów, tłuszczów, białek i alkoholu, leżącą do witamin powszechnie występu-
współdziała z witaminą A. Wpływa jących w świecie roślin i zwierząt. Regulu-
na prawidłowe gojenie ran i prawidłowy je ona poziom cukru we krwi, poziom
rozwój płodu. cholesterolu w organizmie i przepływ
" Selen mikroelement działający bezpo- krwi w naczyniach. Uczestniczy w syntezie
średnio w połączeniu z witaminą E. hormonów płciowych (estrogeny, proge-
Eliminuje wolne rodniki i metale cięż- steron). Czekolada zawiera także witami-
kie (As, Cd, Ag, Hg). ny: B6, B2, A, E, B3, B12 i kwas foliowy.
" Żelazo jego głównym zródłem w orga- Ciekawe wydają się badania przeprowa-
nizmie jest hemoglobina. Uczestniczy dzone w ramach nauki o przyjemnościach
ono w produkcji czerwonych krwinek, dowodzą one, że rozkosze spożywania
rozprowadzaniu tlenu po całym organi- czekolady mają zródło w czysto chemicz-
zmie i transporcie dwutlenku węgla nych procesach, zachodzących w układzie
do płuc. Warto pamiętać, że niektóre nerwowym. Testy laboratoryjne dowodzą,
składniki diety powodują zahamowanie że kiedy doznajemy przyjemności, wzmac-
wchłaniania żelaza, np. kawa, herbata, nia się układ odpornościowy organizmu.
pokarmy bogate w błonniki, sole fosforu. Natomiast, gdy jesteśmy nieszczęśliwi i ze-
" Flawonoidy to organiczne związki stresowani, układ ten działa mniej skutecz-
chemiczne występujące w wielu rośli- nie i wówczas stajemy się bardziej podatni
nach. Chemicznie wszystkie flawonoidy na infekcje różnego rodzaju. Co łączy te
są oparte na szkielecie węglowodoro- wnioski z czekoladą? Obecne w niej związ-
wym flawonu (Rys. 1). Różnią się liczbą ki zawierające azot: teobromina, kofeina
i rodzajem podstawników. i fenyloalanina.
Teobromina (3,7-dimetyloksantyna,
C7H8O2N4) (Rys. 2). Podobnie jak kofeina,
należy do szeregu metyloksantyn. Jest alka-
loidem purynowym znajdującym się między
innymi w ziarnach kakaowca (ok. 1,8%).
Rys. 1. Flawon
Występuje w roślinach przeważnie obok ko-
feiny, np. w herbacie i yerba mate1.
Flawonoidy hamujÄ… proces utleniania
tzw. złego cholesterolu, który uznawany
jest za głównego sprawcę miażdżycy na-
czyń krwionośnych. Wpływają na pro-
dukcję prostaglandyn biorących udział
Rys. 2. Teobromina
w odpowiedzi organizmu na procesy za-
1
Yerba mate ostrokrzew paragwajski, z którego wysuszonych i zmielonych liści przygotowuje się napar. Jest on
niezwykle bogaty w witaminy i mikroelementy, zawiera również alkaloidy: kofeinę i teobrominę.
Chemia w Szkole
20
Kształcenie nauczycieli chemii
To właśnie jej obecności czekolada za- wy depresji, uspokaja i poprawia nastrój,
wdzięcza typowy, gorzki smak. Ze względu stymuluje pozytywną energię i uczucia
na dzielenie przez teobrominę miana alka- od łagodnej szczęśliwości po euforię. Fe-
loidu z takimi sławami jak: kokaina, niko- netylamina jest również odpowiedzialna
tyna czy morfina, jej odkrycie w czekola- za euforię miłości, pobudzając w mózgach
dzie wywoływało duże emocje. Zupełnie u zakochanych ośrodki odczuwania przy-
niepotrzebnie, ponieważ działanie teobro- jemności.
miny jest podobne do kofeiny, aczkolwiek
dużo słabsze. Dodatkowo występuje w ma-
łych ilościach (10 g/kg gorzkiej czekolady)
Rys. 4. Fenyloetyloamina
i jest szybko wchłaniana przez nasz orga-
nizm. Śmiertelne zagrożenie stanowi m.in. Jej pochodne występują w naturze jako
dla psów i koni, u których tempo metabo- alkaloidy oraz produkowane przez organi-
lizmu teobrominy jest dużo wolniejsze. zmy zwierzęce substancje, pełniące rolę
Przykładowo, dla 25 kilogramowego psa hormonów i neuroprzekazników o działa-
dwie tabliczki czekolady mogą okazać się niu zbliżonym do endorfin. Do tej grupy
dawką śmiertelną. należą: dopamina, adrenalina, noradrena-
Kofeina (znana również jako te- lina ale również amfetamina, efedryna,
ina, 1,3,7-trimetyloksantyna, C8H10N4O2,) meskalina, MDMA (ecstasy) [6,7].
(Rys. 3) jest alkaloidem purynowym znaj-
dującym się w surowcach roślinnych. Moż- Podsumowanie
na również otrzymać ją syntetycznie. Słodka lub gorzka czekolada potrafi
uwieść smakiem. Mało kto jest odporny
na jej wdzięki, ale też mało kto zna całą
prawdÄ™ o niej.
Oto kilka prawd o czekoladzie:
" Czekolada należy do produktów wyso-
Rys. 3. Kofeina
kokalorycznych. Dostarcza 530 560
kcal/100 g. O jej wysokiej wartości kalo-
Kofeina jest stymulantem. Pobudza rycznej decyduje przede wszystkim
ośrodkowy układ nerwowy oraz ośrodki obecność tłuszczów. W 100 g czekolady
wegetatywne: oddechowy, naczyniorucho- (zależnie od gatunku) znajduje
wy i nerwu błędnego. Pobudza równomier- się 30 35% tłuszczów. Im więcej tłusz-
nie korę mózgową (zwiększa sprawność czu kakaowego (i innych tłuszczów) za-
myślenia, znosi zmęczenie psychiczne i fi- wiera czekolada, tym bardziej jest kalo-
zyczne). Przyspiesza przemianę materii, ryczna. Dlatego najwyższą wartość
zwiększając zapotrzebowanie na tlen. kaloryczną ma czekolada biała.
Zmniejsza napięcie mięśni gładkich naczyń " Czekolada zaostrza objawy kamicy, po-
krwionośnych. Pobudza wydzielanie soku nieważ zawiera szczawiany odkładające
żołądkowego. Działa moczopędnie. Nie- się w postaci kamieni nerkowych.
którzy w kofeinie i w teobrominie widzą " Czekolada nie potęguje alergii. Sporo jest
przyczynę uzależnienia od czekolady. osób, które nie mogą jeść czekolady ze
Prawdziwą substancją uzależniającą jest względu na odczyn alergiczny, jednak wi-
jednak fenyloetyloamina. nić za to należy raczej zawarte w czekola-
Fenyloetyloamina, zwana też fenetyla- dzie mleko i orzechy niż kakao.
miną (1-amino-2-fenyloetan) (Rys. 4.) jest " U osób z nadciśnieniem tętniczym spo-
związkiem o silnym działaniu biologicz- żywanie gorzkiej czekolady powoduje
nym. Jej obecność powoduje poprawę kon- istotne zmniejszenie ciśnienia krwi, po-
centracji, wzrost aktywności, łagodzi obja- nadto zwiększa wrażliwość organizmu
1/2007
21
Kształcenie nauczycieli chemii
na insulinę. Można stwierdzić, że wpro- duje się w niej tłuszcz kakaowy, a to
wadzenie do diety flawonoidów obec- oznacza, że czekolada nadal jest ciężko-
nych w produktach zawierajÄ…cych kakao strawna i wysokokaloryczna.
może korzystnie oddziaływać na układ Jak wynika z danych statystycznych, spo-
krążenia u pacjentów z nadciśnieniem. życie czekolady w Polsce stale wzrasta.
" Czekolada nie powoduje migreny. Od- W 2003 r. wynosiło ono 1,07 kg/osobę. Po-
kąd stwierdzono, że migrena jest w du- lacy nie są jednak rekordzistami. Na przy-
żym stopniu chorobą genetyczną o pod- kład w Austrii czy Belgii spożywa się około
łożu psychosomatycznym, dieta jako jej 10 kg czekolady rocznie na osobę. Ponad
przyczyna zaczęła mieć znaczenie dru- 60% Polaków deklaruje, że bardzo lubi
gorzędne. Poza tym, za jedną z przyczyn czekoladę. W grupie tej przeważają kobie-
powstawania migreny uważano do nie- ty. Czekolada jest jednym z najczęściej spo-
dawna tyraminę (znajdującą się w żół- żywanych wyrobów cukierniczych. Co-
tym serze, czerwonym winie). Okazało dziennie jada czekoladę około 35% osób
się, że w czekoladzie jest jej niewiele. i są to przeważnie ludzie młodzi [8].
" Czekolada ma właściwości przeciwkasz-
lowe. Ostatnio naukowcy odkryli, że
L ITERATURA
znajdujÄ…ca siÄ™ w ziarnach kakaowca teo-
[1]. B. Dasiewicz, K. Dobrosz-Teperek: Tabliczka szczęścia, czyli
bromina skuteczniej hamuje kaszel niż
za co kochamy czekoladę? wykład fakultatywny dla studentów
SGGW, Materiały XLIX Zjazdu PTChem i SITPChem S11 K15,
stosowana do tej pory kodeina. W do-
Gdańsk 2006.
datku wywołuje mniej efektów ubocz-
[2]. W. J. Hurst, S. M. Tarka, T. G. Powis, F. Valdez, T. R. Hester: Ca-
cao usage by the earliest Maya civilization, Nature 2002, (418), 289 90.
nych i nie powoduje ospałości.
[3]. T. L. Dillinger, P. Barriga, S. Escarcega, M. Jimenez, D. Salazar
" Czekolada pokryta białym nalotem nie
Lowe, L. E. Grivetti: Food of the gods: cure for humanity? A cultural
jest przeterminowana. Biały nalot wska- history of the medicinal and ritual use of chocolate, J. Nutr. 2000, 130
(8S Suppl): 2057S 72S
zuje, że czekoladę zrobiono z ziarna
[4]. Beckett S. T.: Industrial chocolate manufacture and use, Second
o niskiej jakości lub że w sklepie było
edition. Blackie Academic & Professional, 1994
[5]. Minifie B. W.: Chocolate, cocoa, and confectionery science and
za ciepło. Nie jest ona jednak ani sple-
technology, Third edition. Van Nostrand Reinhold, 1989.
śniała, ani niebezpieczna dla zdrowia.
[6]. G. Ziegleder, E. Stojacic, B. Stumpf: Occurrence of beta-phenylethy-
lamine and its derivatives in cocoa and cocoa products, Zeitschrift für
" Czekolada light nie jest doskonała dla
Lebensmittel-Untersuchung und -Forschung, Springer Verlag, 1992.
tych, którzy dbają o linię. Słowo light
[7]. K. W. Lee, Y. J. Kim, H. J. Lee, C. Y. Lee: Cocoa has more phe-
na opakowaniu oznacza tylko tyle, że za- nolic phytochemicals and a higher antioxidant capacity than teas and
red wine, J. Agric. Food Chem. 2003, 51 (25), 7292 5.
miast cukru dodano do czekolady sło-
[8]. D. Czerwińska: Kusząca tabliczka, Przegląd Gastronomicz-
dzik. Mogą ją bezpiecznie jeść osoby ny 2006, (1), 30 2.
chore na cukrzycę. Wciąż jednak znaj-
dr dr inż.
BEATA DASIEWICZ KATARZYNA DOBROSZ-TEPEREK
Nauczyciel akademicki, adiunkt w Katedrze Chemii Nauczyciel akademicki, starszy wykładowca w Katedrze Chemii
Wydziału Technologii Żywności SGGW w Warszawie. Wydziału Technologii Żywności SGGW w Warszawie.
Specjalizuje się w analizie związków organicznych Prowadzi badania nad doskonaleniem metod dydaktycznych
w żywności. w szkole wyższej.
Chemia w Szkole
22
Wyszukiwarka
Podobne podstrony:
To Each His Own Cinema Chacun son cinéma Kocham Kino 2007 pt2Ścieżki plików, czyli gdzie co wgraćTo Each His Own Cinema Chacun son cinéma Kocham Kino 2007 pt1Absurdy polskiego prawa, za co można trafić do więzienia Szybciej, łatwiej, wydajniej, taniej czyli kataliza w chemii ( Chemia w szkole 6 2007 r )64 powody za które kochamy Edwarda CullenaCoś, za co zapłacęDobre wibracje, czyli po co kobiecie wibratorwięcej podobnych podstron