WYPALENIE ZAWODOWE

1 6 6 STRES, MOBBING I WYPALENIE ZAWODOWE
1
6
6
uskarża się na niewielkie możliwości wywierania wpływu na istniejącą
sytuację i sądzi, że swoją pracą nie jest w stanie dużo zdziałać. Wielu
policjantów na skutek przeżyć w życiu zawodowym obojętnieje na
krzywdę ludzką. 17% policjantów z dużych miast wlecze się na służbę
bez najmniejszej motywacji do działania ma poczucie wypalenia za-
wodowego.
Przeciążenie Do zmiany osobowości człowieka może się również przyczynić wy-
emocjonalne konywany przez niego zawód. Pewien amerykański policjant powie-
dział na przykład: Zmieniamy się, gdy zostajemy policjantami staje-
my się brutalni, twardzi i cyniczni. Trzeba nauczyć się być takim, by
przeżyć w tym zawodzie. A czasami zachowujemy się tak przez cały
czas, nawet wobec własnej żony i dzieci. Ale to jest coś, co trzeba ro-
bić, bo gdyby człowiek zaczął podchodzić emocjonalnie do wszystkie-
go, co spotyka go w tym zawodzie, to szybko znalazłby się w wariatko-
wie (Maslach, Jackson, 1979).
Zawody Poza zwykłymi obciążeniami fizycznymi na zajmowanym stanowi-
podwyższonego sku pracy (np. w pracy zmianowej) istnieją więc także obciążenia psy-
ryzyka chiczne, zwłaszcza w grupach zawodowych, które spędzają dużo czasu
w ścisłych relacjach międzyludzkich z innymi i wciąż są przy tym nara-
żone na przeżywanie konfliktów, frustracji i stresu. Wśród przedstawi-
cieli takich grup zawodowych, jak na przykład policjanci, pracownicy
socjalni, lekarze, terapeuci, ale również gospodynie domowe i matki,
często mamy do czynienia z poczuciem wypalenia zawodowego, z tak
zwanym syndromem wypalenia zawodowego (F�llgrabe, 1982). Abs-
trahując od grup podwyższonego ryzyka, presja zmian, która wciąż się
nasila w świecie zawodowym i dotyka niemal wszystkich zawodów,
może wywoływać w każdym człowieku uczucie przeciążenia pracą.
Zielke i Leidig (2003) słusznie wskazują na wpływ stresorów związa-
nych z permanentnymi zmianami w świecie zawodowym i ich poten-
cjalne skutki zdrowotne.
Czym jest syndrom wypalenia zawodowego?
Definicje W literaturze pojęcie wypalenia nie jest stosowane jednoznacznie.
W angielskim języku potocznym oznacza mniej więcej: jestem wyczer-
pany i nie mogę nic więcej zrobić lub dać.
Freudenberger i North (2002), którzy jako jedni z pierwszych ame-
rykańskich psychoanalityków zajęli się problemem wypalenia w zawo-
dach społecznych, definiują syndrom wypalenia zawodowego jako
1
6
7
SYNDROM WYPALENIA ZAWODOWEGO 1 6 7
stan, który krystalizuje się powoli, przez dłuższy okres przeżywania
ciągłego stresu i angażowania całej energii życiowej i który w końco-
wym efekcie wywiera negatywny wpływ na motywację, przekonania
i zachowanie .
Aronson i inni (1983), którzy wprowadzili pojęcie wypalenia zawo-
dowego do niemieckiej dyskusji fachowej, rozumieją je jako stan psy-
chiczny, często występujący u ludzi, którzy pracują z innymi (przede
wszystkim, ale nie tylko, w zawodach polegających na niesieniu pomo-
cy) i którzy w swych relacjach z klientami lub pacjentami, przełożony-
mi lub kolegami są stroną dającą. Na ten stan składa się wiele obja-
wów: Człowiek ogólnie czuje się dość kiepsko, czuje się wyczerpany
emocjonalnie, psychicznie i fizycznie. Ma poczucie bezradności i braku
perspektyw, nie jest w stanie emocjonować się pracą i brakuje mu rado-
ści życia. Wypalenie zawodowe najczęściej nie jest konsekwencją spo-
radycznych traumatycznych zdarzeń, lecz następującym powoli wy-
niszczaniem psychicznym .
Christina Maslach (1985), znana badaczka syndromu wypalenia za-
wodowego w Stanach Zjednoczonych, również dostrzega w wypaleniu
wzmiankowany przez Aronsona i innych (1983) element wyczerpania,
jednak w swej definicji pojęcia idzie nieco dalej. Dla niej wypalenie
jest syndromem, na który składają się wyczerpanie emocjonalne, de-
personalizacja i obniżenie oceny własnych dokonań zawodowych. Syn-
drom ów może występować u osób, które pracują z innymi, balansując
na granicy swojej wydolności (Maslach, Liter, 2001). Wyczerpanie
emocjonalne dotyczy poczucia przeciążenia emocjonalnego i znaczne-
go uszczuplenia posiadanych zasobów energetycznych na skutek kon-
taktów z innymi. Depersonalizacja wiąże się natomiast z negatywnym,
nierzadko wręcz bezdusznym, a w najlepszym razie nazbyt obojętnym
reagowaniem na innych ludzi będących odbiorcami pomocy danej oso-
by [...]. Zaś obniżona ocena dokonań własnych odnosi się do radykal-
nego spadku poczucia swoich kompetencji i utraty przeświadczenia
o możliwości odnoszenia sukcesów w pracy z ludzmi. Wiąże się to
również z negatywną samooceną (Maslach, 1985).
Z prezentowanych definicji wynika, że mianem wypalenia okre- Cechy
ślany jest stan charakteryzujący się frustracją i wyczerpaniem, poja- wypalenia
wiający się u osób, które w pracy intensywnie zajmują się innymi, po-
święcając temu tak wiele energii psychicznej i fizycznej, że nie mają
już siły i motywacji do kontynuowania swojej pracy z dotychczaso-
wą intensywnością (Buchka, Hackenberg, 1987). Lista cech stworzo-
na na podstawie tez obu autorów (zestawienie 8) została przez nich
1 6 8 STRES, MOBBING I WYPALENIE ZAWODOWE
1
6
8
opracowana z uwzględnieniem głównej cechy, jaką jest wyczerpanie,
i podzielona na trzy jego kategorie proponowane przez Aronsona
(Aronson 1983).
Zestawienie 8. Główna cecha wyczerpanie (Buchka, Hackenberg, 1987; Aronson inni, 1983)
Kategoria 1: Wyczerpanie fizyczne
brak energii
chroniczne zmęczenie
osłabienie
podatność na wypadki
napięcie i kurcze w obrębie mięśni szyi i ramion
bóle pleców
zmiana zwyczajów żywieniowych
zmiana wagi ciała
zwiększona podatność na przeziębienia i infekcje wirusowe
zaburzenia snu
koszmary senne
zwiększone przyjmowanie leków lub konsumpcja alkoholu w celu zniwelowania wyczerpania fizycznego
Kategoria 2: Wyczerpanie emocjonalne
uczucie przygnębienia
uczucie bezradności
uczucie beznadziejności i braku perspektyw
niepohamowany płacz
dysfunkcje mechanizmów kontroli emocji
uczucie rozczarowania
poczucie pustki emocjonalnej
pobudliwość
uczucie pustki i rozpaczy
uczucie osamotnienia
uczucie zniechęcenia
ogólny brak chęci do działania
Kategoria 3: Wyczerpanie psychiczne
negatywne nastawienie do siebie
negatywne nastawienie do pracy
negatywne nastawienie do życia, przesyt
wykształcenie nastawienia dezawuującego klientów (cynizm, lekceważenie, agresja)
utrata szacunku do siebie
poczucie własnej nieudolności
poczucie niższej wartości
zerwanie kontaktów z klientami i kolegami
Koncentracja i intensywność poszczególnych cech mogą być różne i zależą od czynników indywidualnych bądz sytuacyjnych.
1
6
9
SYNDROM WYPALENIA ZAWODOWEGO 1 6 9
Jak powstaje syndrom wypalenia zawodowego?
Syndrom wypalenia zawodowego rozwija się w wyniku zle zrównowa- Zaburzenie
żonych wzajemnych oddziaływań między tym, czego otaczający świat równowagi
wymaga od danej osoby, a jej zdolnością do znoszenia obciążeń (Marx,
1996). Przy czym zależy to również od indywidualnych umiejętności
prawidłowego gospodarowania własną energią i dbania o regenerację
sił. Wypalenie jest procesem, który rozwija się powoli i zakrada cicha-
czem. Pierwsze sygnały ostrzegawcze nie są zwykle dostrzegane lub są
błędnie interpretowane. Aby móc się wypalić, trzeba najpierw płonąć
żądzą działania, zapalić się do czegoś.
Postawy typowe dla osób zagrożonych wypaleniem zawodowym: Cechy osób
z grupy
angażowanie się w pracę całym sercem, podwyższonego

duże oczekiwania względem własnej osoby, ryzyka

negowanie własnych granic obciążenia,

spychanie na dalszy plan osobistych potrzeb i interesów,

dobrowolne i chętne przejmowanie nowych obowiązków i zadań.

Na początku człowiek postrzega ten proces w kategoriach osobistego
zysku; każdemu przecież dobrze robi poczucie bycia potrzebnym.
W stadium początkowym człowiek jest jeszcze niezwykle efektywny
i wydajny, co z kolei natychmiast zostaje dostrzeżone i wykorzystane
przez otaczających go ludzi. W konsekwencji jest obarczany wciąż no-
wymi zadaniami. Aatwo go na nie skusić pochwałami. Jeśli pochwały
i uznanie się kończą albo fizyczny i psychiczny wysiłek przez dłuższy
czas przekracza indywidualne granice obciążenia, to powstaje ryzyko
wypalenia zawodowego. Zachwiana zostaje równowaga między pono-
szonym nakładem pracy a satysfakcją życiową (Krumpholz-Reichel,
2002). Mimo intensywnej pracy mogą się wówczas nasilać niepowo-
dzenia i krytyczne uwagi, a w końcowym efekcie zanika również sza-
cunek dla osobistego zaangażowania.
W procesie powstawania syndromu wypalenia zawodowego można Stadia
wyróżnić różne jego stadia (Freudenberger, North, 2002): wypalenia
Stadium 1. Przymus ciągłego udowadniania własnej wartości. Chęć
wydajnej pracy i żądza czynu przekształcają się w przy-
mus efektywnego działania z uwagi na zbyt duże oczeki-
wania względem własnej osoby. Zmniejsza się gotowość
1 7 0 STRES, MOBBING I WYPALENIE ZAWODOWE
1
7
0
do akceptowania własnych ograniczeń i możliwości. Klu-
czowym momentem jest dostrzeżenie cienkiej granicy
między dążeniem do efektywnego działania a wewnętrz-
nym przymusem własnej efektywności i samodzielne
ustalenie własnego tempa pracy i tempa życia.
Stadium 2. Wzrost zaangażowania w pracę. Nasila się poczucie, że
trzeba wszystko robić samemu, by udowodnić własną
wartość. Delegowanie zadań postrzegane jest jako uciąż-
liwe i czasochłonne, a czasami traktowane w kategoriach
zagrożenia dla własnej niezbędności. W tym stadium
ważne jest ćwiczenie umiejętności delegowania zadań.
Stadium 3. Zaniedbywanie własnych potrzeb. Chęć odprężenia, przy-
jemnych kontaktów społecznych i temu podobne zaczy-
nają być coraz mocniej spychane na dalszy plan, nasila
się poczucie, że w ogóle już się nie ma takich potrzeb,
w tym również potrzeb seksualnych. Nierzadko dochodzi
do nadużywania alkoholu, nikotyny, kofeiny, ale również
tabletek nasennych, ponieważ najpózniej w tym stadium
pojawiają się zaburzenia snu.
Stadium 4. Zaburzona proporcja między potrzebami wewnętrznymi
a zewnętrznymi wymogami, tak zwanymi przymusami,
skutkuje utratą dużej ilości energii, a wreszcie jej wyczer-
paniem. Zaczynają się pojawiać niewłaściwe zachowania,
na przykład niepunktualność, mylenie terminów spotkań
i tym podobne. W tym stadium ważne jest to, by nie tłu-
maczyć niewłaściwego zachowania wyłącznie przeciąże-
niem, lecz dostrzegać swój udział w nasilającym się pro-
cesie utraty energii.
Stadium 5. Przewartościowanie. Percepcja zostaje zmącona, a zmysł
postrzegania mocno przytępiony. Zmienia się kolejność
priorytetów, kontakty społeczne postrzegane są jako ob-
ciążenie, ważne cele życiowe są dezawuowane i przewar-
tościowywane. Reaktywowanie wcześniejszych przyjazni
może w tym stadium pomóc w uświadomieniu sobie te-
go, że zaszła w nas zmiana, i w cofnięciu dokonanego ne-
gatywnego przewartościowania.
Stadium 6. Aby móc dalej żyć, człowiek musi zastosować mechanizm
wyparcia w konfrontacji z pojawiającymi się problemami.
Wyparcie jest już w tym stadium życiowo ważne, jeśli
chce się nadal funkcjonować. Symptomami takiego stanu
1
7
1
SYNDROM WYPALENIA ZAWODOWEGO 1 7 1
są: odizolowanie się od otaczającego świata, który rów-
nież jest dezawuowany, cynizm, agresywne deprecjono-
wanie rzeczywistości, brak cierpliwości i nietolerancja.
Znacznie spada efektywność i pojawiają się dolegliwości
fizyczne. Kontakty z innymi osobami cechuje bezrad-
ność, brak gotowości do niesienia pomocy lub brak empa-
tii. Począwszy od tego stadium, konieczna jest już profe-
sjonalna pomoc.
Stadium 7. Następuje ostateczne wycofanie się. Sieć społeczna, która
nas wspiera, ochrania i podtrzymuje, postrzegana jest ja-
ko wroga, wymagająca i nadmiernie obciążająca. Obecny
stan człowieka cechuje brak orientacji, utrata perspektyw
i nadziei na przyszłość oraz zupełne wyobcowanie. Za-
stępczego zaspokojenia szuka w alkoholu, narkotykach
lub lekach. Ma poczucie skrępowania i automatyzacji
własnych działań. W końcowym efekcie skutkuje to przej-
ściem do stadium 8.
Stadium 8. Znaczące zmiany w zachowaniu. Nadal postępuje proces
izolowania się i wycofywania się z życia. Każdy przejaw
zainteresowania ze strony otaczającego świata jest inter-
pretowany jako atak. Mogą również pojawiać się reakcje
paranoidalne.
Stadium 9. Utrata poczucia, że się ma własną osobowość. Pojawienie
się poczucia, że nie jest się już autonomiczną jednostką,
lecz że funkcjonuje się raczej automatycznie.
Stadium 10. Pustka wewnętrzna. Człowiek czuje się wyjałowiony,
zniechęcony i pusty, co pewien czas doświadcza ataków
paniki i reakcji fobicznych, odczuwa lęk przed innymi
ludzmi i ludzkimi skupiskami. Niekiedy obserwowane są
także nadmierne próby zastępczego zaspokajania potrzeb.
Stadium 11. Ogólny stan determinuje depresja. Rozpacz, wyczerpanie,
obniżenie nastroju. Uczucie wewnętrznego bólu występuje
naprzemiennie z apatią, pojawiają się myśli samobójcze.
Stadium 12. Wypalenie pełnoobjawowe. Na plan pierwszy wysuwa
się całkowite wyczerpanie psychiczne, fizyczne i emocjo-
nalne, duża podatność na infekcje, ryzyko wystąpienia
chorób serca, układu krwionośnego i pokarmowego.
Najpózniej od wejścia w stadium 7 konieczna jest profesjonalna po-
moc, by zapobiec dalszemu rozwojowi syndromu. W przypadku pełno-
1 7 2 STRES, MOBBING I WYPALENIE ZAWODOWE
1
7
2
objawowego klasycznego syndromu wypalenia zawodowego zalecane
jest szybkie zastosowanie form interwencji kryzysowej, które cechują
się dużą aktywnością osoby niosącej pomoc, różnorodnością metod,
włączeniem otaczającego świata, interdyscyplinarną współpracą i kon-
centracją na bieżących problemach.
Kto cierpi na syndrom wypalenia zawodowego?
Często spotyka to tych szczególnie gorliwych... Kto w myśl słynnego
powiedzenia robi swoje , z pewnością nie jest zagrożony. Ludzie, któ-
rzy jedynie w wyjątkowych wypadkach angażują się w swoją pracę,
mają inne problemy.
Perfekcjoniści Niektórzy traktują syndrom wypalenia zawodowego w kategoriach
problemu psychicznego; przy czym wypalenie jawi się wówczas jako
akt samospalenia : Oczywiście konieczne jest posiadanie odpowied-
niej struktury psychicznej, trzeba być niejako własnym poganiaczem,
bezgranicznym perfekcjonistą. Nie wystarczy robić coś tylko dobrze.
Zawsze w pracę zaangażowana jest cała osobowość. Trzeba jak magnes
przyciągać do siebie wszystkie zadania, być typem wiecznie potakują-
cym i mało asertywnym. Wszystko musi odpowiednio funkcjonować.
Przecież ma się w końcu swoje miejsce w naszym społeczeństwie pro-
dukcji zorientowanym na efektywność i wydajność. Trzeba dobrze wy-
uczyć się lekcji, że tylko wydajność zapewnia społeczne uznanie.
A także miłość, ciepło [...] (Heibutzki, 1995).
Przykład Matthias G., syn profesora medycyny, w rekordowo krótkim czasie
ukończył studia medyczne i zrobił specjalizację z neurologii u najwięk-
szego w Niemczech specjalisty w tej dziedzinie. Mając lat 30, był już
lekarzem ze specjalizacją, gdy miał lat 34 habilitował się, w wieku lat
35 był najmłodszym ordynatorem w Nadrenii-Westfalii, a profesorem
został, mając lat 36. Potem nastąpił awans, który od zawsze widział
oczami wyobrazni Matthias G. administrował kliniką i musiał trosz-
czyć się o jej należyte funkcjonowanie. Praca ta pochłaniała wszystkie
jego siły. Jednak jego ambicją było także zaistnienie na niwie nauko-
wej, prowadzenie badań i publikowanie. Jednak na to nie było już miej-
sca w jego życiu. Dalszy rozwój błyskawicznej kariery został brutalnie
zahamowany. Wymagania stawiane codziennie przed młodym ordyna-
torem były bardzo duże, więc aż do całkowitego wyczerpania pracował
nad rzeczami, które właściwie nie zaspokajały w pełni jego ambicji
i potrzeb. Nastąpiło to, co było tak typowe dla jego pacjentów: znalazł

Wyszukiwarka