PRACA POGLDOWA ISSN 1643 0956
Brunon Hołyst
Katedra Postępowania Karnego i Kryminalistyki, Wydział Prawa i Administracji, Uniwersytet Aódzki
Interdyscyplinarna problematyka
badań etiologii zachowań suicydalnych
The interdisciplinary approach towards the etiology of the suicidal behaviours
STRESZCZENIE pies as well as law sciences, criminology and victi-
mology. Therefore it is of a high importance to high-
Zachowanie suicydalne jest przedmiotem analizy
light the need for interscientific cooperation to even
wielu nauk. O interdyscyplinarności aktów samobój-
further study the autodestruction phenomenon.
czych może świadczyć między innymi zróżnicowa-
nie motywacji. Mogą to być czynniki predyspozycyj-
Key words: suicidal behaviours, criminology
ne, które rozwijają się w trakcie życia, stan zdrowia
somatycznego i psychicznego lub wreszcie czynniki
społeczne, lub wydarzenia wywołujące stan trauma- Wstęp
tyczny. Oprócz związków psychiatrii, psychologii,
Aby poznać uwarunkowania samobójstw, na-
socjologii, pedagogiki i biologii z wyjaśnianiem za-
leży analizować podmiotowe warunki działania oso-
chowań suicydalnych i opracowywaniem progra-
by badanej, zwłaszcza jej orientację dotyczącą wła-
mów terapeutycznych, można także wskazać na
snej osoby i otoczenia, a także zewnętrzne warunki
zwiÄ…zki suicydologii z naukami prawnymi (prawo
działania z położeniem głównego akcentu na śro-
karne, kryminologia, wiktymologia i kryminalistyka).
dowisko społeczne, w którym to działanie przebie-
Dlatego też postuluje się interdyscyplinarne studia
ga; powinno się badać aktywność jednostki w kon-
nad zjawiskiem autodestrukcji.
kretnych sytuacjach i jej skutki. Równocześnie samo-
bójstwo należy traktować jako proces rozwijający się
SÅ‚owa kluczowe: zachowania suicydalne,
kryminologia i przebiegający dynamicznie w poszczególnych fa-
zach od samobójstwa wyobrażonego do usiło-
wanego.
ABSTRACT
W większości publikacji dotyczących samo-
Suicidology is a science investigating suicidal events. bójstw trudno znalezć odpowiedz na pytanie doty-
Over the years suicidal behaviours have been ana- czące psychospołecznych uwarunkowań samobójstw
lysed by many scientists to come to conclusion that
usiłowanych. Można w nich natomiast znalezć od-
suicidal events depend on many somatic, psycho-
powiedz na następujące pytania: Jakie cechy osobo-
logical, sociological and traumatic factors. There is
wości charakteryzują niedoszłych samobójców? Ja-
a strong involvement of psychiatry, psychology, so-
kie objawy psychotyczne i neurotyczne sÄ… dla nich
ciology, pedagogics and biology in the process of
charakterystyczne? Jakie choroby psychiczne u nich
understanding suicidal behaviours and the best thera-
rozpoznano? Jak usuwać te objawy i jak postępo-
wać w przypadku poszczególnych populacji i bada-
Adres do korespondencji:
nych osób? Jakie są motywy samobójstw i jak moż-
prof. dr hab. Brunon Hołyst
na je sklasyfikować?
Katedra Postępowania Karnego i Kryminalistyki
W literaturze autorzy często zajmują się tylko
Wydział Prawa i Administracji
Uniwersytet Aódzki
osobowościami lub tylko środowiskowymi uwarun-
ul. G. Narutowicza 59a, 90 131 Aódz
kowaniami, a nawet jeśli obydwoma czynnikami
tel./faks: (042) 635 46 29, (042) 678 45 33
naraz, robiÄ… to niejako oddzielnie, nie ukazujÄ…c wza-
Psychiatria w Praktyce Ogólnolekarskiej 2004; 4 (3): 125 133
jemnych powiązań.
Copyright © 2004 Via Medica
www.psychiatria.med.pl 125
Psychiatria w Praktyce Ogólnolekarskiej 2004, tom 4, nr 3
Podmiotowe i zewnętrzne warunki działania osób my przyjętej w danym momencie historycznym i da-
usiłujących popełnić samobójstwo, cele i skutki działa- nej społeczności bywają różnie kwalifikowane raz
nia, jak również przebieg aktywności psychicznej tych jako sposób na życie, innym razem jako utrata kon-
osób w różnych środowiskach społecznych w odnie- taktu z rzeczywistością2 .
sieniu do konkretnych sytuacji były przedmiotem wcze- Nie ma też zgody wśród psychiatrów w sprawie
śniejszych badań [1]. Szczególne miejsce zajmują w nich etiologii tych odstępstw od normy i wyznaczenia praw-
społeczne uwarunkowania samobójstw. dziwie rozłącznego, jasnego schematu klasyfikacyjne-
Człowiek, zdaniem Aronsona, może być rozu- go zaburzeń. Utrudnia to w znacznej mierze krymino-
miany tylko jako istota społeczna, formowana przez logiczną interpretację zjawiska i faktów zamachów
społeczne wpływy i sytuacje [2, 3]. Autor niniejsze- samobójczych. W psychopatologii mówi się najczęściej
go artykułu uważa, że tak właśnie, jak proponuje o zespołach objawowych, które determinują rodzaj
cytowany autor, należy spojrzeć na osoby usiłujące i zakres odejścia od pełnionych ról społecznych.
pozbawić się życia. Społeczne uwarunkowania mają Mnogość szkół interpretacyjnych od Mesme-
w tym wypadku bardzo duże znaczenie. ra po współczesne szkoły epigonów Karen Horney
Poza usankcjonowanymi, a nawet uświęcony- czy Ericha Fromma ilustruje zarazem odrębne kie-
mi kulturowo samobójstwami traktowanymi jako oby- runki bardziej biologicznego lub bardziej humani-
czajowy nakaz pozbawienia się życia w pewnych sy- stycznego podejścia do utraty pozytywnego kon-
tuacjach, wszystkie inne motywacje samobójcze, taktu społecznego jak obecnie ostrożnie określa
a zwłaszcza brak wyraznego motywu samounicestwie- się większość zaburzeń psychicznych jednostki. Te
nia, w każdej kulturze i każdej epoce historycznej właśnie główne kierunki biologiczny i humani-
uważano za fenomen postradania zmysłów , opę- styczny determinują podejście do interpretacji sa-
tania przez siły nieczyste , słabości umysłowej . mobójstwa w kategoriach zaburzenia psychicznego.
Zanim psychologowie i psychiatrzy podjęli na- Speijer [4] podkreśla, że samobójstwa nie po-
ukowe badania i próby interpretacji zjawisk samo- winno się zawsze interpretować w kategoriach cho-
unicestwienia, czyli faktów pozbawienia się życia, roby, a ponadto co niezwykle istotne czym in-
w mentalności społeczeństw, zwłaszcza tych, któ- nym jest samobójstwo jako dziedziczna skłonność
rych religie nakazywały wiarę w życie pozagrobowe, do samounicestwienia, czym innym zaś samobójstwo
a prawo do dysponowania życiem ludzkim przypisy- występujące w skrajnej formie depresji. W koncepcji
wały wyłącznie Bogu lub bóstwom, utrwaliło się prze- tej można wyraznie wyodrębnić cztery zasadnicze
konanie, że samobójstwo jest odejściem od normy, różniące się od siebie kategorie pojęciowe, a miano-
a zatem przejawem zaburzeń psychiki człowieka wicie: choroba psychiczna jako czynnik sprawczy
decydującego się na taki krok. Pojęcie normy i ab- zachowania autodestrukcyjnego, dziedziczenie ge-
normy psychicznej do dziś jest słabo sprecyzowa- netyczne, czyli biologiczne uwarunkowanie autode-
ne, mimo że o naukowej psychiatrii można mówić strukcji, dziedziczenie kulturowe, czyli obyczajowe
od ponad 100 lat. Historia psychiatrii obfituje w teo- uwarunkowanie autodestrukcji, oraz stan emocjo-
rie formułujące skrajnie odmienne poglądy na to, nalny człowieka nieumiejącego rozwiązać swoich
w jakiej sytuacji i w odniesieniu do jakich cech za- problemów życiowych i popełniającego samobój-
chowania można i należy uznać daną osobę za wy- stwo, mimo że nie jest on obciążony ani zaburze-
kazującą zaburzenia zdrowia psychicznego1 . Różni- niem zdrowia psychicznego, ani dziedziczeniem au-
ca między osobą o znacznej wrażliwości i wyobraz- todestrukcji w formie biologicznej czy kulturowej.
ni, mającej zdolność ekstrapolowania zjawisk rzeczy- Powyższy podział nie jest typologią i nie obej-
wistych na zjawiska, które mogłyby zaistnieć przy muje wszystkich możliwości motywacyjnej interpre-
sprzyjających okolicznościach, a osobą, która negu- tacji zjawiska czy faktu samobójstwa. Z praktyki psy-
je rzeczywistość i poddaje się życiu urojonych zda- chiatrycznej wiadomo, że wymienione elementy czę-
rzeń, jest wyjątkowo subtelna. Właściwie, poza wy- sto współwystępują, a co więcej, że niekiedy pomi-
raznym wyodrębnieniem osób, u których zaburze- mo występowania któregoś z tych bodzców jednost-
nia psychiczne mają ograniczone podłoże, wszyst- ka nie popełnia samobójstwa, lecz jej działanie jest
kie inne kategorie zachowań odbiegających od nor- ukierunkowane na inne przejawy życia.
1
Obecnie przyjęta definicja zdrowia psychicznego ustalona przez Światową
2
Na kształtowanie osobowości jak pisze Kępiński nie tyle wpływają
Organizację Zdrowia sprowadza pojęcie normy i abnormy do zagadnienia
możliwości i braku pełnienia ról społecznych i przestrzegania przyjętych czynniki dziedziczne i środowiskowe, co ta najbardziej własna koncepcja
obyczajowo sposobów zachowania się. siebie i życia (Kępiński A., Rytm życia. Kraków 1973; s. 279).
126 www.psychiatria.med.pl
Brunon Hołyst, Interdyscyplinarna problematyka badań etiologii zachowań suicydalnych
Podstawowym problemem psychologii i psy- W interpretacji Freuda [6] wszystko, co żyje,
chiatrii jest rozstrzygnięcie zarówno w odniesie- dąży do śmierci, do pierwotnego stanu anorganicz-
niu do osób, które uważano za zdrowe, jak i do tych, nego. Ta oczywistość fizjologiczna w teorii Freuda
które uchodziły za chore psychicznie kiedy samo- urosła do oczywistości psychologicznej, mającej kon-
bójstwo można uznać za objaw zaburzeń psychicz- sekwencje w postaci chęci umierania . Adler [7]
nych, a kiedy jest ono racjonalnie (nawet u osoby uważał, że pożądanie śmierci jest reakcją obronną
chorej psychicznie) uzasadnione. Element subiekty- i chęcią zemsty za poczucie niższości. Za pomocą
wizmu przeżyć ma przecież w tym wypadku ogrom- samobójstwa jednostka uzyskuje dowartościowanie.
ne znaczenie. Andics [8] stwierdza, że samobójstwo wynika z bra-
Autorzy wszystkich współczesnych podręczni- ku sensu życia i załamania. Wszyscy badani przez
ków psychiatrii zgadzają się z przytoczonymi opinia- nią pacjenci osoby usiłujące popełnić samobój-
mi psychiatrów minionego wieku, natomiast wyniki stwo mieli trudności w nawiązaniu pozytywnych
szczegółowych badań potwierdzają potrzebę zacho- interakcji społecznych, a ponadto negatywne remi-
wania szczególnej ostrożności w postępowaniu niscencje z dzieciństwa. Zilboorg [9] postawił tezę,
z chorymi na depresję i wskazują, że depresje należą iż pęd do samobójstwa jest dlatego tak silny, że
do tej grupy chorób, które wiążą się ze szczególnym wynika z instynktu samozachowawczego w postaci
zagrożeniem życia. aberracji tego instynktu pod wpływem depresji. De-
Dane statystyczne (również pochodzące z Pol- presja, zdaniem tego badacza, wyzwala uczucie wro-
ski) dotyczące przyczyn zgonów osób chorujących gości w stosunku do siebie. Samobójca, rezygnując
na depresję są bardzo niepokojące i wskazują, że z życia, sięga po wyimaginowaną nieśmiertelność.
przyczyną zgonu ponad 20% chorych jest skuteczny Na uwagę zasługuje fakt, że w teorii tej elementem
zamach samobójczy [5]. nowym w stosunku do analogicznych koncepcji jest
Samobójstwo należy więc traktować jako for- zwrócenie uwagi na relację rodzice dziecko , któ-
mę chorób afektywnych. Niepokojący jest fakt, że ra jeśli nie jest prawidłowa może doprowadzić
mimo postępów terapii tych zaburzeń oraz coraz do samobójstwa. W tej interpretacji u podłoża sa-
powszechniejszego wdrażania metod profilaktyki mobójstwa tkwi nieświadoma wrogość połączona
wspomniany wskaznik jest wciąż niebezpiecznie z nieumiejętnością kochania innych. Menninger [10],
wysoki i oscyluje w granicach 15 25%. przyjmując za Freudem istnienie instynktu śmierci,
Na uwagę zasługuje również psychologiczne tłumaczy go kompleksem sadyzmu i masochizmu.
podejście do zagadnienia samobójstwa. Nie wydaje W każdym samobójstwie wyróżnia trzy zawsze wy-
się w ogóle możliwe, aby rozpatrywać jakiekolwiek stępujące elementy, z których jeden może być
zdarzenie jednostkowe czy zjawisko społeczne bez w konkretnym przypadku dominujący. Są to: a) chęć
uwzględnienia warstwy psychologicznej, to znaczy zabijania, b) pragnienie, by być zabitym, c) pragnie-
procesów motywacyjnego i decyzyjnego. Dotyczy to nie śmierci. W samobójstwie, w którym agresja zo-
oczywiście również samobójstwa. Jeżeli nawet po- staje ostatecznie skierowana bezpośrednio wobec sie-
pularnie mówi się o braku motywacji, o braku świa- bie, widzi on pomieszanie podmiotu z przedmiotem.
domej decyzji, to jest to oczywiste uproszczenie. W literaturze psychologicznej dotyczÄ…cej samo-
Słuszniej jest zatem przejąć koncepcję psychologicz- bójstw za najwartościowsze kryterium podziału ak-
nej transformacji sytuacji społecznej i psychologicz- tów samobójczych przyjmuje się intencję zadania
nej interpretacji postrzeganych realiów. Trzeba więc sobie śmierci. Dorpat i Boswell (1963) na podstawie
konsekwentnie uznać, że samobójstwo mieści się tego kryterium wyodrębniają:
w psychologii zachowań tak samo jak każda inna gesty samobójcze, grozby, demonstracyjne za-
reakcja na rzeczywistość. chowanie o niewielkim zagrożeniu śmiercią;
Psychologowie od lat zajmują się analizą sa- próby samobójcze ambiwalentne, kiedy szansa
mobójstwa z punktu widzenia jego uwarunkowań, tragicznego zakończenia jest prawdopodobna;
a także motywacją i osobowością zabójcy. Mamy tu potencjalnie śmiertelne próby, w których szansa
do czynienia z wieloma interpretacjami w zależności przeżycia jest mało prawdopodobna [11].
od koncepcji danej szkoły psychologicznej. Na inter- Wszystkie wyżej wymienione teorie wiąże
pretację zjawiska samobójstwa miała prawdopodob- wspólne podejście poszukiwanie niejako obiek-
nie największy wpływ szkoła Freuda, Adlera, Zilboor- tywnych psychologicznie mechanizmów tkwiących
ga, Menningera, Levisa, Brilla, którzy lansowali kon- w człowieku jako jedna z jego sił napędowych. Teo-
cepcję instynktu śmierci jako immanentnie tkwiące- rie te nie tłumaczą jednak faktu, że tylko nieliczne,
go w osobowości każdej jednostki. w stosunku do całej populacji, jednostki podejmują
www.psychiatria.med.pl 127
Psychiatria w Praktyce Ogólnolekarskiej 2004, tom 4, nr 3
udane lub nieudane próby samobójcze, to znaczy społeczeństwa przechodzą proces unifikacji kultu-
wykorzystują i realizują zakodowany psychicznie pęd rowej, w rzeczywistości nastąpiła ogromna dywer-
do umierania. Inną grupę opracowań stanowią em- syfikacja tych sytuacji, a częstość zmian zewnętrz-
piryczne badania prowadzone przez poszczególne nych warunków życia doprowadza do dysfunkcji oso-
osoby lub zespoły psychologów i psychiatrów. bowościowej przybierającej objawowo różne formy.
Wzrastająca w ostatnich latach liczba samobójstw Mimo tego zróżnicowania można jednak wy-
i zamachów samobójczych, szczególnie w populacji różnić kilka charakterystycznych typów sytuacji, na
ludzi młodych w wieku 15 24 lat [12], stawia w cen- które jednostka zawsze reaguje, chociaż nie za każ-
trum zainteresowań badaczy zajmujących się tą pro- dym razem jednakowo. W tym miejscu należy omó-
blematyką również aspekty psychologiczne. wić mechanizm przeniesienia akcentów w obrębie
Prowadzone zarówno w kraju, jak i za granicą potrzeb odczuwanych przez jednostkę. Przeniesie-
liczne badania dotyczące tego problemu wskazują, nie to odbywa się wówczas, gdy zachodzą istotne
że udane i nieudane zamachy samobójcze podejmują zmiany w środowisku zewnętrznym. Każda jednost-
jednostki wykazujące różnego rodzaju trwałe lub ka odczuwa chociaż w różnym nasileniu okre-
przejściowe zaburzenia osobowości. Zwraca się ślone potrzeby, tak zwane psychiczne. Ich lista jest
szczególnie uwagę na tak zwane adolescencyjne zbyt obszerna, aby ją przytoczyć. Są one nierozdziel-
zachowania samobójcze, które wiążą się z przejścio- ne, a mnogość szkół i teorii potrzeb sprawia, że nie
wymi zaburzeniami osobowości wynikającymi z psy- ma możliwości odwołania się do jakiegoś jednego
chicznego i fizycznego rozwoju jednostki. W wielu podejścia [14]. Można jednak stwierdzić, że każdy
pracach podkreśla się, że wraz z rozwojem społecz- człowiek odczuwa potrzebę akceptacji potrzebę
nym jednostki, wchodzeniem w coraz to nowe role związków emocjonalnych, identyfikacji, odróżniania
społeczne (np. w związku z podejmowaniem kon- się, integracji itp.
taktów heteroseksualnych, wyborem przyszłej kariery Socjologiczny kierunek badania i interpretacji
zawodowej itp.) rodzą się nowe, nieraz bardzo po- fenomenu samobójstwa charakteryzuje, najogólniej
ważne konflikty pomiędzy jednostką a otoczeniem. rzecz biorąc, analiza autodestrukcji w kontekście jej
W wyniku tych konfliktów i nieumiejętności ich prze- społecznych uwarunkowań. Zgodnie z klasycznie
zwyciężenia powstaje poczucie bezradności, załama- socjologicznym punktem widzenia na zachowania
nia psychicznego, wycofania się i apatii, co z kolei dewiacyjne (także zachowania samobójcze), samo-
może prowadzić do chęci utraty życia. Szczególną bójstwo jest wskaznikiem dezintegracji społeczeń-
grupę przyczyn stanowią typowe dla okresu dora- stwa a nie dezintegracji osobowości samobójcy.
stania konflikty światopoglądowe, wynikające z po- Postawy i zachowania ludzi nie są przejawem pato-
szukiwania sensu życia i sensu świata [13]. Znaczna logicznych skłonności wyizolowanych jednostek, ale
część udanych i nieudanych zamachów samobój- raczej typową reakcją ludzi w szczególnie niekorzyst-
czych zarówno podejmowanych przez młodzież, nej sytuacji środowiskowej. Skłonności do zachowań
jak i przez dorosłych wiąże się z trwałymi zabu- autodestrukcyjnych przejawiają zatem nie osoby (fi-
rzeniami osobowości, takimi jak psychopatia, neu- zycznie czy psychicznie) chore, lecz wrażliwsze, mniej
rotyczność czy alkoholizm. Wielu psychologów zwra- odporne, znajdujące się w sytuacji życiowej obiektyw-
ca uwagę na nasilenie się reakcji samobójczych na nie lub subiektywnie niemożliwej do rozwiązania.
wiele sytuacji, które dotychczas nie doprowadzały W klasycznej, opublikowanej w 1897 roku pra-
do stanu depresji czy autoagresji. Jest to jednak ce- cy Le suicide Durkheim stwierdził, że samobójstwa
cha nowych sytuacji społecznych, które przechodzą nie są zbiorem określonych zachowań jednostko-
transformację w doznaniach psychicznych według wych, ale zjawiskiem społecznym determinowanym
znanych schematów. w największym stopniu cechami grup społecznych,
A zatem, można wysunąć hipotezę, że zmie- z których samobójcy się wywodzą, i typem społe-
niają się nie tyle reakcje psychiczne członków współ- czeństwa, w którym żyli. Zachowań autodestrukcyj-
czesnego społeczeństwa, co atakujące jednostkę. Jest nych, podobnie jak i innych zachowań ludzkich, nie
przy tym oczywiste, że im bardziej jest skompliko- należy rozpatrywać w oderwaniu, jako faktów jed-
wany syndrom elementów wywołujących bodzce, nostkowych, lecz w powiązaniu z określoną rzeczy-
tym bardziej jest skomplikowany schemat reakcji psy- wistością społeczną, której są one przejawem.
chologicznej na ten syndrom. Dlatego też często trud- Socjologiczny sposób analizy zjawiska nie wy-
no jest zinterpretować poszczególne przypadki po- klucza istnienia szczególnych i indywidualnych mo-
pełniania samobójstw. Powstaje więc kolejna hipo- tywów działań samobójczych (osamotnienie, stresy,
teza: wbrew dość powszechnemu przekonaniu, iż kryzysy powszechnie uznawanych wartości, przypad-
128 www.psychiatria.med.pl
Brunon Hołyst, Interdyscyplinarna problematyka badań etiologii zachowań suicydalnych
ki losowe), wskazuje jednak na wspólne determinanty i samobójstw [17]. W większości krajów uprzemy-
większości analizowanych przypadków. Jest bowiem słowionych wykazano silną korelację wskazników
tak, że człowiek popełnia samobójstwo z najrozma- bezrobocia i samobójstw. Od połowy lat 70. XX wie-
itszych, mniej lub bardziej uświadomionych i mniej ku w Wielkiej Brytanii i innych państwach europej-
czy bardziej ze sobą powiązanych powodów. Usta- skich zwiększa się częstość samobójstw wśród mło-
lenie bezpośrednich przyczyn sprawczych popełnio- dych mężczyzn. Zjawisko to prawdopodobnie czę-
nego samobójstwa jest trudne nawet w indywidual- ściowo można tłumaczyć tym, że obecnie coraz wię-
nych przypadkach i nie daje się przenieść na analizę cej mężczyzn pozostaje przez długi okres bez pracy.
szerszej zbiorowości. Skoro więc człowiek, każdy Ceną pogorszenia stanu zdrowia bezrobotnych
z osobna, kieruje się indywidualnymi motywami po- jest nie tylko osobiste cierpienie, ale i zwiększenie
pełniania samobójstwa, to trudno znalezć wspólny wydatków finansowych. Bezrobotni i ich rodziny czę-
mianownik dla poszczególnych przypadków. Samo- ściej niż zatrudnieni zasięgają porad lekarskich, ko-
bójstwa są jednak zjawiskiem społecznym, powią- rzystają z leczenia szpitalnego i innych form opieki
zanym ze strukturą całej populacji. Jeśli więc nie medycznej, przepisuje się im więcej leków. Naukow-
potrafimy odpowiedzieć na pytanie, dlaczego ludzie cy, którzy badali następstwa zamknięcia pewnej fa-
decydują się na odebranie sobie życia, to możemy bryki, odkryli, że zwolnieni mężczyzni w porów-
i powinniśmy znalezć wspólne uwarunkowania naniu z czasem, kiedy jeszcze pracowali o 57%
samobójstw, ich społeczny kontekst. Wprawdzie pro- częściej zgłaszali się do lekarza i o 28% częściej le-
blem: dlaczego ta właśnie jednostka, która należy czyli się w szpitalu. Po kilku latach mężczyzni zgła-
do grupy potencjalnie samobójczej, popełnia samo- szali się do poradni przyszpitalnych 4-krotnie czę-
bójstwo, a inne jednostki z tej samej grupy samobój- ściej niż wtedy, gdy mieli zapewnioną pracę. Tak więc
stwa nie popełniają , pozostanie w dalszym ciągu bezrobocie, które w krajach uprzemysłowionych cią-
niewyjaśniony, jednak zostanie podjęta próba ustale- gle rośnie, pociąga za sobą poważne skutki ekono-
nia wspólnych zródeł determinujących nasilanie się miczne: zapotrzebowania na usługi medyczne.
zachowań samobójczych, a więc stwarzających wyż- Jakie są przyczyny słabszego zdrowia osób bez-
szy stopień prawdopodobieństwa ich występowania robotnych w porównaniu z osobami zatrudnionymi
w określonych sytuacjach społecznych [15]. na bezpiecznych posadach? Jakie mechanizmy bio-
Tego typu założenia teoretyczne metodologicz- logiczne i psychologiczne wiążą bezrobocie z choro-
ne wywodzą się, jak wspomniano, z klasycznej so- bami i przedwczesną śmiercią? Jest to złożone za-
cjologii durkheimowskiej. Ustaliliśmy pisze Dur- gadnienie i zbytnim ułatwieniem byłoby podanie
kheim że każda grupa społeczna przejawia spe- uproszczonego wyjaśnienia na podstawie takiego czy
cyficzną tendencję do samobójstw, której nie wyja- innego założenia. Jak zwykle w schemacie tym
śnia ani społeczno-psychologiczna konstytucja jed- uczestniczy kilka mechanizmów, między innymi tria-
nostki, ani natura środowiska fizycznego. Przez eli- da percepcji, zachowania i odporności.
minację zatem doszliśmy do wniosku, iż musi ona Poza innymi naukami na szczególną uwagę
koniecznie zależeć od przyczyn społecznych i sama zasługują związki suicydologii z biologią i ekologią.
w sobie konstytuuje zjawisko społeczne . Współczesna biologia, zwłaszcza biochemia mózgu,
Liczne, pochodzące z różnych zródeł dane na- dostarcza coraz to nowych, niekiedy zaskakujących,
ukowe zgodnie potwierdzają, że bezrobocie zwięk- informacji dotyczących funkcjonowania ośrodkowe-
sza prawdopodobieństwo zachorowania i skraca prze- go układu nerwowego człowieka. Mózg jest niezwy-
widywaną długość życia [16]. Zdrowie psychiczne kle skomplikowaną strukturą i nawet nieliczne nie-
i fizyczne osób bezrobotnych jest zdecydowanie gor- dobory lub zakłócenia w funkcjonowaniu różnorod-
sze niż u ludzi mających stałe zajęcie. Częściej cier- nych substancji chemicznych wchodzących w jego
pią z powodu poważnych chorób, takich jak rak płuc, skład odbijają się ujemnie na procesach neurofizjo-
choroby serca i nieżyt oskrzeli; problemów psycho- logicznych w nim zachodzących, a także na aktyw-
logicznych, na przykład depresja, nerwice i przewle- ności psychicznej człowieka. Szczególna rola przy-
kły lęk, a także samobójstw i prób samobójczych. pada tu tak zwanym neuroprzekaznikom, których
Związek pomiędzy bezrobociem a złym stanem zdro- dużą liczbę już odkryto, a cały czas odkrywa się nowe
wia jest tak wyrazny, że może służyć strategom roz- i poznaje złożone funkcje, jakie pełnią. Do szczegól-
woju regionalnego za podstawę oszacowania przy- nie i stosunkowo dobrze poznanych należą dopa-
szłego zapotrzebowania na usługi medyczne. mina i serotonina. Niedobory i zakłócenia w prze-
Bezrobociu i ekonomicznej niepewności towa- kazywaniu synaptycznym tych substancji mogą mieć
rzyszy zatem wzrost częstości chorób psychicznych znaczący wpływ na zmianę nastroju człowieka, na
www.psychiatria.med.pl 129
Psychiatria w Praktyce Ogólnolekarskiej 2004, tom 4, nr 3
powstawanie depresji, a prawdopodobnie także waż samobójstwo nie stanowi przestępstwa, nakła-
myśli samobójczych [5, 18 21]. nianie do niego lub pomaganie w jego dokonaniu
Na funkcjonowanie mózgu i aktywność psy- nie może stanowić czynu zabronionego na zasadach
chiczną człowieka duży wpływ ma odżywianie. Mózg ogólnych, czego konsekwencją była konieczność
potrzebuje do właściwego działania wielu substan- utworzenia delictium sui generis. Warunkiem odpo-
cji, białek, węglowodanów, tłuszczów, witamin wiedzialności jest stwierdzenie związku przyczyno-
i mikroelementów. Niedobory w tym zakresie odbi- wego działania sprawcy z faktem targnięcia się czło-
jają się natomiast na aktywności psychicznej, a dłu- wieka na własne życie.
gotrwałe niedobory mogą powodować narastający Samobójstwo może być w pewnych przypad-
stres, zakłócenia afektywne, wpływać na myślenie kach skutkiem czynu mającego znamiona przestęp-
i aktywność poznawczą [22]. Czynniki genetyczne stwa określonego w art. 207 k.k. Chodzi tu o taki
i hormonalne mogą również pozostawać w związku zamach samobójczy, który jest następstwem fizycz-
z pośrednim, a nawet bezpośrednim zachowaniem nego albo moralnego znęcania się nad członkiem ro-
suicydalnym. Znajomość wyników badań z zakresu dziny lub nad inną osobą pozostającą w stałym bądz
neurobiologii, endokrynologii, genetyki, psychoso- przemijającym stosunku zależności od sprawcy czy też
matyki czy nauki o żywieniu może więc mieć duże znęcania się nad małoletnim lub osobą bezradną. Je-
znaczenie dla poznania uwarunkowań samobójstwa, żeli w konsekwencji tego przestępstwa jego ofiara
a także profilaktyki pre- i postsuicydalnej. targnęła się na własne życie, to sprawca ponosi su-
Środowisko przyrodnicze człowieka wpływa rowszą odpowiedzialność karną (art. 207 ż3 k.k.).
w różnoraki sposób na jego czynności fizjologiczne Szczególną formą próby pozbawienia się życia
i psychiczne. Jednym z istotnych czynników są wa- jest stanowcze żądanie śmierci z rąk osoby znajdu-
runki atmosferyczne i klimatyczne. Niektórzy ludzie jącej się w otoczeniu pragnącego śmierci. Zabójstwo
są szczególnie wrażliwi na tego typu czynniki, są to na żądanie jest jednym z trzech przypadków uprzy-
tak zwani meteoropaci. Meteoropatia przejawia się wilejowanego zabójstwa i stanowi przestępstwo
zwłaszcza właśnie w aktywności psychicznej, w zmia- z art.150 k.k.
nach nastroju, nadpobudliwości emocjonalnej, roz- Przedstawione wyżej sytuacje (namowa i pomoc
drażnieniu, zakłóceniu samokontroli, a także w ob- w samobójstwie, znęcanie się nad członkiem rodzi-
niżeniu nastroju, niechęci do podejmowania dzia- ny, którego następstwem jest targnięcie się pokrzyw-
łań, zmęczeniu, a nawet braku motywacji i chęci do dzonego na własne życie oraz eutanazja) ilustrują
życia. Te ostatnie przejawy dotyczą zwłaszcza wpły- wszystkie zachowania związane z zamachem samo-
wu wiatru halnego na organizm ludzki [23]. bójczym określone przez polskie prawo karne [24].
Interesujące są też aspekty prawne samobój- W wielu krajach karane jest zarówno spowo-
stwa. Ustawodawstwo świeckie w niewielu kwestiach dowanie samobójstwa, jak i współudział w nim, przy
pozostaje pod tak wielkim wpływem religii i filozofii czym zmieniają się pewne określenia. Zamiast spo-
jak w kwestii samobójstwa. Dlatego też dla zrozu- wodować , mówi się namówić , nakłonić , utwier-
mienia genezy kształtowania się pewnych norm dzić , skłonić , pobudzić . Oznacza to jedynie róż-
prawnych i ich stosowania niezbędna jest znajomość nicę w szczegółach, ponieważ wciąż chodzi o świa-
poglądów religijnych i filozoficznych. dome wywołanie decyzji samobójstwa. Zamiast
Rozpowszechnienie się humanitarnych postaw o pomocy w samobójstwie mówi się niekiedy o jego
wobec problemu samobójstwa spowodowało, iż popieraniu, wspieraniu, ułatwianiu. Jest to w przy-
w wielu krajach w XIX wieku samobójstwo przestało padku działania aktywnego mało istotne, ponieważ
być czynem podlegającym karze. Do współczesnych wciąż ma być karane pozytywne wspieranie przy
kodeksów dołączono jednak współuczestnictwo dru- dokonywaniu czynu. W Holandii podkreśla się zwłasz-
giej osoby w samobójstwie jako odrębne przestęp- cza dostarczenie środków do dokonania samobój-
stwo. Obecnie tylko nieliczne państwa nie umieszczają stwa. W naszych czasach, gdy zatrucia środkami
w kodeksach karnych żadnych postanowień dotyczą- nasennymi stają się coraz bardziej popularne, nale-
cych samobójstwa. Są to: Belgia, Francja, Finlandia, ży zwracać na to szczególną uwagę.
Luksemburg i Niemcy. Natomiast w kodeksach kar- W wielu systemach prawnych uzależnia się ka-
nych w większości państw wprowadzono stany fak- ralność współdziałającego od tego, czy samobójstwo
tyczne przestępstw polegających na namowie do okazało się skuteczne (Holandia, kraje byłej Jugosła-
samobójstwa lub udzieleniu pomocy w jego popeł- wii, Turcja) lub chociażby od podjęcia jego próby (Ar-
nieniu. Polski kodeks karny uznaje obie te formy dzia- gentyna, Bułgaria, Chile, Grecja, Polska, Rumunia,
łania za samodzielne przestępstwo (art. 151). Ponie- Szwajcaria, Czechy, Słowacja i inne). We Włoszech
130 www.psychiatria.med.pl
Brunon Hołyst, Interdyscyplinarna problematyka badań etiologii zachowań suicydalnych
podstawą kary dla współdziałającego przy próbie sa- pieczeniowe osób, które pozbawiły się życia. Samo-
mobójstwa jest ciężkie uszkodzenie ciała (art. 580). bójstwo było traktowane jako quasi-przestępstwo,
Szwajcarski kodeks karny w art. 115 przewidu- godzące w politykę społeczną i interesy towarzystwa
je karalność za nakłanianie człowieka do samobój- ubezpieczeniowego. Jednakże poglądy na samobój-
stwa lub udzielanie przy tym pomocy, jeżeli czyni się stwo jako formę wymuszenia świadczeń ubezpiecze-
to z pobudek egoistycznych. Względy altruistyczne niowych uległy zasadniczej zmianie. Nowe rozwią-
znoszą karalność takiego postępowania [25]. zania prawne na przykład w Kanadzie (Uniform Life
Liczba krajów, które przewidują karę za spo- Insurance Act) wyraznie przewidują możliwość za-
wodowanie samobójstwa oraz za pomoc w nim, wierania umowy obejmującej roszczenie ze strony
świadczy o przecenieniu rzeczywistego znaczenia uprawnionych do odszkodowania w związku z po-
tych postanowień dla praktyki prawnej i generalnej zbawieniem się życia osoby ubezpieczonej. W Que-
prewencji. Niejednokrotnie ustawodawca chciał tyl- becu kodeks cywilny wprowadza pewne ogranicze-
ko dać do zrozumienia, że ze względów religijnych, nie, a mianowicie pozwala firmie ubezpieczającej
światopoglądowych czy też społecznych uważa tego odmówić przyjęcia na siebie odpowiedzialności
rodzaju postępowanie za niezgodne z prawem. w przypadku samobójstwa, które zostało dokonane
Inaczej kształtuje się zagadnienie odpowiedzial- w okresie 2 lat od zawarcia kontraktu ubezpiecze-
ności, gdy w grę wchodzą pewne obiektywne przy- niowego na życie.
czyny, które są łatwiejsze do zbadania. Są to: nie- W Stanach Zjednoczonych stosuje się analogicz-
pełnoletność (Brazylia, Bułgaria, Włochy, kraje byłej ne zasady ubezpieczenia przy odmiennych uregulo-
Jugosławii, Rumunia, Czechy, Słowacja, Węgry), cią- waniach kwestii szczegółowych. Średnia wieku samo-
ża (Czechy, Słowacja), zaburzenia psychiczne (Bra- bójców w chwili śmierci jest o 19 lat niższa niż śred-
zylia, Bułgaria, Rumunia), nadużycie alkoholu lub nar- nia wieku w chwili śmierci dla całej populacji Kanady.
kotyków (Włochy, Urugwaj). Istnieje problem o szcze- Średnia wieku osób, które popełniły samobójstwo
gólnym znaczeniu: czy umyślna pasywność przy sa- w ciągu 2 lat od ubezpieczenia się na życie, jest po-
mouśmiercaniu się drugiego człowieka powinna być nadto średnio o 11 lat niższa, czyli o 30 lat niższa niż
karalna. Rozwiązywanie pojawiających się tu kwe- dla całej populacji Kanady (średnia w chwili śmierci).
stii przebiega w różnych krajach niejednakowo, gdyż Średni okres ważności polis przed popełnieniem
w poszczególnych państwach brak odpowiednich samobójstwa jest krótszy niż 15 lat. Przeciętny wiek,
uregulowań prawnych w tym zakresie. W krajach, w którym realizowano polisy, wynosi 30 lat, podczas
w których współuczestnictwo w samobójstwie uzna- gdy spodziewany okres życia zdrowego człowieka
wane jest za zabójstwo, prawodawcy mieli na myśli wynosi jeszcze 41 lat. Średnio odszkodowania za sa-
aktywne popieranie samobójstwa. Jak jednak stwier- mobójstwa są ponad 2-krotnie wyższe niż odszkodo-
dzić stopień pasywności, która miałaby podlegać lub wania za wszystkie rodzaje śmierci.
nie podlegać karze? Sąd Najwyższy Austrii w 1934 ro- Należy się spodziewać dalszej ewolucji ustawo-
ku odrzucił możliwość ukarania narzeczonego, któ- dawstwa w zakresie zarówno penalizacji, jak i zobo-
ry spacerując ze swoją przyszłą żoną, będącą z nim wiązań cywilnoprawnych w odniesieniu do samo-
w ciąży, nie powstrzymał jej od rzucenia się do głę- bójstw.
bokiego stawu. Samobójstwo można także uznać za problem
Specyficzne kwestie wynikajÄ… w zwiÄ…zku z tak kryminologiczny. Kryminologia gromadzi i naukowo
zwanym samobójstwem zbiorowym. Z punktu widze- przetwarza informacje związane ze wszystkimi eta-
nia prawa rodzą się one wtedy, gdy jedna ze stron pami zachowania suicydalnego. Relacje między kry-
doprowadziła do śmierci strony drugiej, sama zaś minologią i naukową analizą zjawiska samobójstw
została odratowana. Nie jest ważne, kto przy realiza- stają się łatwiej uchwytne w momencie ustalenia tre-
cji zbiorowego samobójstwa był stroną aktywną, ści informacji obejmowanych przez kryminologię na
a kto bierną lub czy obie strony były aktywne. W Niem- poszczególnych etapach analizy zachowań suicydal-
czech w samobójstwie podwójnym za sprawcę uzna- nych. Tożsamość determinat zachowania przestęp-
je się osobę, która nie poniosła śmierci. Tak zwany czego i suicydalnego szczególnie wyraznie podkre-
pojedynek amerykański, a więc samobójstwo na za- śla się w badaniach nad obu rodzajami zachowań
sadzie losowej, nie ma obecnie większego znacze- u dzieci i młodzieży. Akceptuje się między innymi
nia i znikło z kodeksów współczesnych. takie zjawiska, jak głębokie zaburzenia więzi emo-
Nowe problemy w zakresie prawa cywilnego cjonalnej rodziców z dzieckiem, trudności w poro-
wyłaniają się w związku z systemem ubezpieczeń. zumieniu z nim, umiejętność pomocy w rozwiązy-
Przez dłuższy czas nie były realizowane polisy ubez- waniu problemów dziecka. Ta swego rodzaju nie-
www.psychiatria.med.pl 131
Psychiatria w Praktyce Ogólnolekarskiej 2004, tom 4, nr 3
wydolność wychowawcza rodziców prowadzi wła- bliskim, odbiera im życie bądz namawia ich do sa-
śnie zarówno do zachowań przestępczych, jak i do mobójstwa i pomaga im w jego dokonaniu.
zachowań suicydalnych. Zachowania te są spowodo- W zdarzeniach złożonych typu zabójstwo
wane także przez alkoholizm i przestępczą działal- samobójstwo i samobójstwo samobójstwo czyn
ność osób z najbliższego środowiska wychowawcze- przestępczy (zabójstwo, namowa i/lub pomoc w sa-
go dziecka, rozkład pożycia małżeńskiego rodziców, mobójstwie) jest poprzedzony w czasie pragnieniem
ich wypaczenia charakterologiczne i inne czynniki. własnej śmierci, tym, co wyżej nazwano samobój-
Zrodzona w tej atmosferze trudność osiągnię- stwem upragnionym. Zidentyfikowanie sprawcy
cia i utrzymania upragnionej przez dziecko więzi w takim stanie psychicznym i podjęcie czynności za-
uczuciowej z osobami bliskimi wywołuje stan na- pobiegających targnięciu się na własne życie przy-
pięcia emocjonalnego zwany frustracją. Frustracja czynia się równocześnie do uniknięcia zamachu na
prowadzi z kolei do agresji w stosunku do otoczenia cudze dobro. Tak więc występują również sytuacje,
(agresji, która często wyczerpuje znamiona przestęp- w których zapobieganie samobójstwu zmniejsza
stwa) i/lub do agresji wobec własnej osoby (kończą- szansę dokonania przestępstw (szansę agresji wo-
cej się często zgonem samobójczym). bec zródła frustracji).
Obok czynników społecznych tożsamych gene- W przedstawionych powyżej sytuacjach zwią-
tycznie dla przestępstw i samobójstw akceptuje się zek zachowania przestępczego z zachowaniem su-
również wspólne dla obu typów zachowań determi- icydalnym przejawiał się w reakcjach tej samej oso-
nanty w postaci chorób psychicznych i somatycznych, by. Typologię związków samobójstwa z przestęp-
a także uzależnienia od alkoholu. Przyjmując deter- stwem można jeszcze uzupełnić sytuacją, w której
minanty zachowań przestępczych za niekwestiono- przyszły samobójca staje się ofiarą przestępstwa.
wany przedmiot badań kryminologicznych, akcep- Może to być na przykład przestępstwo z art. 156 ż 1
tuje się równocześnie, w obliczu przytoczonych wy- lub też z art. 145 ż 1 k.k. Właśnie takie skutki prze-
żej prawd obiegowych, twierdzenie, iż przedmiotem stępstwa, jak utrata wzroku, ciężka nieuleczalna cho-
tej nauki stają się niejako automatycznie determi- roba, trwała choroba psychiczna czy trwałe poważ-
nanty wielu zachowań suicydalnych (szczególnie sa- ne zeszpecenie lub zniekształcenie ciała, mogą wy-
mobójstw popełnionych przez nieletnich). woływać decyzję dokonania samobójstwa.
Rozwiązanie problemu kryminologicznego, jaki Jeszcze bardziej pośrednia forma związku prze-
stanowi w danych warunkach społecznych minimali- stępstwa z samobójstwem występuje wówczas, gdy
zacja czynników kryminogennych, jest więc w pew- utrata w wyniku czynu przestępczego osoby emo-
nym zakresie tożsame z minimalizacją samobójstw cjonalnie najbliższej (np. w wyniku zabójstwa czy
określonego typu. Kryminolog zajmujący się etiologią przestępstwa drogowego) staje się przyczyną zacho-
przestępczości nieletnich opisuje i wyjaśnia działanie wania suicydalnego.
wielu czynników suicydalnych zupełnie niezależnie od Omówione wyżej związki przestępstwa z samo-
tego, czy same samobójstwa znajdują się, czy też nie bójstwem dowodzą, jak dalece zachowanie suicy-
znajdują się w polu jego naukowych dociekań. dalne mieści się w polu zainteresowania kryminolo-
Wypada tu zwrócić przede wszystkim uwagę gii. Rzeczywistość wskazuje jednak, że kryminologicz-
na sytuację, w której zamysł samobójstwa rodzi się ne aspekty samobójstw stale oczekują zarówno na
w wyniku popełnionego wcześniej przestępstwa. pogłębioną analizę teoretyczną, jak i na praktyczne
Grozba odpowiedzialności karnej staje się w wielu dyrektywy profilaktyczne.
przypadkach czynnikiem wyzwalającym decyzję do- W niniejszym artykule pominięto obyczajowe
konania zamachu samobójczego. uzasadnienie samobójstwa, problem samobójstwa
Innego typu pośredni związek między zacho- w poglądach filozoficznych czy też stosunek religii do
waniem suicydalnym i zachowaniem przestępczym samobójstwa [26]. Wskazane aspekty rozszerzają tak-
występuje w sytuacji, gdy po powzięciu decyzji że interdyscyplinarny charakter zjawiska samobójstwa.
o samobójstwie powstaje zamysł przestępstwa. Dzie-
je się tak wówczas, gdy samobójstwo jest zachowa-
niem o podłożu agresywnym. Akt agresji skierowa-
PIÅšMIENNICTWO
ny na samego siebie zostaje poprzedzony agresjÄ…
1. Zaborowski Z. Z pogranicza psychologii społecznej i psycholo-
skierowaną na wyobrażone zródło frustracji, atakiem
gii osobowości. Warszawa 1980; 6.
2. Kopczyński K. Psychospołeczne uwarunkowania samobójstw
na osobę postrzeganą jako sprawca dolegliwości.
usiłowanych dzieci i młodzieży. Niepublikowana praca magi-
Niekiedy sprawca przed dokonaniem zamachu sa-
sterska. UA, Aódz 1981.
mobójczego, pragnąc zaoszczędzić cierpień swoim
3. Kopczyński K. Psychospołeczne uwarunkowania prób samo-
132 www.psychiatria.med.pl
Brunon Hołyst, Interdyscyplinarna problematyka badań etiologii zachowań suicydalnych
bójczych u młodzieży. W: Hołyst B. (red.). Człowiek w sytuacji 15. Jarosz M. Samoniszczenie. Samobójstwo. Alkoholizm. Narko-
trudnej. Polskie Towarzystwo Higieny Psychicznej, Warszawa mania. Warszawa 1980; 35.
1991. 16. Bartley M. Unemployment and ill health: Undersfanding the
4. Speijer N. Hat zelfmoordvraagstuk oen samenvatted oberzicht relationship. Journal of Epidemiology in Community Health
de verchillende aspecten van de zelf mord. Patrz recenzja: 1994; 48 (4): 333 337.
Znak 1970, nr 4. 17. Martin P. Umysł, który szkodzi. Mózg, zachowanie, odporność
5. Pużyński S. Samobójstwa i depresje. Lęk i Depresja 1997; 2: i choroba. Poznań 2000.
139 156. 18. Bętkowska T., Rożnowska K., Wernichowska B. Jak chronić
6. Freud S. Poza zasadą przyjemności. Warszawa 1976. mózg. Kraków 1996.
7. Adler A. Selbstmord. Internationale Zeitschrift für Individual 19. Górska T., Grabowska A., Zagrodzka J. (red.). Mózg a zacho-
Psychologie 1937; 15: 49. wanie. Warszawa 1997.
8. Andics M. Über Sinn und Sinnlosigkeit des Lebens. Auf Grund 20. Wurtman J., Suffes S. Serotonina. Warszawa 1997.
von Gesprächen mit geretteten Selbstmödern. WiedeÅ„ 1940. 21. PużyÅ„ski S. Depresje. Warszawa 1988.
9. Zilboorg G. Suicide among civilized and primitive races. Ame- 22. Kopczyński K. Wpływ żywienia na pracę mózgu i aktywność
rican Journal of Psychiatry 1936; 92. psychiczną człowieka. Zdrowie Psychiczne 1997; 3 4.
10. Menninger K. Man Against Himself. New York 1965. 23. Ayjak W. Wpływ czynników meteorologicznych na częstość
11. Borucka G. Samobójstwa. Ogólny zarys problematyki. zamachów samobójczych w Szczecinie w latach 1967 i 1986,
W: Szostak M. (red.). Wybrane zagadnienia psychologii kli- w zależności od czynników reaktywnych i endogennych. Zdro-
nicznej. Warszawa 1976. wie Psychiczne 1072; 1 2.
12. Kostrzewa T., Mijal K., Pańków T., Płużek Z., Wilk Z. Próby sa- 24. Wąsek A. Prawnokarna problematyka samobójstw. Warszawa
mobójcze wśród dzieci i młodzieży Krakowa. Zdrowie Psychicz- 1982.
ne 1972; 3. 25. Schwander V. Das schweizerische Strafgesetzbuch unter be-
13. Frankl V.E. Homo patiens. Warszawa 1971. sonderer Berücksichtyigung der bundesderichtlichen Praxis.
14. Zagórski K. Maslowa teoria potrzeb. Studia Socjologiczne Zürich 1964; 308, 309.
1966; 1: 103 124. 26. Hołyst B. Suicydologia. Warszawa 2004; 69, 77, 383.
www.psychiatria.med.pl 133
Wyszukiwarka
Podobne podstrony:
Międzynarodowy Program Badań nad Zachowaniami SamobójczymiZachowania suicydalne osób w starszym wiekuEtyczne problemy badań naukowych we współczesnej psychologiiReaktywne zapalenie stawów jako interdyscyplinarny problem medycznyPsychologiczne problemy dzieci wychowujących się w rodzinach z problemem alkoholowym aktualny stan2 metodologia problem badawczy, typologie badań (w szarości)Lekarze podstawowej opieki zdrowotnej a problematyka uzależnień doniesienie z badańBruksizm – problem interdyscyplinarnyWybrane zagadnienia z problematyki suicydologiiWybrane zagadnienia z problematyki suicydologiisprawozdanie naukowe INSTYTUT BADAŃ INTERDYSCYPLINARNYCH ARTES LIBERALES 11Problematyka właściwej reakcji karnej na zachowaniawięcej podobnych podstron