Przegląd Medyczny Uniwersytetu Rzeszowskiego
Rzeszów 2006, 2, 122 128
Jadwiga Daszykowska
Jakość życia w koncepcjach
związanych ze zdrowiem
Z Wydziału Medycznego Uniwersytetu Rzeszowskiego
Z Instytutu Położnictwa i Pielęgniarstwa
Dyrektor: prof. dr hab. med. P. Januszewicz
Termin jakość życia pojawia się w wielu dziedzinach nauki, filozofii, polityki czy praktyki społecznej,
w kontekstach historycznych i ideologicznych, w postaci zapytania o sprawy fundamentalne dla życia ludz-
kiego. Nie jest on bezpośrednio obserwowalny, mierzalny, dlatego charakteryzuje go nieograniczona dowol-
ność interpretacyjna. Tej wieloznaczności założeń teoretycznych oraz definicyjnych można zawdzięczać
szczególne nim zainteresowanie. W medycynie problematyka jakości życia jest rozpatrywana w związku ze
zdrowiem. W niniejszym artykule autorka zaprezentowała wybrane koncepcje tego zagadnienia.
Słowa kluczowe: jakość życia, zdrowie
Life quality in concepts related to health
The concept quality of life appears in many fields of science, philosophy, politics or social prac-
tice taking into consideration historical and ideological context as the form of enquiry for fundamental
issues of human life. It is not directly observed and measured, therefore it can be unlimitedly inter-
preted. Such ambiguity of theoretical and definitional assumptions is the reason of its interest. The
problem of life quality is considered in relation to health in medicine. The author presents chosen con-
cepts of such issue in the following article
Key words: quality of life, health.
WSTP
z tą przesłanką zaprezentowała wybrane koncep-
cje tego zagadnienia w związku ze zdrowiem.
W ostatnich latach problematyka jakości życia
ZNACZENIE JAKOŚCI W ŻYCIU CZAOWIEKA
wzbudza coraz większe zainteresowanie w obszarze
wielu nauk, co pozwala na komplementarne jej uj- W wartość życia wpisana jest jego jakość.
mowanie w szerokiej perspektywie interdyscypli- Termin jakość używany jest powszechnie w co-
dziennym życiu, zakłada on istnienie wzorca,
narnej. Warto jednak podkreślić, że termin jakość
standardu formułującego jakieś wymogi i będące-
życia rozumiany jest różnorodnie, gdyż posiada
wiele wymiarów, między innymi: filozoficzny, spo- go odniesieniem dla efektu lub przebiegu działa-
nia. W sensie bezpośrednim jakość odnosi się do
łeczny, medyczny, ekonomiczny bądz kulturowy.
podmiotu, którym jest człowiek. Pozwala to uczest-
Niezależnie jednak od sposobu pojmowania tej ka-
niczyć jakości w wyrazny sposób w istnieniu osoby,
tegorii, najważniejszą kwestię stanowi optymalna
określając ją jako byt taki, a nie inny. Jakość deter-
jakość.
minuje w ten sposób specyficzne istnienie człowie-
Wśród wielu celów nauki od niedawna wy-
ka, przez co różni się ona od ilości.
mienia się dbałość o jakość życia człowieka [1],
T. Pszczołwski jakość definiuje jako sumę
zatem dążenie do podwyższania jakości wszyst-
cech wytworu, w szczególności wyrobu lub same-
kich aspektów życia jest zasadniczym zadaniem
go działania do niego prowadzącego, najczęściej
dla teorii i praktyki naukowej. Autorka zgodnie
z oceną: dobra jakość zła jakość. Ocenę wydaje-
122
się ze względu na istniejący obiektywnie lub ide- alnie wzorzec rzeczowy lub wzorzec działania.
Jakość życia
Jakość życia związana ze zdrowiem
HRQOL
Stan Funkcjo-
zdrowia nowanie
RYC. 1. Relacje pomiędzy stanem zdrowia a jakością życia według L. Wołowickiej
FIG. 1. Relations between state of heath and quality life according L. Wołowicka
W drugim przypadku, tj. w przypadku działania i społeczny [za: 4]. K. Denek proponuje uzupełnić
jakość utożsamiana jest ze sprawnością w sensie przytoczoną definicję o jeszcze jeden wymiar: po-
syntetycznym [2]. Mówiąc o życiu przez pryzmat czucie własnej tożsamości człowieka, którego istotą
tak rozumianej jakości, można je określić jako jest świadomość samego siebie i wolność oraz który
dobre lub złe, radosne lub smutne, szczęśliwe lub jest czynnikiem decydującym o integracji pozosta-
nieudane, itd. Zarówno w jednym, jak i drugim łych elementów zdrowia [zob. 5]. Implikacją wyni-
przypadku, (najczęściej jednak, gdy człowieka kającą z tak postawionego sformułowania jest
dosięgają niepowodzenia, nieszczęście, cierpienie) wskazanie, że choroba nie jest tylko zachwianiem
podejmuje on starania o znalezienie odpowiedzi fizycznego funkcjonowania organizmu człowieka,
na pytanie dlaczego tak się dzieje? Pytanie to lecz rozgrywa się także na pozostałych płaszczy-
dotyczy wielu aspektów ludzkiego życia: bogac- znach: psychicznego, społecznego i duchowego
twa i biedy, sukcesów i niepowodzeń, także zdro- funkcjonowania. Zgodnie z takim rozumieniem
wia i choroby [3]. U zródeł każdego z nich znaj- koncepcji zdrowia, problemem staje się opracowa-
duje się zasadnicze pytanie o jakość. nie wskazników dobrostanu, zwłaszcza psychicz-
nego i społecznego. Pojawiają się teoretyczne mo-
PRZEGLD KONCEPCJI JAKOŚCI ŻYCIA
dele jakości życia uwarunkowanej stanem zdrowia
ZWIZANYCH ZE ZDROWIEM
Health Related Quality of Life HRQOL, (patrz
ryc. 1), co ma oznaczać, że poczucie zdrowia jest
Dyscypliną zajmującą się w coraz większym
zakresie problematyką jakości życia jest medycy- jednym z podstawowych wyznaczników jakości
na. Stanowi to wynik wielu przemian w tej dzie- życia [6].
Do koncepcji tych można zaliczyć pięć sta-
dzinie, na przykład uwzględnianie w procesie le-
czenia w coraz większym stopniu czynników psy- nowisk wyróżnionych przez H. Schippera, J. Clin-
chologicznych, obejmujących kontakty osób leczą- cha i V. Powella [za: 7]: podejście psychologiczne
(G. E. Engela), kładące nacisk na spostrzegane
cych z pacjentami oraz docenianie przez służbę
przez pacjenta efekty choroby i terapii; model
zdrowia działań profilaktycznych, zmierzających
użyteczności oparty na teorii decyzji, rozpatrujący
do zachowania dobrego zdrowia człowieka.
Próby operacyjnej standaryzacji pojęcia ja- strategie postępowania w warunkach dylematów
wynikających z ograniczonych zasobów świad-
kość życia rozpoczęto w medycynie i psychologii
zdrowia. Impulsem podjęcia rozważań teoretycz- czeń medycznych i sprzeczności między ilościo-
wymi i jakościowymi kryteriami życia; koncepcję
nych była definicja zdrowia przyjęta w 1948 roku
efektów promieniujących (J. E. Ware a), wyróż-
przez WHO (Światową Organizację Zdrowia),
wykraczająca poza tradycyjne podejście biome- niającą kilka kręgów efektów choroby i terapii,
dyczne, czyli negatywne mierniki zdrowia (umie- zaczynając od funkcji biologicznych, poprzez
ogólny dobrostan psychiczny, po zachowania spo-
ralność, zapadalność na choroby itp.), w kierunku
łeczne odbijające się na stanie rodziny i szerszego
szerszego modelu biopsychospołecznego, zgodnie
otoczenia pacjenta; model reintegracji do normalne-
z którym: zdrowie, to nie tylko brak choroby czy
go życia, wyróżniający takie wymiary, jak mobil-
kalectwa, ale pełny dobry stan fizyczny, psychiczny
123
ność, zdolność opieki nad sobą, codzienne czynno- ści, aktywność rekreacyjna, role rodzinne, związki
PRZYNALEŻNOŚĆ
społeczna lokalna ekologiczna
BYCIE STAWANIE SI
fizyczne rozwój osobisty
psychiczne czas wolny
duchowe produktywność
JAKOŚĆ ŻYCIA
jako poziom radości wynikający z realizacji własnych możliwości w życiu
RYC. 2. Struktura jakości życia według J. M. Reaburna i I. Rootmana
FIG. 2. Structure of life quality according to J. M. Reaburn and I. Rootman
przyjazni, sposób prezentowania siebie i ogólną Jest ona oparta na stwierdzeniu, które wypo-
zdolność radzenia sobie; oraz zasadę dostosowywa- wiedziano podczas I Międzynarodowej Konferen-
nia aspiracji wynikających z możliwości stanu cji Promocji Zdrowia w 1986 roku w Ottawie:
zdrowia (K. C. Calmana). jeśli jednostki lub grupy zdolne są do rozpozna-
W literaturze przedmiotu spotykamy koncep- wania, określania i realizowania własnych aspira-
cję jakości życia związaną ze zdrowiem H. Sęk. cji, to także mogą w zadowalający sposób zaspo-
Autorka, zagadnienie to, ujmowane obiektywnie, kajać swe potrzeby oraz dokonywać wyboru śro-
traktuje jako zespół warunków życia człowieka, dowiska życiowego zgodnie z własnymi preferen-
obiektywne atrybuty świata przyrody, przedmio- cjami, wówczas dochodzi do uzyskania w pełni
tów i kultury oraz obiektywnie oceniane atrybuty dobrego fizycznego, umysłowego i społecznego
człowieka związane z poziomem życia i pozycją samopoczucia (well-being) [10]. Autorzy kon-
społeczną. Wśród obiektywnych wyznaczników cepcji przyjmują, że istotą jakości życia jest su-
jakości życia wymienia także strukturę organizmu biektywny stan radości, przeżywany przez czło-
człowieka i poziom jego układów biologicznych, wieka. Doświadczanie tego stanu jest możliwe
czyli zdrowia. Jakość życia rozpatrywana nato- dzięki dziewięciu czynnikom, takim jak: przyna-
miast w wymiarze subiektywnym jest zdaniem leżność społeczna, lokalna, ekologiczna; bycie
autorki rezultatem wewnętrznych procesów fizyczne, psychiczne, duchowe; rozwój osobisty,
wartościowania różnych sfer życia i życia jako czas wolny, produktywność. Wymienione deter-
całości. To wartościowanie zależy od struktury minanty stanowią warunek stawania się człowie-
potrzeb i indywidualnego systemu wartości, a w ka, zwiększania własnej niezależności osobistej
szczególności od indywidualnego pojęcia sensu i zapewnienia swobody w decydowaniu o życiu.
życia. Zdrowie, podobnie jak jakość życia, może Wszelkie zakłócenia (np. choroba, niepełno-
być rozpatrywane obiektywnie i subiektywnie [8]. sprawność, śmierć bliskiej osoby, niepowodzenia
Potwierdza się reguła, że człowiek zapytany o zró- zawodowe) stanowią poważne zagrożenie dla
dło jakości życia stawia zdrowie na jednym z pierw- czerpania radości z bycia w dobrym stanie psy-
szych miejsc. Zatem zdrowie jest warunkiem szczę- chicznym, fizycznym i duchowym.
ścia (zadowolenia z życia) istotnym, choć nie jedy- H. Shipper, podobnie jak wspomniani wyżej
nym [9], stanowi wobec jakości życia wartość autorzy, wprowadza na grunt medyczny pojęcie
instrumentalną (nie ostateczną), służy realizacji jakości życia uwarunkowanej stanem zdrowia,
cenionych wartości i celów życiowych, jednak którą definiuje jako spostrzegany przez pacjenta
wobec nich pozostaje niejako w tle. wpływ choroby i przebiegu jej leczenia na funk-
Koncepcję jakości życia związaną z promo- cjonowanie i ogólne poczucie satysfakcji życiowej
waniem zdrowia stworzyli J. M. Reaburn i I. Root- [zob. 11]. Jakość życia uwarunkowana stanem
man [zob. 10] (ryc. 2). zdrowia zdaniem autora dotyczy czterech pod-
124
stawowych wymiarów: stanu fizycznego i spraw- energii życiowej), stanu psychicznego (funkcjo-
ności ruchowej (w tym także poziomu ogólnej nowania poznawczego i emocjonalnego), sytuacji
TABELA 1. Kategorie wymienione przez WHO, które umożliwiają oszacowanie jakości życia
TABLE 1. Categories pointed by WHO enabling estimation quality of life
Zakresy Kategorie
Psychiczny Bóle, niesmak, energia, zmęczenie, sen, wypoczywanie
Psychologiczny Uczucia pozytywne, myślenie, uczenie się, pamięć, koncentracja, szacunek do sa-
mego siebie, zewnętrzny wizerunek i negatywne uczucia
Stopień niezależności Ruchliwość, czynności życia codziennego, zależność od medykamentów albo tera-
pii, zdolność do pracy
Stosunki socjalne Stosunki osobiste, wsparcie socjalne, aktywność seksualna
Środowisko Bezpieczeństwo fizyczne, otoczenie domowe, zasoby finansowe, zdrowie i opieka
socjalna, istnienie i jakość okazji uzyskania nowych informacji i sprawności, czas
wolny i okazje do odpoczynku, fizyczne otoczenie (zanieczyszczenie, hałas, ruch
uliczny, klimat), transport
Duchowy Życie duchowe, religia, osobiste wyobrażenie o wierze
społecznych (pełnienia ról, uzyskiwania wsparcia) ale również przyrodnicze i społeczno-kulturowe
i warunków ekonomicznych oraz doznań soma- zasoby otoczenia, prozdrowotne i proekologiczne
tycznych (objawów choroby, odczuwanego bólu) systemy wartości, a przede wszystkim cechy psy-
[12]. chiczne jednostki (wiedzę, racjonalność postępo-
Poza wymienionymi głównymi obszarami ja- wania, optymizm i poczucie sprawstwa). Wszyst-
kość życia uwarunkowana stanem zdrowia uwzględ- kie te cechy wyznaczają tzw. poczucie koherencji
nia także wymiary funkcjonowania ludzi chorych, (sense of coherence), które stanowi złożone, glo-
jak: seksualność, uczestnictwo w kulturze i ducho- balne i względnie trwałe przekonanie, że świat
wość. Trzy nurty partycypujące aktywnie w dzisiej- wewnętrzny i zewnętrzny jest przewidywalny i że
szym rozumieniu jakości życia uwarunkowanej zmiany zachodzące są możliwe do opanowania
stanem zdrowia to: nurt społeczny (koncentrujący oraz będą przebiegały w oczekiwanym kierunku
się na społecznych aspektach HRQOL); nurt me- [za: 14]. To złożone i całościowe podejście do
dyczny (obejmujący biofizjologiczne aspekty problematyki zdrowia określa nowe spojrzenie na
HRQOL) oraz nurt etyczny (zajmujący się filozo- zagadnienie jakości życia. Można przypuszczać,
ficznymi aspektami HRQOL) [13]. że wysokie poczucie jakości życia ułatwia zmaga-
We współczesnych modelach zdrowie jest nie się z chorobą (powoduje przesuwanie się
ujmowane w ramach perspektyw: biomedycznej w wymiarze: zdrowie choroba w kierunku bie-
i holistyczno-funkcjonalnej. guna zdrowia) i umacnia procesy równoważenia
Model biomedyczny rozpatruje zdrowie jako zagrożeń z zasobami. Wynik tych procesów
kategorię zobiektywizowaną. Podlega ono obiek- wyższy poziom zdrowia wpływa zwrotnie na
tywnym zasadom regulacji i jest determinowane zasoby warunkujące subiektywne poczucie jakości
wyposażeniem genetycznym, wrodzoną strukturą. życia.
Zależy od odporności biologicznej, a do załamania Aktualnie zakłada się, że zdrowie człowieka
zdrowia dochodzi wówczas, gdy człowiek nie jest zależy od oddziaływań ekosystemów i od ich
w stanie przeciwstawić się szkodliwym wpływom. równowagi. Komitet Światowej Organizacji
Ten model autorzy zakładają w badaniach nad Zdrowia (Health Research Strategy) wyjaśnia, że
jakością życia dotyczących wartości zdrowia i większość chorób nieinfekcyjnych zależy od uwa-
jego znaczenia dla oceny życia. runkowań środowiskowych, przez co są one do-
W modelu holistyczno-funkcjonalnym nawią- stępne dla prewencji. Pojęcie środowisko jest
zuje się do nurtów humanistycznych w medycynie tutaj synonimem negatywnych, niegenetycznych
i trendów współczesnej ekologii. Zdrowie w tych wpływów. Choroby te być może w przyszłości
ujęciach rozważa się we wzajemnej relacji, jaka zostaną nazwane chorobami złego przystosowa-
zachodzi między człowiekiem a jego otoczeniem nia i będą obejmować nie tylko fizyczne środo-
i jest procesem ukierunkowanym na zapewnienie wisko, ale również zachowanie człowieka. Komi-
dynamicznej równowagi. O poziomie zdrowia tet badań medycznych WHO tworzy nową klasy-
współdecydują czynniki patogenne, zaś do jego fikację chorób: choroby genetyczne, niedostatki
potencjałów w tym podejściu zalicza się energię i niebezpieczeństwa, złe przystosowanie. Dwie
witalną człowieka, jego odporność biologiczną, pierwsze grupy dotyczą badań biomedycznych,
125
trzecia zwraca uwagę na czynniki kolektywne w związku ze zdrowiem ma charakter holistyczny,
(problemy środowiskowe) i indywidualne (czyn- przekłada się bowiem na wartość leczenia pacjen-
niki stylów życia), przy czym te ostatnie są we- ta, obejmującego nie tylko jego cierpienie i choro-
dług WHO ważniejsze (patrz tab. 1). bę, ale również całokształt egzystencji. Proble-
Na podstawie tego podejścia jakość życia mem medycznych koncepcji jakości życia jest
oznacza odczucie osoby, co do jej stanowiska położenie akcentu na indywidualizację, co wyma-
w życiu w związku z kulturą i systemem wartości ga zainteresowania się tożsamością i stylem życia
każdego społeczeństwa, z jego celami, oczekiwa- danej osoby. Być może pozwoli to na przezwycię-
niami i normami. Rozumienie jakości życia zależy żenie tzw. złudzenia patetycznego , którego wy-
tu od stanu zdrowotnego i psychicznego, nieza- nikiem jest uwzględnianie w jakości życia innych
leżności, kontaktów społecznych, czynników śro- ludzi jedynie łatwo dostrzegalnych obiektywnych
dowiska i osobistej wiary człowieka [15]. wskazników sytuacji (np. stwierdzenie, że osoba
Dotychczasowe rozważania nad definiowa- ciężko chora odczuwa wyłącznie niską jakość
niem jakości życia związanej ze stanem zdrowia życia), bez uwzględnienia działań prewencyjnych
pokazują, że oznacza ona wzajemne powiązanie i mechanizmów psychologicznych warunkujących
dwóch aspektów egzystencji ludzkiej, możliwości dynamikę subiektywnego dobrostanu.
pełni rozwoju jednostki ludzkiej oraz zadowolenia Wydaje się, że uwzględnianie w nurcie badań
życiowego, jak również konfrontacji oczekiwań nad jakością życia w związku ze zdrowiem oraz
z rzeczywistością. Jednocześnie wymaga ona osa- w praktyce wskazników funkcjonowania psy-
dzenia w danym kontekście uwarunkowań ekono- chicznego (emocjonalnego) wraz z jego determi-
miczno-społecznych, biologiczno-fizycznych i kul- nantami obiektywnymi (zgodnie z założeniem
turowych. Dlatego wskazuje się na powiązanie holistycznym), nie tylko pozwoli na skuteczne
jednostkowego poczucia szczęścia i zadowolenia z diagnozowanie stopni zadowolenia z życia pacjen-
normami i wzorami obowiązującymi społecznie w ta, ale także na opracowanie programów służących
danym miejscu i czasie. Relacja, jaka zachodzi utrzymaniu i przywracaniu mu zdrowia oraz pod-
pomiędzy obiektywnymi warunkami życia a su- noszeniu jakości życia.
biektywnie doświadczanymi przez człowieka sta-
PIŚMIENNICTWO
nami, nie stanowi jednak gwarancji, że wysokie
wskazniki ekonomiczne będą czynnikami wyso- 1. Bańka A., Derbis R. [red.], Psychologiczne i pedagogicz-
ne wymiary jakości życia, Wyd. Gemini , Poznań
kiego stopnia zadowolenia [16]. Wbrew pozornie
Częstochowa, 1994, 5.
wysokim indykatorom dobrobytu człowiek mo-
2. Pszczołowski T., Mała encyklopedia prakseologii i teorii
że odczuwać niezadowolenie, podobnie u osoby
organizacji, Ossolineum, Wrocław, 1978, 92.
o bardzo dobrym stanie zdrowia może występo-
3. Kolman R., Jakość życia na co dzień. O umiejętności
wać brak satysfakcji z życia [17]. To wzajemne
kształtowania jakości swego życia, Oficyna Wyd. Oś-
odnoszenie wskazników obiektywnych do subiek-
rodka Postępu Organizacyjnego, Bydgoszcz, 2002, 92.
tywnych i subiektywnych do obiektywnych wyda-
4. Juczyński Z., Szlachetne zdrowie, niech każdy się dowie,
je się zasadne dla ustalenia, na ile zmiany w wa- Wychowanie Fizyczne i Zdrowotne , 1999, 95, 3.
5. Denek K., Poza ławką szkolną, Wyd. ERUDITUS,
runkach życia są odczuwane w stanach emocjo-
Poznań, 2002, 124.
nalnych człowieka i czy przemiany ocen subiek-
6. Wołowicka L., Przegląd badań nad jakością życia cho-
tywnych są konsekwencją zmian w warunkach
rych po intensywnej terapii dorosłych, [w:] L. Wołowicka
obiektywnych. Powyższa kwestia dotyczy między
[red.], Jakość życia w naukach medycznych, Wyd.
innymi wzajemnych relacji pomiędzy stanem
Akademii Medycznej, Poznań, 2001, 193.
zdrowia człowieka a stopniami jego zadowolenia
7. Czapiński J., Szczęśliwy człowiek w szczęśliwym społe-
z życia.
czeństwie? Zrównoważony rozwój, jakość życia i złudzenie
postępu, Psychologia Jakości Życia 2002, 1, 1.
PODSUMOWANIE
8. Sęk H., Jakość życia a zdrowie, Ruch Prawniczy, Eko-
nomiczny i Socjologiczny , 1993, 113, 2.
Zainteresowanie zagadnieniem jakości życia
9. Tatarkiewicz W., O szczęściu, PWN, Warszawa, 1990,
jest przejawem dążenia wielu dyscyplin naukowych
218.
do poprawy dobrostanu psychicznego współ-
10. World Health Organization, Ottava charter for health
czesnego człowieka. W medycynie stanowi ono
promotion, Canadian Public Health Association, Ottava,
także symptom odchodzenia od postawy koncen- 1986, 18.
11. Shipper H., Quality of life: principles of the clinical
trującej uwagę na wąskim zakresie patologii
paradigm, Journal of Psychological Oncology , 1990,
i zwracania się w kierunku promocji i ochrony
171, 185, 8.
zdrowia. Aktualne rozumienie jakości życia
126
12. Dziurowicz-Kozłowska A., Wokół pojęcia jakości życia, czne w okresie zmian systemowych w Polsce, Wyd. WSP,
Psychologia Jakości Życia , 2002, 2, 88. Rzeszów.
16. Dziewiecki M., Dobrobyt a wychowanie, Wycho-
13. Levine S., The meanings of health, illness and quality of
wawca , 2002, 11, 12.
life, [w:] I. Guggenmoos-Holtzmann, K. Bloomfield, U.
17. Czapiński J., Psychologia pozytywna, PWN, Warszawa,
Flick [red.], Quality of life and health: concepts, methods
2004, 239.
and applications, Blackwell Wissenschafts-Verlag, Ber-
lin, 1995, 7.
Jadwiga Daszykowska
14. Sęk H., Jakość życia a zdrowie, Ruch Prawniczy, Eko-
Wydział Medyczny Uniwersytetu
nomiczny i Socjologiczny , 1993, 2, 113.
Rzeszowskiego
15. Velimirivic B. (1997), Jakość życia i komponenty stan-
e-mail: jdaszykowska@neostrada.pl
dardu życia [w:] M. Malikowski [red.], Problemy społe-
127
Wyszukiwarka
Podobne podstrony:
Zasoby osobiste w zdrowiu i chorobie Problematyka jakości życiaJakość życia pacjentów ze stomiąProblemy związane z badaniem jakości życia pacjentów onkologicznychJakość życia pacjentek z chorobąjakosc zyciaJakosc zyciazagadnienia ze zdrowia publicznego[1]impuls jakosc zyciaJakość życia u dzieci chorych na astmę oskrzelowąJakość życia chorych na ADO i HDJakość życia chorych na cukrzycęOcena jakości życia u chorych na raka szyjki i trzonu macicyJakie konsekwencje społeczne są związane ze zjawiskiem korupcjiARTYKUŁY JAKOŚĆ ŻYCIATesty psychologiczne Interpretacja Kwestionariusz Jakości Życiajakość życia kobiet leczonych z powoduwięcej podobnych podstron