DSC03771

24 Irena Bukowska-Floreńska

(np. w Czechach), wielu odeszło na przyspieszone lub pomostowe emerytury, niektórzy otrzymali tzw. odprawy w postaci wysokich odszkodowań, mimo to problem bezrobocia spowodował degradację społeczności górniczej. Pracę utracili w pierwszej kolejności ci, którzy źle przestrzegali dyscypliny. Jednocześnie zaczęto zamykać huty¹ bądź zmieniać rodzaj ich produkcji i ograniczać ją.

Powstała sytuacja, mimo rzeczowych wyjaśnień władz górniczych i rządowych, okazała się wstrząsem dla zatrudnionych w górnictwie i przemyśle oraz dla ich rodzin. Ludzie utracili to, do czego byli przyzwyczajeni, a nawet przywiązani od pokoleń — pracę w tym samym co ich ojcowie ciężkim, lecz zaszczytnym zawodzie, zakładzie pracy i środowisku, pewne wynagrodzenie, codzienny rytuał podejmowania pracy, jej przeżywania i powrotu do domu. Wcześniej, podobnie jak innych mniej zarabiających, pozbawiono ich przydziału zakładowych wczasów i kolonii dla dzieci (po analizie ekonomicznej samowystarczalności zakładowych domów wczasowych), zbędne okazały się już przywileje wynikające z Książeczki G.

Utrata pracy i całej atmosfery jej towarzyszącej spowodowała frustrację — ludzie poczuli się oszukani, niepotrzebni, odrzuceni. Stałe kurczenie się rynku pracy, niski poziom lub brak wykształcenia, uniemożliwiające podjęcie innej niż dotąd pracy, wywołały poczucie zagrożenia, marginalizacji wobec reszty społeczeństwa. Stosunkowo wysokie zarobki, jakie jeszcze do niedawna uzyskiwali górnicy, były dotąd znakiem docenienia i potrzeby tej właśnie, a nie innej pracy. Sam fakt jej posiadania nobilitował w środowisku. Dochody w ostatnich 40 latach dawały możliwość podnoszenia standardu życia (pierwsze „nowinki” techniczne — pralki, telewizory itp. — pojawiły się najpierw w mieszkaniach górników) oraz pozwalały żonom pozostawać w domu i odpowiadać za organizację życia rodzinnego, dbać o dzieci i wygody męża, jak nakazywała tradycja. Trudności na rynku pracy i zwiększające się z dnia na dzień bezrobocie przestały to zapewniać. Załamał się dotychczasowy model codzienności.

Brak możliwości zastąpienia wykonywanej dotąd pracy jakąkolwiek inną. która byłaby nie tylko źródłem utrzymania, ale i gwarantem dotychczasowej pozycji mężczyzny w rodzinie, doprowadził do upadku własnej i rodzinnej świadomości statusu jego jako ojca i męża, którego praca zapewnia ekonomiczną stabilność domownikom. Ratunkiem dla niektórych rodzin stały się dochody kobiet, które już wcześniej pracowały, albo emerytura lub renta dziadków. Dlatego niektórzy mężczyźni utratę pracy przyjmowali jako degradację społeczną. Jeśli okres braku zatrudnienia przedłużał się, takie poczucie pogłębiała wyczekująca postawa rodziny. Okazywane zrozumienie i pocieszanie odbierali jako litość, trudną ambicjonalnie do zniesienia.

Wielu znalazło pomysł na zaspokojenie własnych i rodziny potrzeb, dobrze spożytkowując odprawy pieniężne, jakie otrzymali po upadku zakładu. Bardziej

przedsiębiorczy skorzystali ze szkoleń przyuczających do nowego zawodu, uruchomili własny biznes. Ułatwiały to m.in. nabyte umiejętności zawodowe, np. elektryka, mechanika, murarza. Ci zakładali małe warsztaty naprawcze lub wytwórcze, dołączali do firm budowlanych, instalatorskich, otwierali rodzinnie prowadzone sklepiki bądź hurtownie na przedmieściach. Sięgając do tradycji wozaków, niejeden nabył na wyprzedaży zakładów transportowych ciężarówkę, zamieniając ją na samochód dostawczy — powstały małe przedsiębiorstwa transportowe węgla, materiałów budowlanych, mebli itp. Podobną genezę mają zapewne podmiejskie warsztaty samochodowe, murarskie, stolarskie, punkty sprzedaży roślin i urządzeń ogrodowych, budowlanych. Wiele też osób niepo-chodzących ze Śląska powraca w swoje strony².

Wśród mniej zaradnych, znużonych walką o poprawę swej sytuacji, uważanej przez siebie za beznadziejną, byli też tacy, którzy przyjęli ofertę życia na koszt matki lub babki albo korzystają z pomocy dla bezrobotnych. Przedłużający się czas bez pracy staje się niekiedy wygodnym przyzwyczajeniem, czynnikiem hamującym aktywność i inicjatywę. Ci ludzie starają się ochronić przed świadomością ciążącej na nich odpowiedzialności za utrzymanie rodziny, odrzucić narzucone przez tradycję normy. Jest to właściwie potrzeba łagodzenia swoistej formy cierpienia z powodu własnej bezsilności, traktowanej przez bliskich jako nieudolność, nieudacznictwo. Formą ucieczki od takiego stanu bywa odurzanie się alkoholem, które daje poczucie stworzenia sobie czegoś w rodzaju kryjówki przed rzeczywistością³. Jest to pozorna nisza ekologiczna — stworzona doraźnie przestrzeń chroniąca psychicznie przed przeżywanym na trzeźwo stresem. Alkohol w umiarkowanej ilości dodaje pewności siebie, a nawet rozwesela, w nadmiarze wywołuje agresję wobec otoczenia — rodziny i społeczności, stanowiących dotąd ważne środowiska i oparcie. Alkohol osłabia działania pozytywne, pociąga do przebywania w towarzystwie osób o podobnych kłopotach, nierzadko poszukujących ich rozwiązania przez łatwiejsze zdobywanie środków na egzystencję, nawet ponadprzeciętną, i na alkohol. Stąd bliska droga do różnego rodzaju przestępstw (kradzieży, rozbojów), dokonywanych w grupach (chodzi zwłaszcza młodych) o podobnych preferencjach. Ma się bowiem nadzieję, że tak „można się dorobić i stanąć na nogi"⁴. Gwarantem tego jest powodzenie w działaniu. Ponieważ doraźna, sezonowa praca nie przynosi spodziewanych efektów, często się ją traci (pijaństwa i bumelanctwa pracodawcy nie tolerują), pozostaje więc droga „na skróty", czyli droga przestępcza, a w konsekwencji popadanie w konflikt z prawem, często karanie powtórne, mimo obietnicy poprawy i nadzoru ku-

Np. w Chorzowie - Hutę Kościuszko, w Katowicach - Hutę Baildon.

Znane przypadki z Jastrzębia i Żor - opuszczone mieszkania przyznane niegdyś przez kopalnię (obserwacje własne autorki).

J. Tischner pisze: „Przejście z przestrzeni nadziei w przestrzeń kryjówki jest upadkiem człowieka o głęboko etycznym znaczeniu". Zob. J. Tischner Myślenie wobec wartości. Kraków 1993, s. 438.

Materiały z badań własnych - 2004 rok.